Ийи сылдыс сценарий

Внеклассное мероприятие для родителей

 « Ийи сылдыс !» деп мѳѳрей кежээнин сценарийи.

Болур айы, хуну, шагы, чылы: 2016 чылдын декабрь 2-те 17-00 шакта

Болур чери : «Самбажык»кѳдээ культура бажыны

    Мѳѳрей кежээнин каасталгазы:  Кежээнин адын « Ийи сылдыс!»  ѳннуг ужуктер –биле бижээш азар ѳн- баазын шарлар болгаш «Кадык бол!» мерген сѳстерни бижээш азар.

  « Ногаа-кат аймаанын онза шынарлары», «Ыдыктыг суксун- шай» стендини дериир.

Программада:

1.Байырлыг ажыдыышкын

2. Байыр чедириишкинни

3.Беседа « Ыдыктыг суксун-шай», «Ногаа-кат аймаанын онза -шынарлары»

4. Мѳѳрей « Ийи сылдыс!»

Байырлыг хѳгжумну салыр: Игилге аялгалар.

Мѳѳрейнин сорулгазы:

  1. Кадыы кошкактар хунун байырлап демдеглээри
  2. Кадыы кошкактарнын уран талантызын сайзырадыры, делгемчидери
  3. Кадыы кошкактарны деткип Республика болгаш кожуун мѳѳрейлеринге киириштирери

 Мѳѳрейнин негелдези:

  1. Ийинин ырызын кууседир.

1-ги башкарыкчы : Эки хуннун амыр –мендизи-биле! Бѳгун бо  шакта силер –биле ужуражып, бо залда байырлыг хунде силерге байыр чедирери биске ѳѳрунчуг –дур!

     Кижинин сеткилинин чылыынын болгаш сагыш салыышкынынын кайгамчык байырлалы кадыы кошкактар хуну –биле чуректин ханызындан чедирген байырывысты хулээп ап кѳрунер. Бо хунге тураскааткан «Ийи сылдыс! » деп  моорейге , каткы –хѳглуг, омак –сергек болуп хун бурунун сагыш –човаашкынындан бичии –даа бол  чарлып дыштаныырынарны кузедивис.

2-ги башкарыкчы:

 Аяк –шайны аартап ора

 Аразында хѳѳрежип

 Ѳѳру –биле хѳглээри дег

 Ѳѳрушку каяа турар.

Шайлап, хѳглеп, чугаалажып,

Салым –чолдун агымнарын,

Сайзыралын, хѳгжулдезин,

Чамдыкта оон ундаралын

Чайлап эртер аргаларын,

Чажыт чокка сооттажып,

Сагышка киир дыштанынар!

Хѳгжумнуг байыр :

1-ги башкарыкчы

   Амыр –менди солчуп ора

   Аян –ырдан ырлашпышаан

   Амыдырал –чуртталганар

 Аранарда , хѳѳрешпишаан

 Аян –ырлыг хунувуске

 Аалчы болуп чедип келгеннинерге ѳѳруп

 Байырлыг хуну  ажыттынган деп чарладывыс.

   Каттышкан Нациялар Организациязынын Кол Ассамблеязынын шиитпири –биле 1992 чылдан бээр Бугу –делегейнин инвалидтер хунун чыл буруде, декабрьнын 3-те , демдеглээрин доктааткан. Ынчангаш ол уеден эгелээш, амыдыралынын берге байдалынга таварышса –даа, анаа дужуп бербейн, тура –соруктуг чоруу –биле бистин аравыста чоруур инвалидтернин хунун бистин республикада база чогуур деннелге эрттирип турар. 24 дугаар чыл байырлап эрттирип турарывыс бо байырлалга байыр чедирери –биле дараазында удуртукчуларны чаладывыс. 

2-ги башкарыкчы:

  Байыр чедирери –школанын директору Ондар Екатерина Ыйдымбууевна

Байыр чедирип сѳс алыры –биле Сумунун социал политика талазы –биле оралакчы даргазы Аржаана Чечек –ооловна Монгуш

 Чырык чер кырынга чаяаттынып тѳруттунген кижи кандыг –даа салым –чолга таваржып болур. Ону бистин чурттап эртип чоруур амыдыралывыс кѳргузуп чор. Берге салым –чолга таварышкан кижилернин чамдыызы орта ундаравайн , бодунун кижизиг мѳзу –шынары –биле ону ажып эртип, ѳскелерге улегер –чижээн кѳргузуп чоруур боор –дур.

Чуртталга дээрге сенээ берген ынаныг –дыр, ону салба.

Чуртталга –чараш хуулгаазын –дыр, анаа ѳѳруп чор

Чуртталга –кузел –дир, ону боттандыр,

Чуртталга –хулээлге –дир, ону куусет

Чуртталга –оюн –дур , ойнап чор

Чуртталга –ынакшыл –дыр, ынак бол.

Чуртталга –чажыт –тыр, ону тып.

Чуртталга –берге –дир, ону ажып эртип чор.

Чуртталга –аян –чорук –тур, дидим бол

Чуртталга дээрге амыдырал –дыр, ону камгала

Чуртталга –аас –кежик –тир, чедип ал.

Мѳѳрейнин 1-ги кезээ:

Эжеш дуруяа олбук- шыкка

Эргеленчип самын ойнаар

Эжештернин мѳѳрейи «Ийи сылдыс»

Эшти — ѳѳруну, аалчыларны чалап туру

Ажыл-иштен кезек чарлып

Аян ырдан таалап  дыннап

                     Сеткилдерни доюлдуруп, алаактырып

                                         Сергектенип дыштанынар, эргим чонум.

1-ги башкарыкчы. Хун буруде оода-ла 1 ырыдан дыннап ап, чараш чурук кѳруп алыры болдунар чуве болза, угаадыглыг мерген сѳстер, бодалдар чангыс домак-даа номчуп алыры ажыктыг.

И.В. Геге.

Уран талантызы

Чогаал бижиир , хѳгжум ойнаар,

Чок –ла болза ырлаан турар

Танцы –самга база ынак

Талант –даа силерлерде

Чадаган дег хоюг уннуг

Чазык топтуг –аажы- чанныг

 Кайгамчыктыг  оолды, кысты

 Катап-катап чалап алгаш магадаалы

Мѳѳрейнин киржикчилерин изиг адыш часкаашкыннары –биле чалаалынар

1-ги башкарыкчы:

Амыдырал дески турбас,

Анаа чуу –даа таваржып боор

Ѳѳрушку кежик –чолду

Ѳѳру –биле улежип кээр

Ѳскелерден чыда  калбас

Ѳѳруп –хѳглеп ойнап чоруур

Кара булут келгенинден чалданмас,

Хайлыг сѳстун кавынындан хыралбас,

Ужу –бажын чулбарлай соп, ыглавас,

Уш –баш чокка килен –кылыын кѳргуспес,

Каржы чаннаан чолуктардан сезинмес

Хая кѳрген дужуметтен чексинмес,

«Хая даш  дег, кадыг –быжыг, туруштуг!»

Кайгамчыктыг оол, кысты кѳрдувус.

Эргим, бо хунгу байырлалдын киржикчилери! Амыдыралга ынак болгаш шыдамык чоруунар, хун буру чаныш –сыныш чок куш –ажылынар дээш мѳгейип тур бис. Силернин ажы –тѳлунер, чоок кижилеринер силерни доктаамал ртуп, чылыг сагыш –салыышкынын кѳргузуп чорзуннар. Силерге чугле-чугле кадыкшылды кузедивис!

Чурек дугайында чуну билир силер?

Кижинин чурээ 1 минута дургузунда 60-70  куб см ханы чорудар. Ынчалза –даа кижинин чурээнин согуглар кылыры оон чуну канчап турарындан хамааржыр: бир эвес кижи оожум, томаанныг сула салдыныпкан олурар азы чыдар болза, чуректин ажылддары оожумнаар, сула шимчээшкиннер кылып, аар эвес ажыл кылып турар ойде, оон ажылдаары дургедээр, абир эвес кадыг ажыл, аар куш ажыл кылып спортчу шимчээшкиннер кылып эгелээр болза, чуректин ажылддары хенертен дургедеп, хан базыышкыны кодурлуп, дамырларже оон –даа хой объём хемчээлдигханны чорудуп эгелээрин билир силер.

          Бир хун –дун (сутка) дургузунда кижинин чурээ ортумаа –биле 100 000 катап согар, а бир чылда- 40 000 000 катап, а 70 чыл дургузунда -3000 000 000 катап согуглар кылыр. Бир шак дургузунда чурек дамырларже 300 литр ханы дамчыдар, бир хун –дун дургузунда -7000 ажыг литрни, чылда 175 000 000 литр ханы чорудар. 70 чыл дургузунда ниити чоруткан ханы чыып кээр чуве болза, 4375 демир –орук цистерналарын азы ишкири 10 000 тонна 18 танкерни долдуруп болур. Бир эвес кижинин чурээ ханы эвес, а сугну дамчыдып турган болза, 70 чыл дургузунда дамчыткан суг –биле ханызы 2м 50см., калбаа 7 км.,узуну 10 км онгарны долдуруп болур.

Ѳг –буле болуп чурттай бээр таварылгалар.

    Бойдустун чаяалгазы –биле эр болгаш херээжен кижилер канчаар таныжып, эдержип оон соонда ѳг –буле туда бээрил? Бо талазы –биле психологтарнын сан –чурагайы база бар чуве –дир. Кижилернин 50% бот –боттарын кады ажылдап азы кады ѳѳренип тургаш таныжып , ѳгленчип алыр, 20% -эш ѳѳрлеринин компаниязынга, 10%- дыштанылга черлеринге, а кижилернин чугле 5% хуузу кудумчуга танышканынын соонда, ѳг –буле тудуп чурттай бээр.

                                             Шын № 108(17596) 2008 ч сентябрь 20.

«Тываның аныяктары» солун «Ийи сылдыс» шоу-мөөрейде

Дүүн Улусчу чогаадылга бажыңынга IV-кү “Ийи сылдыс” вокалдыг шоу-мөөрей эрткен. Бо мөөрейни Тывага бир дугаарында билдингир шоумен Олег Сарыглар база Артыш Сагаан 2009 чылда организастаан.

“Москвага аныяктар шуулганынга киржип турумда, бо мөөрейниң дугайында редакторувус Мира Конгул-оол меңээ дыңнатты. Боданыр чай чок болган мен, чүге дизе Москвадан кел чыдырымда-ла, мээң адымны мөөрейниң киржикчизи кылдыр бижиттирип каан болган. Дораан-на тускай график езугаар репетицияларга киржип эгелээн мен. Декабрь 17-де генералдыг репетиция эрткен. Оон декабрь 18-те Улусчу чогаадылга бажыңынга мөөрейниң видео-хевирин тырттырган. Декабрь 31-ден январь 8-ке чедир Boomstream платформага төлевирлиг кылдыр көрген. Бо-ла үеде социал четкиге онлайн-бадылаашкын база эрткен. А март 18-те Улусчу чогаадылга бажыңынга гала-концерт эрткен болгаш, шаңналдарны байырлыг байдалга тывыскан – деп, “ТА”-ның корреспондентизи Гюзель Кунзет чугаалаан.
Алена НАН-ХОО.

(Материалды долузу-биле #тыванын_аныяктары солуннуң март айда үндүрүлгезинден номчуп болур)

Просмотров: 101

01.12.2021

Методическая разработка «Сценарий национального праздника ысыах»»

Лугинова Лилия Васильевна

Цель : Познакомить детей с культурой, с обычаями народов Саха с их национальным праздником ысыах. Привить любовь к родному краю, приобщение к материальной духовной культуре Саха, его традициям и обычаям.

Оценить




928

Содержимое разработки

Утверждаю:

Секунцева С.А_____________

Сценарий национального праздника

ысыах

Место проведения: Детский сад «Улыбка» ул, Семена Данилова 10/1

Время: 10 :00 ч.

Дата :1 Июня

Ответственные лица:

Ысыах- Макарова А.И

Блюда— Родители

Муз. Аппаратура -Егорова Любовь Афанасьевна

Национальные игры — Серкина Светлана Рудольфовна

Ведущие: 2

Оформление зала: Посередине площадки стоит арка для обрядового очищения две Сэргэ между ними развешаны салама (салама оноробут по 2 метра) по середине стоит два микрофона. На левой стороне стоит холумтан

Атрибуты:Салама, чороон, кытыйа , национальные костюмы, торбаза, дрова, сиэл, хамыйах, якутская посуда, хатын, холумтан, чаппараах, дэйбиир

Блюда:оладьи, кымыс, быппах.

Музыка:( фон, фонограммы, аудио записи, и.д.р.)

Аппаратура: Колонки микрофон, стойки, ноутбук

Цель : Познакомить детей с культурой, с обычаями народов Саха с их национальным праздником ысыах. Привить любовь к родному краю, приобщение к материальной духовной культуре Саха, его традициям и обычаям.

  • Открытие(фоновая музыка)

( фоновая музыка) Дети заходят через обряд очищения. Садятся по своим местам.

  • ХОМУС ( Фанфары)

Выходят ведущие, в национальных костюмах

(приветственный текст)

Мария : Ытыктабыллаах ыалдьыттарбыт, кунду о5олорбут!

Бугун ытык кун! Ыhыах кун! Аламай санаалаах Аан Алахчын Ийэ хотуммут арылыйа сырдыы кулбут! Ыраас чэбдик буоллун диэн халлаан ньуура ко5орумтуйэ костубут, кохтоох – уоруулээх буоллун диэн кунммут уота куускэ тыкпыт!

Лия: Здравствуйте гости дорогие, здравствуйте ребята! Мы встречаем праздник лета! Праздник солнца! Праздник света!

Вед:У якутского народа с древних времен существует обычай встречать лето. Праздновать Ысыах. Ысыах- это единственный праздник, который сумел сохранить все традиции и обряды якутского народа. Ысыах самый настоящий народный праздник олицетворяющий всю красоту и гармонию мира, связь человека с природой.

В народе говорят: «Лето зиму кормит», много травы, обилие зелени, А мы с вами постараемся чтобы эти часы — запомнились вам песнями и танцами, конкурсами, играми.

  • Слово предоставляется заведующей «Центра развития ребенка- детский сад № 12 «Улыбка» Секунцевой С.А.

  • Муз.номер:

  • Муз.

Входит алгысчыт в якутской одежде с дэйбииром, за ним идут воспитанники с саламой в руках в следующем порядке: 1 младшая, 2 младшая, средняя, старшая, подготовительная вместе с воспитателями и помощниками.

Алгысчыт встает на место обряда, а группы рядами за ним

Проводится церемония кормления огня-АЛГЫС

В конце церемонии со словами «ДОМ» за алгысчытом все участники обряда поднимают руки к солнцу.

( проводит Алена Ивановна)

Фоновая музыка

  • Алгыс

Аан Айыыһыт
Бэттэх көрөн
Мичик гын!
Дьаралык!

Айыыһытым аартыга
Арылыннын,
Иэйэхситимсуола
Тэлэлиннин.

Айаркөҕүм
Аанаарылыннын,
Оҥороркөҕүм
Суолатобулуннун.

Айылҕамбиэрбитин
Курдукбуоллун.

Айыыларымэппиттэрин
Курдукбуоллун.

Оҕо кута
Оонньоотун.

Төрүтуотум
Төлкөлөннүн.

Аҕа кутум алгыһа
Ала чахчытуоллун.
Ийэ кутум эҕэрдэтэ
Илэ чахчы ситтин.

Сүүспэр
Сүппэт-оспот
Өркөнтүстүн.
Дом!

  • Тойук (Алена Ивановна)

Мария: У народа саха есть красивый обычай во время праздника ысыах они украшают дерево саламой. Чтобы она их оберегала от всего плохого!

Кумысный праздник –ысыах

Открыт для птичьих песен

С тобой я в пляс идти готов

Настолько день чудесен

Веселый праздник наш ысыах!

  • Саламалаах ункууКүнчээн бөлөх

Аграфена:Национальный праздник ысыах — это уникальное духовное богатство якутского народа. Ысыах- это символ якутской культуры, своеобразная миниатюра традиционной картины мира народа саха.

Приглашаем наших гостей, посмотреть на национальные костюмы.

Былыр былыргаттан саха танаьа оьуорунан мандарынан киэнник биллэрэ.

-Якутская одежда это национальный костюм якутов. В нём сочетаются культурные традиции народов, он приспособлен для полярного климата, что отражается как в крое одежды, так и в её оформлении.

Хас биирдии традиционнай костюмна ,хас да элеменнаах буолаллар эбит ол ханнык народ хана олороллоро. Тугу бултууллара, тугунан дьарыктаналлара костор эбит.

Вед: В каждой традиционной одежде есть элементы, какскладки, обёрчатые рукава, манжеты, воротники.

Вед: Онтон билигин сахалыы танастары кордорорго о5олорбутун ынырабыт.

  • Фоновая музыка

  • Показ национальных костюмов ( по группам)

(Заходят дети в национальных костюмах и делают 2 круга , потом встают, показывают и презентуют свою одежду)

Фоновая Музыка

Вед: Вот мы и узнали познакомились с национальными костюмами наших предков. Всем участникам большое спасибо за дефиле своих костюмов.

Аграфена:

Для счастья мир не тесен

Кумысный праздник – ысыах

Открыт для птичьих песен

С тобой я в пляс идти готов

Настолько день чудесен

Веселый праздник наш ысыах!

А сейчас выступают воспитанники группы «Солнышко» с песней «Лэгэнтэй»

норуот ырыата Лэгэнтэй

Конкурс Уьун Суьуох

Аня: Уьун суьуох курэгэр ынырабыт

С давних времен якутские женщины, девушки гордятся своей косой. Коса добавляла им красоту, женственность и мудрость. На сцену приглашаем наших юных конкурсанток.

Вед: Раньше якуты измеряли меру длины кулаками и пальцами. Называется он «Тутум». Сколько кулаков столько и «тутума». Давайте, сейчас измерим длину кос наших юных конкурсанток «тутумом»

Батахтарын кордорон по кругу хаамаллар.

Первыми приглашаем девочек из младшей группы( название группы)

Средняя группа

Старшая группа

(Жюри оценивает по пятибалльной шкале)

Тутумунан баттагы мээрэйдээьин

-муз.номер:

итог

Аня : Дорогие гости, уважаемые участницы, вот подошёл к концу наш конкурс и пора объявить конечные результаты. Слово предоставляется председателю жюри.

От всей души поздравляем наших красавиц! Всем спасибо! Успехов!

Мария: Кунду ыалдьыттар билигин сандалы остуол көрүүтэ саҕаланар, ону кытта тэҥҥэ спортивнай күрэхтэһиилэр саҕаланаллар. Кыттыан баҕалаахтар таһырдьа хаалабыт.

Лия: Дорогие дети и гости! Сейчас начинается смотр национальных блюд и параллельно проводятся национальные спортивные игры.Желающие участвовать остаетесь на площадке.

Конкурс национальных блюд:

1.Презентация национального стола (выставление приготовленных блюд, сервировочной посуды).

2.Презентация национального блюда.

3.Дегустация блюд членами жюри.

4.Подведение итогов конкурса.

  • Фоновая музыка звучит пока идет отдых.

 Физрук: Приглашаем наших гостей поучаствовать в национальных играх.

Игры : Перетягивание палки.

Правила игры. Кому удается перетянуть противника за линию, тот выигрывает и продолжает игру с одним из следующих игроков.

Прыжки через нарты

По команде руководителя по очереди играющие начинают прыгать: взрослые прыгают через большие нарты, а дети — через маленькие.

Размер нарт бывает разным, для прыжков берут по усмотрению играющих или руководителя.

Примерный размер нарт для взрослых — высота 60 см, ширина 60-70 см, длина 1,5 м.

Во время прыжка играющий не должен долго останавливаться, особенно в повороте. Играющий прыгают только через одну нарту. Это продолжается до тех пор, пока участник не коснётся ногами нарты. Как только он прикоснется к нарте, прыгает следующий.

Правила:

1. Прыгают строго по одному.

2. При каждом прыжке через нарту ведется счет.

3. Разыгрывается только одна попытка прыжка через нарту.

4. Если играющий явно задерживается при прыжке, то прыжок не засчитывается.

Куобах.

Участники игры. По очереди прыгают 3 раза подряд по расстоянии 1 метр выигрывает тот кто прыгал 3 раза подряд без остановок.

Аграфена: Сегодня ярко свети солнце, как наряды красивые эти поля, эти изумрудно зеленые луга. Родная земля позаботилась, чтобы в день праздника, люди дышали ароматом полевых цветов, наполнили чорооны священным напитком кумыс, чтобы якутский осуохай звучал во всех аласах. Дорогие дети гости! Возьмемся за руки, дружно встанем в круг, в танец солнца – Осуохай!

Алена : Осуохай

Оhуокайдыр оhуокай

эhиэкэйдир эhиэкэй

саман сайын кэлбитин

дьэнкир кюммют кербютюн

туйгун ыйбыт сюппютюн

тунах ыйа буолбутун

саман сайын кэрэтин

ыhыах ыhар астыгын

атым кенюл туйага

тойук тохтор доргооно

ыраас санаам тюмсюютэ

нарын хомус тыаhата

улуу туймаада хочотугар

кедеhюлэр буолабыт

горнай дьоно аймахтарбыт

атамайдар дэнэбит

ынах суеhю мэччийэр

атыр сылгы долгуйар

эдэрхаанымдохсуна

ортоэбээдолгуна

сахам сирин кэрэтэ

сахамтылындуораана

эдэрыччаткыайыта

кэрэнарынтюhюлгэ

сахабегесонньуута

кюстээхбоотуртустуута

кэлинкерюныалдьыттан

сахам сирин айхаллан

оhуокайдыр оhуокай

эhикэйдиир эhиэкэй.

Аня:Дорогие гости, ребята древней земли Олонхо! Поздравляем с днем ысыаха, с праздником долгожданного северного лета

Пусть солнце будет полным

Пусть радость будет светлым

Пусть льется изобилье

Пусть мир и согласие царять на нашей земле

Уруй – Айхал!

А теперь все идут по группам на чаепитие.

Түһүлгэнэн аһааһын.

Адрес публикации: https://www.prodlenka.org/metodicheskie-razrabotki/472643-metodicheskaja-razrabotka-scenarij-nacionalno

Также вас может заинтересовать

  • У природы нет плохой погоды Сценарий фольклорного праздника явлениях природы
  • Сценарий новогоднего представления для дошкольников Дружно встретим Новый год
  • Спортивный праздник для детей старшего дошкольного возраста «Веселые старты»
  • Сценарий праздника для детей 5 лет «В День 8 марта!»
  • Сценарий праздника, посвященный Дню защитников Отечества «Джентльмен-шоу» Сценарий праздника для подготовительной группы

Свидетельство участника экспертной комиссии

«Свидетельство участника экспертной комиссии»

Оставляйте комментарии к работам коллег и получите документ
БЕСПЛАТНО!

Тоогуну билбеске тоорээр,

Торелин билбеске турээр,

Эргини билбеске чазар,

Негейни кетпеске донар.

Тыва улус бодунун чурттап турар чер чуртунун,
агаар бойдузунун байдалы-биле сырый харылзаалыг. Эскериичел, мерген
угаанныг бистин бурунгу огбелеривис амыдыралда, бойдуста болуп
турар болуушкуннарны хайгаарап, ожаап, ол эскериглерин хун буру
амыдыралынга билдилиг ажыглап чорааннар. Чоннун амыдыралчы
билиглерин озуп олурар аныяк салгалга таныштырып, оларны-ооредилге
кижизидилгелиг ажылга чогаадыкчы езу -биле ажыглаар болза артык
эвес.

Шаг — шаандан тура бистин огбелеривис амыдырал
чурталгазынга, ажыл-агыйынга сан-чурагайларны улустун
аас-чогаалы-биле, чаагай чанчылдары-биле, холбап чораан. Ол сан
чурагайларнын чамдыызы амыдыралга ыдыктыг бооп арткан.

Шаандагы ужук-бижик, ном-дептер чок уеде,
уругларны кижизидер бир кол чуве — тоолдар, улегер домактар,
тывызыктар, тоолчургу чугаалар болгаш аас чагаалыны оске-даа
янзы-буру хевирлери болур турган. Улусчу кижизидилгенин дуржулгазы
эрте бурунгу уеден эгелеп тывылгаш салгалдан салгалче дамчып, амга
чедир чурум сагыырынын нормазы болу берген. Улустун чогаалдары
уругларнын кара-чажындан тура угаан медерелин сайзырадып, эки
аажы-чанга кижизидер талазы-биле улуг салдарны чедирер чепсээ
апарган. Аас-чогаалынын маадырлары угаанныг, сагынгыр,
куш-шыдылдыг, кижизиг, аажы-чанныг кылдыр чуруттунган. Ынчангаш
аас-чогаалынын дузазы-биле тыва улус уругларны эки чанчылдарга
чурумга ооредип турган.

Тыва чоннун аас-чогаалында сан-чурагайлар
сайзырааш, чоннун угаан-медерелинин сагынгырын, тывынгырын
улгаттырып, харын-даа ындыг талантылыг улустарны «бажы шыылаар»,
«кара угааны шыылаар» кижи дижип чораан.

Сан-чурагайны ажыглап чорааш, эки мозу-шыннарлыг
чурттап, сагыыр ужурлуг чуулдерни ог-булезинден, чонундан ооренип
ап, ыяк сагып чорааннар, ол чанчыл бооп артып калган. Аас чогаалдын
бугу-ле хевирлеринде сан-чурагайлар кижини ылап — ла бодантырыптар,
чиге соглээн уткалыг болур. Чижелээрге, 6 хонган черинни адам чурту
диве, ийи хонган черинни ием чурту диве. Мында торээн черинге ур
уенин иштинде ылаптыг ээ болурун ооредип, хой чуртааш, ажык-дузазын
чедирип, камгалап, хумагалап, остуруп, ковудедип чораан черин —
торээн черим дээр — уян угаазылаан улегер домак.

Сан-чурагайлар улустун тоолдарында, ырлар,
кожамыктарында улуг черни ээлеп, тыва улустун оюн-тоглаазында
хой-хойу-биле ажыглаттынып турар.

Уругларнын математикага салым- чаяаныын
сайзырадырынын амгы майыы — школа назыны четпээн уруглар-биле башкы
харылзажырда, оон тускайлан кижиже кичээнгейни салыры.
«математигтиг билиглер» хурээлелдин бир кезии бооп,уругларны чаа
оннер-биле билиин байыдар.

Ооредиринин ужур утказы. Оннер болгаш хевирлерни
таарыштыр каттыштырарын, саналгага, ниити санга салым чаяаныын
сайзырыдыры.

Практиктиг кылдыныгларны шынарлар болгаш
объктилернин харылзаазын, хемчээлдер болгаш оларнын ылгавыр
онзагайларын, уг-шиин база уе тодарадырын билип алганы-биле
шингээдири.

  • Геометрлиг хевирлернин хой янзылыы
    дараазында чуулдер-биле боттаныр:

Геометрлиг хевирлерни таныштырып тургаш, тыва
угулзаларны ажыглаар.

  • Уг-шиг болгаш уе тодарадырынын дугайында эге
    билиглер-биле таныштырар. Чижээ: чангыс дун- хунун эргилдезинде
    болуп турар болуушкуннарны чижеглеп хемчээри:

Дан бажы — дан хаяазы,

Хун шалып турда — хун унуп орар.

Хун хоореп келгенде — хун орулээр.

Биче дъуш — хун дорте ширтекке кээр.

Улуг дъуш — хун дожек баарында, душтеткен хой
одекке кирип кээр.

Хун донгайган — кежээки дуъш.

Хун чугуруунде кирген — кежээ дужеринин бети.

Хун ашкан — хун козулбейн барган.

Чырык имир- хун ашканда дээрде чырык хаяазы.

Карангы имир — чырык имир эрткен соонда, аажок
карангылай берген ышкаш апарганы

  • Аас-биле саналганы таныштырып тургаш
    сан-чурагай кирген тыва улустун тоолдарын, ырларын,
    тывызыктарын, улегер домактарын ажыглаар.

Математика холбаалыг тывызыктар: 2 тейнин
аразында ийленчек сарыг оорга чыдыр.(чаактар думчук). 4 алышкы 4
чузун. (чылдын уелери), 2 алышкы кожа хелбээ чурттап турар, ол
хирезинде чангыс-даа катап корушпээн. (карактар), Борбак тейнин уду
7 ((баш). 4 даванны донгу чуктээн, черге чытпас чер-ле шылавас
(стол). Алдын холдун ортузунда, адыр сандан ыяштын буду 12, будук
санында 30 кушкаш, кушкаш бурузунун аксында 24 тараа (12 ай, 30
хонук, 24 шак). Аъдымнын кижени ында-мында Чеди коктешкилиг
(челээш).

Чеченчиткен тывызыктар:

  1. -чангыс? Бир деп чул?

-чангыс чагы. Чангыс чурек-тир ону камна.

-ийи? Ийи деп чул?

-ийи идик. 2 идик камнап кет.

-уш? Уш деп чул?

-уш мыйгак. 3 мыйгак деп сылдыс-тыр.

-дорт? Дорт деп чул?

-дорт мочу. 4 мочу ону камнап чор.

-беш? Беш деп чул?

-беш сала. 5 салаа, хой ажыл кыл.

-алды? Алды деп чул?

-алды дип. 6 дип-тир ону эргий кезип чор.

-чеди? Чеди деп чул?

-чеди -хаан. 7 хаан сылдыс анаа чалбарып чор.

-сес? Сес деп чул?

-сестеп орээн кымчы. 8-теп орээн кымчы чараш
ооренип ал.

-тос? Тос деп чул?

-тос аржаан. 9 аржаан, анаа чунуп арыгланып чор.

-он? Он деп чул?

-он шолбан билир сен бе? 10 шолбан
сылдыстар-дыр.

2. -бир деп чул?

— бир инектиг кижини малдыг дивес бе.

— ийи деп чул?

— ийи судак катышса, хем болбас бе.

— уш деп чул?

— уш чуул эртемге оорензе угаан кирбес бе.

— дорт деп чул?

— дорт алышкы демнешсе ажыл бутпес бе.

— беш деп чул?

— алды деп чул?

— алды чузун малды азыраарга бай болбас бе.

— чеди деп чул?

— чеди чузун чечек кааставас бе.

— сес деп чул?

— сес айда тараа бышпас бе?

— тос деп чул?

— тос-тостун соогун соок дивес бе.

— он деп чул?

— он хем катышкаш, далай болбас бе.

Тыва улустун оюннары «Кажык», «Чыттырып кагары»
база «кажык-биле бодалгажырын» ажыглап болур.

Улустун эт-херексел, эдилелдерин ажыглаары.

Уругларга тоолдарны номчааш, ында
сан-чурагайларны тывар даалганы бээр. Чижээ: «Уш чуул эртемниг
оол», «1000 кара хойлуг Бумбаадай», «Чеди анайлыг ошку», «9 оолдуг
Доктагана куруяк» дээш оон-даа оске.

Математика улегер домактарда.

100 лан орнунга, 100 эштиг чор.

Бак кижинин чоруу, барда-кээрде -4. /уттуучал
кижилерге херек/.

2 чурт аразынга мези чайба, 2 кижи аразынга сос
дажыва…

Ыдыктыг саннар — биле таныштырар.

Ыдыктыг саннарны бистин ог-булелеривис сагып,
уруг-дарыынга ооредип чораан, оларнын утказы ханы, сагыш-сеткилге
дээштиг.

Торээн черин, бойдузунга хумагалды ооредир, эки
мозу-шынарга, уран-чечен, дылгыр, соскур болурунга ооредир бооп
чораан.Ыдыктыг саннарга 3, 7, 9- деп саннарнын чурагайлары
хамааржыр.

Ыдыктыг 3 деп санга

Эр кижинин уш оюнну чулерил?

Эр кижинин уш каазы чудел?

Ортемчейде уш дурген…

Ыдыктыг 7 деп санга

Ортемчейде 7 чузун чуу барыл? (Челээш, чеди
чузун мал, 7 кызыл менги).

7 ужур — 7 дакпыр арыглаашкын:

1. саны кыпсыры. 2. чажыын чажары. 3. йорээл
чалбарыгны кылыры. 4. чаламаны баглаары. 5. артыш, шаанак-биле
айдызаныры.

6. Ак харга андаштаныры. 7. чолукшуп езуланыры.

Ыдыктыг 7 деп санга тураскааткан черлер аттары:
чеди-хол, чеди-тей. Чеди-суур.

Ыдыктыг 9 деп санга.

9 карак, 9 дагылга, 9 ыдык, 9 сыртык, 9 дой, 9
сузуглел, 9 эртине, 9 аржаан (артыш, шаанак, агы-кангы, шиви,
чойган, кодан-хаагы, пош, сут, суг).

9 эрээ …

  • улусчу хемчеглер — биле таныштырары:

Хемчээл /хемчег/ дээрге ундезин математигтиг
билиглернин бирээзи.

Шылгарайгай орус эртемден Д.И. Менделеев:
«Хемчээшкинден эртем эгелээр. Хемчээл чокта ылаптыг эртем чок» —
деп чугаалаан. Бо талазы-биле тускай эртем чок-даа чораан болза,
тыва улус, салгалдан салгал дамчып келген, доктаамал хемчеглерни
куш-ажылчы амыдыралынга хун буруде ажыглап чораан болгаш ажыглап
турар.

Бурунгу тывалар узунунун хемчеглери кылдыр
мага-бодунун кезектерин ажыглап чораан. Шак ындыг узунунун
хемчеглерин антропоморфтуг деп адаар. «Кижи — Бугу-ле чувелернин
хемчээли» деп билдингир афоризм оон укталган. Узунунун эн биче эге
хемчээн илиг дээр.

  1. Бир илиг — 2 см, Айтыр салаанын калбаа.Ийи,
    уш, дорт илиг- 4 см, чыпшыр туткан ийи, уш, дорт салааларнын
    калбаа.

  2. Мочек — 2-3 см, улуг эргектин калбаа.

  3. Биче сун — 4 см, улуг эргектин дозунден
    чузунге чедир хемчээли.

  4. Сун — 5-6 см, улуг эргектин узуну.

Устунде хемчээлдерни моюндурук, борт, чен
даараанда, данза чазаарда база шай саржаг, оременин кылынын
хемчээрде ажыглаар.

Дараазында хемчеглер постен, алгы-кештен
идик-хеп, барба, таалын даараарда болгаш анай хураган,
бызаа-молдурга баглаар челе, мончар чеп эжерде ажыглаттыннар.

  1. Мугур соом — 13-15 см, улуг эргек биле сыга
    туткан айтыр салаанын бажынга чедир хемчээли.

  2. Соом — 17-20 см, улуг эргектин бажындан
    айтыр салаанын бажынга чедир ыраа.

  3. Хере карыш — 18-23 см, улуг эргек-биле ортан
    сала баштарынын аразында ыраа.

  4. Биче туугай — 33-35 см, шенектен чудурук
    бажынга дээр хемчээл.

  5. Кыры (кыры дурту азы туугай) — 45-50 см,
    орта салаанын бажындан шенек соогунге чедир хемчээл.

  6. Кулаш чартыы (тош чартыы) — 85-95 см, он
    холдун салаа баштарындан тош чартыынга чедир хемчээли.

  7. Кулаш — 170-180 см, чада туткан ийи холдун
    орта салааларындан ыраа. Шавышкак кулаш — 220-230 см, ору сунуп
    алган орта сала бажындан хере базып алган оске талакы буттун
    бажынга чедир хемчээли.

  8. шары дурту — Шарынын думчуундан кудуруунга
    чедир хемчээли, шаанда кыдат садыгжылар ол хире посту узуп
    бергеш, шарыны алгаш баар турган.

Ыраан хемчээри

Ыраанын кол эге хемчээ базым бооп турар. Чер
кырынга хемчээшкиннер кылырда, тыва улус ажыл-амыдыралга хереглээр
янзы-буру эдилелдерни база ажыглап турган.

  1. Кымчы сывы — 40-50 см.

  2. Базым — 70 см.

  3. Савааш — 120-130 см.

  4. Узун тын — 150-200 м.

  5. Урук турту — 8 м, дезиг аът тудар, ужунда
    баглыг ыяштын хемчээли.

  6. Аргамчы узуну — 7-8 кулаш хире, аът ортээр
    баг.

  7. Сыдымнын узуну — 8-10 м, кулаш хире аът
    шалбадаар баг.

  8. Ог куру — 30-35 м. хире ырак.

  9. Боо адым чер — 50 м. хире чер.

  10. Аал аразы.

  11. Даш октам чер.

  12. Кожа — ырак эвес чоок.

  13. Талыгыр, оранчок — Ырак, дыка ырак.

  14. Куржаг хире /тоннун, огнун, кажаанын, дагнын
    долгандырыынын узуну/.

Шолдун хемчеглери

Шаандакы тыва чон калбак, делгем девискээр
черлернин шолун, дириг амытаннарнын чыдынынга, кажа — хораага
карак-биле чижеглеп деннеп тодарадып чораан. Чижээ: дыргак каразы
хире, адыш оюу хире, от /ожук/ орну хире, кодан чыдыны хире, хой
чыдыны хире, инек чыдыны хире, ог орну хире, аал коданны хире.

Уурмек хемчеглер.

Шай — тываларнын кол ынак суксуну. Амыдыралга
эргежок чугула барааннарнын бирээзи болганда, ону садыглажырда,
алчыр-бержирде уурмек кезектерге улеп алыр турган.

  1. Будун шай — 1 шай;

  2. Чартык /кезик/ шай — ½ шай;

  3. Улдун шай — ¼ ;

  4. Кечим шай — 1/8;

  5. Каам шай.- адыш ишти хире.

  6. Шымчым шай.

Суук чуулдернин чижек хемчээлдери.

Аяк ишти, аяк орту, улуг аяк ишти, тос-танма
ишти, холла-паш ишти, хумунчук ишти, улуг-хумун ишти, доскаар ишти,
бир когээр ишти, хымыш ишти, улуг хымыш ишти.

Урдунар чуулдер хемчээлдери:

Улуг хап ишти, бир барба, барба ортуже, бир аяк
ишти, бир тулуп хап ишти, бир адыш ишти, кош-адыш ишти, бир деспи
ишти, бир согааш ишти, бир шымчым.

Чоннун шак мындыг амыдыралчы билиглерин озуп
олурар бичии салгалга таныштырып, оларны ооредилге — кижизидилгелиг
ажылга чогаадыкчы езу — биле ажыглаары артык эвес.

* Ажыглаан номнар:

1. Тыва Республиканын ниити ооредилгезинин
куруне стандартынын национал — девискээр кезээ. Кызыл — 2006г.

2. Матпаадыр — Кызыл — 2006г.

3. Тыва чоннун бурунгу ажыл — агыйы, амыдыралы —
Кызыл — 2004г.

4. Журнал «Башкы» №4 — 1995г.

5. Журнал «Башкы» №6 — 1995г.

6. Журнал «Башкы» №2 — 1996г.

7. Журнал «Башкы» №3 — 1996г.

8. М.Х. Маннай-оол. Тыва улустун чанчылдары болгаш, езулалдары.

Кызыл, 1991.

9. Долзан Кужугет. Сактыышкыннар. Кызыл, 2009.

Муниципальное дошкольное образовательное учреждение

детский сад «Золотой ключик» г. Ак-Довурак

Занятие на тему: Тоогуну билбеске тоорээр для детей старшего дошкольного возрастаЗанятие на тему: Тоогуну билбеске тоорээр для детей старшего дошкольного возраста
Занятие на тему: Тоогуну билбеске тоорээр для детей старшего дошкольного возраста

Тургускан кижизидикчи башкы:

Куулар Айланмаа

Картыг-ооловна

Ак-Довурак — 2010ч.

ЧоонХемчик кожуун

ТевеХая ортумак школазы

«Шагаавысты

байырлаалы»

деп Шагаа сценарийи

Куусеткен башкы: ТевеХая ортумак школазынын

тоогу башкызы Тюлюш Ч.Т.

ТевеХая – 2019ч.

Сорулгазы:

1. Шагаа байырлалынын тывылган тоогузун дамчыдары;

2. Торээн чурттунга, дылынга база чоннунга ынак, хумагалыг болурунга; ада

иезинге, огбелеринге хундулээчел, огбулезинге камныг, экибакты ылгап

билиринге Тыва чонувустун чаагай чанчылдарынга даянып алгаш кижизидери;

2. Чонувустун шаандан тура ойнап чораан оюннарынга даянып, уругларны сагынгыр,

тывынгыр чорукка ооредири;

3. Тыва дылывыстын эртинези болур алгышйорээлдерни ажыглавышаан, уругларнын аас

чугаазын сайзырадыры; огбуле кежигуннеринин аразында харылзаазын быжыктырары.

Дерилгези:

Ыт биле хаван чылынын чуруктары, кадак, артыш, тоскарак, суттуг шай бажы, аъшчем,

Ыт база Хаван чылдарынын дугайында состер; Шагаа дугайында состер.

Башкы:

Аа суду – ие кижинин чаш толду чырык чер кырынга бодарадып каарга эмиинге

дужуп келир эн баштайгы суузуннуг суду. Чаш тол чырык чер кырынга торуттунгеш, бир

ле дугаарында ол аа судун эмгеш, сегип, быжыгып келир. Аа сдун эммээн толду диргизип,

кадыкшыдып, остуруп алыры ындыг амыр эвес. Ынчангаш кандыгдаа дириг амытан

чырык черге торуттунгеш авазыны аа судун эмер ужурлуг. Чуртталганын судалы оонна

эгелээр.

Шагуе база ындыг. Уешаг онардонар уелерлиг болгай. Шагуе база эгелиг, ол

дээрге Шагнын аазы – дыр. Аа чылыы биле амыдыралды диргизер. Ынчанганда «Шаг

аазы» шагаа найырынын аагы болганы ол деп кырганарнын тоогуден дыннап, дамчыдып

келген созу бар.

Аккок дээрлиг, байлак Тыва чуртка

Аяс дээрлиг, хаяалыг эртенде

ыт чылды аалынче удевишаан,

хаван чылын уткуулунар!

1-ги оореникчи йорээл чугаалаар:

Эрги чыл сен эки чолду

Эктивисти ажыр шаннадын

Байырлажып удеп тур бис,

Байырлыг чылым байырлыг!

Чаа чылым, Хаван чылым

Сагыш ышкаш моорлап келдин.

Чаа чылым амырла бе!

Ажытолге башкыларга

Аас кежиин шаннап келем.

Адаие чонувустун

Ажылижи будуп турзун!

Азыраан мал менди турзун,

Ажытолу мандып турзун!

Ааскежии, курайкурай!

Амыртайбын, курайкурай!

2-ги оореникчи йорээл чугаалаар:

Келир чаа чыл хаван чылы

Кежик чолду хайырлазын!

Эртип турар эрги чылым

Эртинезин хайырлазын!

Ааскежик бээрлезин,

Амыдырал чаагайжызын!

Аарыг, халап тайлып турзун,

Амыдырал тодуг болзун!

Дайынчаанын чепсектери

Дазылындан хуюкталзын!

Ортемчейнин диптеринге

Оорушкулуг тайбын турзун!

Ажытолдун келир ойу,

Аяс дээр дег, чырык болзун!

Ажытолум, Бугу чонум

Амырла, амыр! Чолукшуулу!

Келген адаие болгаш , аалчыларбиле чолукшуур, шупту ботботтарыбиле чолукшуур.

Кадакта шайны куткаш сунар.

Башкы:

Бойдустундаа, назыннындаа

Болчаан ойун кымдаа ойбас.

Эрги чылды чалаалынар

Эрткен оруун дыннаалынар!

Эрги чыл ыт чылы:

Экии! Амырганна, чонум!

Эрткен чылын чаш оол келдим

Ам бо шакта чарлып тура,

Адак аартап, кырый бердим

Эрткен чылдын тоогузун

Эргий коруп корунер даан.

Класста оореникчилеривис кайыхире ооредилгелиг, идепкейжи, тывыштыг, ажыгыр

болганын тодарадып, клазывыстын школа, хоорай иштинге ажылын тунеп, тергиинерни

шаннаар.

Эрги чыл:

Ашаккадай улустарнын

Ажытолу топтуг болзун!

Окбижек, алгышкырыш,

Олчаан борта хооржуттурзун!

Ааскежик, найырал, иш

Ашпас хун бооп монгежизин!

База катап душкужеге,

Быйырлыг че, ажытолум!

(Чонга могейгеш эрги чыл чоруптар).

Башкарыкчы:

Хаван чылы моорлап олур

Чаа чылды чалаалынар!

Идикхепти кактанынар,

Ижинхоонну сергединер!

(Ажытол, аалчылар даштын харга хептерин кактай туткулаар, аяннаныр. Ол уеде Чаа чыл

келир).

Чаа чыл:

Эки менди, амыргынна , чонум!

Элхол болуп душчуулунар.

Эрткен чылдын артырып каан

Эки чуулун сайзырадыыл!

Арыннуурну хуюктап кээр

Артык чандан хосталыылы!

Кылык Кижи оожургазын!

Кырган кижи дыштыг орзун!

Нугул хоптар унмес болзун,

Унер унущ сагланназын!

Аныяктар кырганнарга

«Ада, ие» дижир болзун,

Улгатканнар чалыыларны

«Уруум, оглум» дижир болзун!

Бакла чуве ынай турзун,

Байла чуве бээр турзун!

Курай! Курай!

Башкарыкчы:

Чаа чылдын чаражын аа,

Чаагай агаар тыныш аштаар.

Хоглелхогнун магалыын кор

Хорек, чурек сергеп келир.

Байырлалдар уезинде,

Баштак, хоглел устур эвес,

Огбелернин ырларындан

Откут кылдыр бадыраалы!

Моорейлиг оюннарже

Моонубиле кирээлинер!

Шайлапмуннеп хоорежинер,

Чаглыг эъттен чоогланар!

Чылывысла чаагай болзун!

Чаа чылбиле! Шагаабиле!

Тустус удуртукчуларнын аайыбиле моорейлиг оюннарны, маргылдааларны

эрттирер (тевек, шыдыраа, чинчи чажырары, тывызыктажыры, узун тыныш

моорейи,…)

Тыва чонум чанчылдары

Тывызыксыг аажок чараш

Шаандан тура чанчыл болган

Шагаа деп бир байырлал бар.

Шагаа дээрге тыва чоннун

Чаагай сузук чанчылыдыр

Айнын чаазын, хуннун эртенин

Алгап йорээн байырыдыр.

Ава ( баш бурунгаар бир авабиле сумележип , чагып лыр):

Хуун судум тос карактап

Кудай дээрже оргип тур мен

Эки чуве эглип келзин

Эрбенниг чуул ынай турзун!

Оран тандым оршээ,

Одум козум оршээ,

Арга чонум менди чаагай,

Ашчут корбейн.

Амыр менди бодаразын, оршээ.

(Артышбиле холаан судун дорт чукче чажар).

Уругларга шагаа хуну

Уттундурбас байырлалдыр

Улуг улус ону деткип,

Улам солун болдурунар.

Башкарыкчы: уруглар 2 болукке чарлып алыр (2 команда).

Унген чаа чыл хаван чылы

Ууле херээ будурер болзун!

Уутунмас буян кежикти

Улус чонга шаннаар болзун!

Садыгларга бараансараан

Сагышта дег элбек болзун

Ажы толдер кадык болзун

Ааскежик бээрле турзун!

Бирги морей: «Йорээл состер».

Шагнын соолгу эргилдези

Чыккылама кышты солуур

Чырык чаагай кыштын бажы

Шага хуну унуп келди.

Тывызыктап, тоолдажып,

Дызырадыр танцы теп,

Чанчыл болган шагаавысты

Салгакчылар улап чор бис.

Башкарыкчы: Тывызыым дытта

Тоолум дошта. (Диин, балык).

Ийиги морей: «Тывынгырлар кайда силер?»

1) Ак теве он ийи бодаган торээн (чыл, 12 ай)

2) Дорт алышкы, дорт чузун (чылдын 4 уези).

3) Чыжыр алдын ковайды, чымыш бажын дуйметти (дан адары, хун унери).

4) Хопчу кадын ходуш диди, кожаларда чалчырт диди (аласааскан).

5) Аккара чузуннуг, алдан дорт хонаштыг (шыдыраа).

6) Алыр бээрде аргалыг, алды янзы шолалыг (шыдыраа).

7) Дорбелчин боттуг, дорт чузун малдыг (кажык).

8) Чем чивес чарашпай, черге чорбас чарашпай, чугак хептиг чарашпай, чугаазы чок

чарашпай (ойнааркыс).

9) Дырап, шиглеп салыр кужум, дыннап, сурап чедер аалым (тывызык).

10) Алдын холдун отрузунда адыр сандан 12 будуктуг, будук санындан 30 кушкаш,

кушкаш бурузунун аксында 24 тараа (12 ай, 30 хонук, 24 шак).

11) Дожек алдында догден сарыг (тош чаа).

12) Борбуякка куткан ышкаш

Борбак талга аскан ышкаш

Кергиекке куткан ышкаш

Кезек талга аскан ышкаш чуудур?

13. Дээринге чоруур аъдым

Дембилдейлеп ырлаар аъдым

Кудайынга чоруур аъдым

Кударадыр ырлаар аъдым Чуудур?

Башкарыкчы:

Дурген чугаа, узун тыныш чугаалаанда

Дужуп бербес болгай силер

Дургеденер келинерем

Дурген чугаа, узун тыныш кымда барыл?

Ушку морей: «Дурген чугаа, узун тыныш».

Дургендурген дурген чугаа

Чугаалаза шуут солун

Солунназа соон бодаар

Бодаарлаза боду эрес

Эрестезе эвилендаа

Эрнин эри чораан дижир.

1 бала, 1 курут, 1 чарын…..

Дортку морей: «Улегер домактар».

Улегер домакта нугул чок

Уер сугда балык чок.

Дээрле болгай адаиелер. Ам болза улегер домактардан салыптар бис бе?

1. Чечен менде чечек черде

2. Ада тоогузу алдын, ие тоогузу монгун.

3. Октаргайнын иезихун, кижинин иезичер.

4. Адын камнап чор, адан сактып чор.

Башкарыкчы: Чеченмерген оолдар –кыстар, чеченнежип коржур бис бе?

Бешки моорей: «Чеченнер моорейи».

Бир деп чул?

Бир коргенин уттур бе?

Ийи деп чул?

Ийи холдап тутканын салыр бе?

Уш деп чул?

Уш мыйгак

Дорт деп чул?

Дорт мочу.

Беш деп чул?

Беш салаабиле чунундаа кылгайла.

Алдыгы морей: «Тевек тевери».

Шага хуну моорейлиг

Адыш чарыш маргылдаалыг

Чадан адаал, багдан кагал

Адааннажып тевек тевээл.

Тевектезе тергиинне мен

Дескешпес, бырашпас сен

Ийи будум меннип турда

Илдик турбас чуведир ол.

Чедиги морей: «Кожамыктар».

Кожамыкка кончугла бис

Кожа дыртып салырла бис

Кончуг чараш оолдарнын

Кожазы бис соседи бис

Алдын, монгун сыргаларлыг

Чараш кыстар школада

Алыс бодум шинчилезе

Угааныглар школада

Кожамыктап ырлапкан дээш

Кочулайла бербес силер

Ырышоорга ынак болгаш

Кожа тыртып ырлай бээр бис.

Чанар кушта сайлык чараш

Чавагалыг кыстар чараш

Келир кушта хектер чараш

Кежегелиг кыстар чараш

Черимчуртум оолдары

Четчедир бе, мендидир бе?

Кедээр дээрде шолбан сылдыс

Ору тур бе, куду тур бе?

Оолдар устуу аалдын уруглары:

Туу турар машинанын

Дугуюннун улуун але

Туу турар уругларнын

Тухизинин чыдын але

Алдын дулгуур оолдары

Аажокла эрес оолдар

Ачырдачыр тутчуп болза

Оске оолдар ындала каар.

Кожамыктап ырлапкан дээш

Кочулайла бербес силер

Ырышоорга ынак болгаш

Кожа тыртып ырлай бээр бис

«Кым мурнай тыварыл?»

1. Чыл санаашкынында кирип турар 12 дириг амытаннарны чурум езугаар адаар: куске,

инек, пар, тоолай, улу, чылан, аът, хой мечи дагаа, ыт, хаван.

2. Улу чылче каш дугаар амытан кылдыр кирип турарыл? (5 дугаар).

3. Кажык оюннун хевирлерин адаар:

1. Дорт берге (4 чузун мал дужурер)

2. Чыттырып адары

3. Аът чарыштырары

4. Кажык адары

5. Бодалажыры

6. Дужуруп кагары.

4. Кижиде 3 бай бар: ажытолу, эртембилии, малмаганы.

5. Ыдыктыг 7 деп санга: «7 катап арыгланыры».

5.1. Сан салыры

5.2. Чажыын чажары

5.3. Йорээл кылыры

5.4. Чалама баглаары

5.5. Артышшаанак биле айдызаныры

5.6. Ак харга андаштаныры

5.7. Чолукшууру.

6. Эр кижинин 3 оюну: аът чарыжы, хуреш, ча адары.

7. Эр кижинин 3 каазы: боргу, куру, идии.

8. Тыва идиктин бажы чуге андарыгыл?

9. Тос чузун малды адаар: инек, хой, ошку, сарлык, аът, иви, теве, ыт, элчиген, хаван.

10. Ижин кырындан чем? (чореме).

Тос ужурлар деп чул?

1. 9 аржаан: артыш, шаанак, агы, канны, шиви, чойган, коданхавы, пош, суг.

2. 9 дээр.

3. 9 эртине.

4. 9 сыртык: уруг сыртыы, чоок сыртык, орун сыртыы, алгы сыртык, идик

сыртык, чен сыртык, эзер сыртык, ожун сыртык, даш сыртык.

5. 9 сузук:

5.1. Эртенги шайны унген хунче чажары

5.2. Унген айже 1 катап чажыг чажары

5.3. Эр кижинин хем бажынга чажыг чажары

5.4. Дээрже чажыг чажары

5.5. Ыракузак орук чоруур дээнде чажыг чажары

5.6. Оран делегейже сут чалбарыы

5.7. Катчимис унер, анмен турар тайгаже чажары

5.8. Айнын чаазында чажыг чажары

5.9. Адаогбе чуртунга чедип келгенде чажыг чажары.

Туннел сос.

Башкы:

Тыва чон Шагаага куску дужут ажаалдазынданна эгелеп белеткенип эгелээрлер.

Шагаада чиир чеминин дээжизин шыгжап белеткээш, соок душпээнде хоюн догергеш

эъдин Шагаага чедир шыгжаарлар. Байырлалда кедер идикхевин база баш удур белеткеп

алырлар.

Шагаа байырлалы эгелээринге чедир каш хонук бурунгаар аалдын иштидаштын,

кижилер идикхевин аштапарыглап алырлар. Оон соонда аъшчеминин белеткелинче

кириптерлер: манчыхуужуурун кылып, изигханын догерерлер. Эн кол черни суттен

кылган чемнер ээлеп турар. (сут, суттуг шай, хойтпак, курут, быштак, саржаг, ореме,

ааржы).

«Шагаавысты байырлаалы»

Деп ажык кичээливис моонбиле доозулду. Байырлыг мендичаагай!

Понравилась статья? Поделить с друзьями:
  • Изысканный стол на праздник
  • Изысканные блюда на праздник
  • Изучение праздников это
  • Израильское посольство праздники
  • Израильский праздник суккот