Муниципальное бюджетное дошкольное образовательное учреждение
«Детский сад №4 «Сырдах» ГО город «Якутск»
«Ийэ кунэ»
Аралдьыйыы сценарийа
Бэлэмнэнии белех «Сардаана»
Иитээччилэр: М.П.Попова
С.И. Попова
Музыкальный руководитель В.М.Куприянова
2021
Сыала: О5олорго Ийэ кунун туьунан ейдебулу уескэтии, ийэ5э тапталы уонна убаастабылы инэрии.
Соруга: Россия урдунэн Ийэ кунэ бэлиэтэнэрин ейдетуу, ийэ5э тапталы,убаастабылы инэрии, Бырааьынньыктан уерууну,дуоьуйууну ,уерууну ылыныы,иитии.
Ыытааччы:
Бытаан, на5ыл музыка тыаьыыр, о5олор киирэн ункуулээн бараллар.
Ункуу «Ийэ мичээрэ»
Ведущий:
Кун курдук мичээрдээх,
Сып-сылаас илиилээх,
Нап-намыын сурэхтээх, уоскутар алыптаах.
Тоойуом диэн тыллаах
Амарах дууьалаах
Комускэс санаалаах
Сымна5ас майгылаах
— Ити барыта биьиги кунду ийэлэрбит. Эьигини баргытын ийэлэр куннэринэн итиитик-истинник э5эрдэлиибит! Ба5арабыт эьиэхэ кытаанах доруобуйаны, уьун дьоллоох оло5у, улэ5итигэр ситиьиилэри уонна бары учугэйи, кэрэни.
О5олор:
— Элбэх да сулус ыраас халлаанна! Данил
— Сколько колосков в полях! Айсен А.
— Куорэгэй чыычаах ырыата нарынын! Милана
— Сколько листьев на ветвях! Ариан
— Бу ыраас сиргэ биир эрэ кун тыгар! Ваня
— Только мама одна на свете! Дима
Ведущий:
— Саха Республикатын Президенын укааьынан 1993 сылтан алтынньы уьус баскыьыанньатыгар Саха сиригэр Ийэ кунэ бэлиэтэнэр.
— День матерей России был установлен Указом Президента РФ в 1998 году и отмечается в последнее воскресенье ноября. О маме можно говорить всегда и вечно, не уставая никогда. Так давайте посвятим наш сегодняшний праздник ей, и все слова любви и нежности мы будем говорить не только сейчас, но и всю свою жизнь.
— Ийэ, кун ийэ — биьиги олохпут, дьолбут, кини сылаас мичээрэ биьигини угуттуур, кини ыраас, сырдык моссуонэ биьигини уордэр. Валерия
— Мама — самое дорогое и ценное, что может быть на земле. Юля
— Ийэ-оруу истин, кэрэ, кун уотуттан мэлдьи кунду! Денис
— На земле хороших людей немало,
Сердечных людей немало,
И все-таки лучше всех на земле — мама,
Моя мама! (Р. Рождественский) Юра
Монтаж
Ийэ5ин харыстаа. С. Тимофеев
Атаахтатар, уорэтэр,
Амарах сурэхтээх ийэккэн.
Аан дойдуну ититэр
Аламай куннэ эрэ тэн. Денис
Учугэй киьи буоларгар
Оруу кини кыьанар,
Арыт-арыт мохтор да,
Атаас, иьигэр аьынар. Милана
Аччыктыа5а о5ом диэн
Араас аьынан аьатар.
Сыллаан-уураан киэьээтин,
Сылаас оронно утутар. Богдан
Тахсан буорга киртиппит
Танаскын оруу сууйар.
Сытыа5ын да ба5ардар,
Сылайан, хойут утуйар. Айаал
Ыарыйдаххына кини эрэ
Ыксыа, ытыа, айманыа.
Тууну быьа арахпакка
Таскар олорон ыарыылыа. Диана
Мэниккин уонна аны
Киртийбит да бэйэ5ин
Таьыйда5ына да5аны,
Таптыыр эбээт эйигин. Ваня
Ийэ диэн кунду киьи,
Киниэхэ тэннээх ким баарый?
Ийэ диэн кун киьи,
Кинини оруу харыстаарыый! Афоня
Ырыа «Ийэ5ин хомотума» Сабыйа тыл, Эрхаан муз.
Оонньуу, Ийэлэрбитин теье билэбитий?
-Ийэлэргит толору ааттара.(Араспаанньата, аата,а5атын аата)
-Ийэлэргит улэлиир сирдэрэ?
-Ийэлэргит эьиги тугу гынаххытына уерэллэрий?
— Ийэлэргит эьиги тугу гынаххытына хомойоллоруй?
— Ийэлэргит себулуур астара.
-Ийэлэргит эьигини таптаан ааттыыр ааттара?
Ийэттэн ордук кунду
Ким баарый бу сиргэ?
Арылхай сырдык куну
Ким эйиэхэ кордоруой?
Кун кубэй ийэ. Данил
Ийэттэн ордук эйиигин
Ким истиэй субэлиэй?
Истин иьирэх тыллары
Ким эйиэхэ этиэй?
Кунду ийэ. Долун
Ийэттэн ордук эйиэхэ
Ким кыьаллыай, ойдуой
Кини курдук куруутун
Ким эйиигин комускуой?
Комус ийэ. Айтал
Ийэттэнордук киьини
Эн булуон суо5а бу сиргэ
Ийэни эн таптаа!
Ийэни эн харыстаа! Айсен С.
Песня «Мама-первое слово» муз.Ж.Бурнов, слова Ю.Энтин
Ыытааччы: о5олор, Ийэлэрбит тугу гыналларын себулууллэрий?
-Ас астыылларын.
Билигин аска аналлаах ыйытыыларга эппиэттиэхпит.
-Машенька уонна ус эьэ остуоруйа5а Маша тугу сиирий? (Хааьы)
-Миини кытардар ас?(субуекулэ)
-Бэйэбин сиэбэтэллэр да, миигинэ суох аьаабаттар? (туус)
-Ыьыах кунду аьа? (кымыс)
-Винни пух себулуураьа? (мует)
-Ханнык аьылыгы устэ туустуубутуй? (пельмень)
-Ууттэн ханнык астары оноруохха себуй? (арыы,творог,суорат.йогурт,кефир)
-Куерчэ5и тугунан ытыйалларый? (ытык)
Ыытааччы: Ийэ, ийэккээ, маама, мамочка. Ийэ диэн тыл араас омукка кэрэтик иьиллэр. Билигин биьиги о5олорбут сахалыы, нууччалыы уонна английскай тылларынан хоьоон аа5ан, ырыа ыллаан, ункуулээн аан дойду ийэлэрин э5эрдэлиэхтэрэ.
Кто может быть дороже мамы?!
Кто свет и радость нам несёт?!
Когда больны мы и упрямы,
Кто пожалеет и спасёт?! Мама дорогая. Айсен А.
Следит за домом и бюджетом,
Уютом, модой, чистотой
Лихой зимой и жарким летом,
Легко справляясь с суетой?! Мама родная. Юля
Украсит будни вечерами,
А к празднику накроет стол!
Спасибо беспокойной маме,
Никто из нас ни сыр, ни гол. Дима
Простое слово. Игорь Мазнин
На свете
Добрых слов
Живет немало,
Но всех добрее
И нежней одно –
Из двух слогов
Простое слово «МА-МА»,
И нету слов
Роднее, чем оно! Федя
Как хорошо когда есть мама
Ее улыбка-так чудесна,
Когда она всегда с нами
Друзья, ведь это так прелестно! Сайаана
Она лишь доброму всему нас учит
И так спокойно , тихо, нежно
О, как она всех нас так любит
Так как никто, и так безбрежно! Айар
Люблю, тебя моя родная,
Как хорошо когда ты рядом,
Со мною будь, ты дорогая,
И больше ничего не надо. Артем
Он ё спешел дей
Зе сан шайнс брайтли
Хие, зие, энд эвриуэ
Раунд зе уорлд. Сайаана
Май мам, ши’з зэ бест,
Фром хё хэд ту хё тоуз.
Ши’з уом энд ши’з софт,
Смелинг суит лайк э роуз. Валерия
Ю фид ми энд нид ми
Ту тич ю ту плей
Соу смайл бикоз ай лав ю,
Он зис мазес дэй! Юра
Мам, ай лав ю
Фо ол зэт ю ду.
Айл хаг ю энд кис ю
Бикоз ю лав ми ту! Ариан
Ырыа «I love my mommy»
Ункуу «Трио»
«О5о саадым» Л.Иванова музыката,тыла
Ведущий: Ып-ыраас санаалаах, кун тэнэ бэйэтэ сымна5ас дууьалаах, сибэкки кэриэтэ нап-намыын кыталык курдук, суьумнуур сулус курдук кунду ийэлэрбитин бу кэрэ бырааьынньыгынан ессе тегул э5эрдэлиибит, чэгиэн-чэбдик буолун!
Ийэ кунугэр аналлаах сценарий.
Ыыт:
Ийэ – сир үрдүгэр күндү тыл,
Ийэ – күңңэ тэңнээх күндү тыл,
Ийэ – сүрэђи минньитэр күндү тыл,
Амарах, истиң, иһирэх тыл.
Ийэ… Суос со5отох бу биир тылга
Аан дойду бары кэрэтэ,
Олох салђанар утађа,
Түмүллэн сылдьар быһыыта.
Ыыт: Утуе кунунэн манна мустубут биьиги тапталлаах ийэлэрбит, кунду о5олорбут, убаастабыллаах учууталларбыт уонна дьууллуур субэ.
Ыыт: Ийэ күнэ! Олус да истиңник иһиллэр! Хас биирдиибит бу орто дойдуга саамай чугастан-чугас киһибитигэр – Ийэбитигэр сүрэхтэн кутуллар истиң-иһирэх тыллары этиэхпитин бађарабыт.
— Күндү ийэлэрбит!…
Бугун биьиги олус учугэй бырааьынньыгы бэлиэтээри муьуннубут, кылааьынан курэхтэьиэхпит, ырыа-тойук истиэхпит. Иннэ диэн туран «Чэйин эрэ, ийэлэр» диэн курэхпитин са5алыа5ын.
Ыыт: Бастатан туран дьууллуур субэбитин кытта билсиэхпит.
1. Стручков Дьулус Николаевич – информатика уонна математика учуутала
2. Максимова Кюнняй Васильевна – уруьуй уонна технология учуутала
3. Моюлосов Никита Никитич – технология уонна черчение учуутала.
Ыыт: Курэхпит 6 туьумэхтэн турар. Билигин бэйэ5итигэр аат уонна девиз толкуйдана5ыт. Чэ эрэ, ким туох диэн буоллугут?
Ыыт: Бастакы туьумэхпит «Рекламные слоганы» диэн ааттаах. Бука сэрэйбиккит боло дии саныыбын, холобура «Для желудка назаменим…» Тугуй? Мезим. Ханнык команда бастакы фонаригын тыктарбыт, ол эппиэттиир.
(ФОНАРЬ)
-
Все будет в шоколаде-Шоколадный батончик Марс
-
Все в восторге от тебя, а ты от… — Мэйбелин
-
Чистота — чисто Тайд — Стиральный порошок Tide
-
Ваша киска купила бы Вискас-Корм для кошек Whiskas
-
Молоко вдвойне вкусней, если это Milky Way!-Шоколадный батончик Milky Way
-
Vanish. Больше, чем отбеливатель-Отбеливатель без хлора Vanish
-
Территория низких цен-Магазины Эльдорадо
-
Больше молока, меньше какао-Киндер Шоколад
-
Горячий ответ простуде и гриппу-Coldrex, лекарство от простуды
-
Мечты сбываются – Газпром
Ыыт: Иккис туьумэхпит киинэ сылыгар анаммыт «Угадай кино» диэн буолар. Ким дьэ саамай себулээн киинэ керерун себулууруй? Ол ийэ манна о5отун илдьэ тахсар. О5о5ут кнопка буолар. Таайдаххытына кинини тебетун баттыыгыт, оччо5о о5о «аа» диэн хаьыытыхтаах Экраны керебут. Манна сэттэ киинэ баар, ону эмиэ ханнык команда бастакы уонна сепке эппиэттиир эбитий.
Ыыт: Уьус туьумэххэ киирэбит, аата «Пуговка» диэн. Хамаандаттан биир ийэ тахсар. Эьиги иннигитигэр хортуон тимэхтэр сыталлар. Ханнык хамаанда 1 мунуутэ5э теье элбэх уонна учугэй хаачыстыбалаах гына тимэ5и тигэр эбитий? Бириэмэ барда!
Ыыт: «Узнай меня» туьумэхпитин са5алыа5ын. Хамаандаттан эмиэ биир ийэ тахсар. Хараххытын баайабыт, онтон эьиги илиигит иминэн бэйэ5ит о5о5утун билиэхтээххит. Очко эмиэ таайбыт ийэлэр хамаандаларыгар эбиллэр.
Ыыт: Бэьис «Если завтра в школу…» диэн туьумэхпитигэр киирэбит, о5олор ийэлэрбититтэн тэйэбит. Дьэ эрэ «Арай сарсын о5олорбут оскуола барар буоллахтарына…» ийэлэрбит о5олорун расписаниеларын теье билэллэрин керуехпут. Ити илиискэ понедельниктаа5ы расписаниены сыыспакка суруйуохтааххыт. Онтон кылаас салаайыччалын кытта бэрибиэркэлиэхпит. Чэ са5алаатыбыт!
(расписаниены сурун)
|
1 кыласс |
2 кылаас |
3 кылаас |
4 кылаас |
|
Язык саха Матем Физра Окр.мир |
Русск.яз Матем Чтение на яз.саха Музыка |
Литер чт Матем Русс.яз Изо |
Англ.яз Физра Язык саха Русс.яз |
Ыыт: «Мумия» диэн туьумэххэ, сэрэйбиккит курдук туалетнай кумаахыннан о5олор ийэлэрин эрийэллэр, ханнык хамаанда о5олоро тургэнник уонна быыьа-хайа5аьа суох соруда5ы толороллор эбитий. Биир, икки, ус са5алаатыбыт! (8 тб)
Ыыт: Чэ эрэ, дьууллуур субэ сыаналыыр уонна уопсай тумук таьаарар. Онуоха диэри, ийэлэрбитин сынньата таарыйа музыкальнай номердары керуехпут.
-
Керсебут 2-с кылаас уолаттарын толорууларыгар ункуу «Орлята».
-
Керсун 4 кылаас квартетын толоруутугар «Ат» Г.Иванова тыл., С.Константинова мел.
-
Бэйэлэрин э5эрдэ нуемэрдэрин тиэпдиэхтэрэ «Музыка для всех» проект 2 уонна 3 кылааьын о5олоро «Ийэ кунэ».
Ийэ кунугэр аналлаах утренник сценарийа.
Улахан белех «Любознайки»
Зал иьэ бырааьынньыктыы киэргэммит, музыка тыаьынан о5олор хааман киирэллэр, полукруг тураллар.
Вед.1 Утуо кунунэн кунду ийэлэрбит,эбэлэрбит уонна кэрэчээн кыргыттарбыт! Маннайгы сааскы бырааьынньыгынан Кэрэ куолары, Далбар Хотуттары барыгытын итиитик – истинник э5эрдэлиибит!
Вед.2 Кулун тутар 8 кунэ
Кэрэ анаар дьоро кунэ
Сааскы куннуун аргыстаьан,
Тиийэн кэллэ ча5ылыйан!
Уоруу-котуу бу куннэ, эьиэхэ тиийиэхтин, ил, эйэ дьиэ5итин толору дьоллоотун!
Вед.1 Бугун биьиги о5олорбут кунду ийэлэрин э5эрдэлии уердэ-кетутэ кэллилэр. Ырыа «Ийэ кунэ»
Вед.2 Хоьоон аа5ан ийэлэрин э5эрдэлииллэр – Павлик, Богдан, Эвелина, Саян «Ийэ мичээрэ»
Вед.1 Биьиги кэрэчээн кыргыттарбыт кунду ийэлэрин, эбээлэрин э5эрдэлииллэр уонна «……………. ункууну» бэлэхтииллэр.
Вед2 Бу бугун ийэлэр эрэ куннэрэ буолбатах, эбээлэр эмиэ эмиэ куннэрэ. Эбээлэрин э5эрдэлээн хоьоон аа5ан иьитиннэриэхтэрэ Сарыал, П.Марк, Руслан «Поздравления бабушке»
Вед 1. Кунду -кемус ийэлэрин «О маме» диэн хоьоонунан э5эрдэлииллэр Арылхан, Денис, Илхан
Вед 2 Ийэлэригэр «Это мамин день» хооьону бэлэхтииллэр Тимур, Дархан, Маша
Вед1 О5олоор! Этин эрэ!
Саамай кунду киьигит кимий?
Ким эьигини таптаан сыллыырый?
Ким эьигини сарсыарда эрдэ туруорарый?
Ким эьиэхэ хааьы буьаран сиэтэрий?
Ким эьиги танаскытын сууйарый? Эьиги ийэ5ит, ийэ5ит барахсан. «Берегите маму» хоьоону ийэлэригэр аа5ан иьитиннэриэхтэрэ Лилия, Милена, Амгаяна.
Вед2 Оонньуу «Бэйэн о5о5ун бул» маамалар харахтарын саба баанан баран о5олорун булаллар.
Вед 1 Ийэлэрбит уонна о5олорбут «Фэмили лук» стилинан таннан кэлбиттэр. «О5о ийэтинээн» МОДА
Вед 2 Кун кубэй ийэлэригэр «Мин ийэм ырыата» диэн хоьоону бэлэхтииллэр Савушка, Эрсан, Айыы Куо, А.Марк
Вед1 «Я любимой мамочке» диэн хоьоонунан э5эрдэлииллэр Алиша, Никита, Артем.
Вед 2 «Ийэ барахсан» хоьоону бэлэхтииллэр Андрей, Семен, Амелия, Айаал
Вед1«Ийэм кэлиэн иннинэ» диэн ырыанан о5олорбут ийэлэрин э5эрдэлииллэр
Вед2 Оонньуу «Учугэй хаьаайка» Биьиги ийэлэрбит учугэй хаьаайкалар, ма5аьыынна сылдьаллар, сыананы барытын билэллэр. Билигин блиц-турнир!
Буханка килиэп сыаната хаьый? (____р.)
Биир киилэ эт сыаната?(___р)
Киилэ уут сыаната? (___р)
О5о пюретэ? (___р)
Киилэ бурдук сыаната?(___р.)
Киилэ саахар сыаната? (___р.)
10 сымыыт сыаната? (___р)
Блиц-турнир кыайыылаа5ар бириис туттарыы.
Вед1Ийэлэргэ дьиэ5э онорон а5алалларыгар задания бэриллибитэ «Остуолга эбэтэр муоста5а олорон оонньуур оонньуу эбэтэр оонньуурдар» (Тумук таьаарыы, сертификаттары туттарыы)
Вед2 Флеш-моб «О5о ийэтинээн»
Вед1 Биьиги о5олорбут, кунду ийэлэрин ийэ кунунэн итиитик-истинник ырыанан, хоьоонунан, ункуунэн э5эрдэлээтилэр, билигин бэйэлэрэ онорбут кунду бэлэхтэрин ийэлэригэр туттарыахтара. (бары ийэлэригэр суурэллэр)
«Мин ийэбинээн» хаартыска5а туьуу.
Оҕо күн сирин көрөөт аан бастаан ийэтин көрөр, кини сылаас илиитигэр угуттанан улаатар. Ийэбит биһиэхэ саамай күндү, чугас, ханнык да түгэҥҥэ өрүү өйдүүр-өйүүр тапталлаах киһибит буолар.
Бүгүн, алтынньы үһүс баскыһыанньатыгар, Саха сиригэр Ийэ күнэ бэлиэтэнэр. Бу үөрүүлээх күн өрөспүүбүлүкэбит күн-күбэй ийэлэрин, эйэҕэс эбээлэрин ис сүрэхпититтэн кэрэ, истиҥ бырааһынньыгынан, бэлиэ күнүнэн эҕэрдэлиибит.
Баҕарабыт чэгиэн доруобуйаны, чөл туругу, алаһа дьиэҕитигэр, дьиэ кэргэҥҥитигэр байылыат олоҕу, сир үрдүгэр баар бары үтүөнү, кэрэни!
Ийэ туһунан үгүс хоһоон, ырыа суруллар. Бүгүн күн ийэлэргэ анаммыт саха суруйааччыларын истиҥ-иһирэх хомоҕой хоһооннорун бэлэх уунабыт.
Николай Егорович Мординов-Амма Аччыгыйа.
ИЙЭ
Күн сирин көрдөрөн
Көмүскээн-харыһыйан ииппит,
Күүһүрдэн-улаатыннаран
Көччөх гынан көтүппүт,
Көлөһүннээх дьүһүннээх.
Күкүр-икир таҥастаах
Көмүс күндү күкүллэхпин –
Күн ийэм эмээхсин эрэйдээҕи
Ыраатан-тэлэһийэн сылдьаммын
Эмиэ өйдөөн тиийэн кэллим,
Өйдөөт, үөһэ тыынан ыллым…
Ычах кыра буоламмын,
Ытанньах муҥнаах эрдэхпинэ
Ытыы-ытыы эрэйдэнэрэ,
Ыллаан-туойан саататара,
Ырыган тобугар олордоро,
Ыксары кууһан ылара…
Тымныыттан күрэтэн,
Тырыттыбыт
Ырбаахынан үллүйэрэ.
Итииттэн саһыаран,
Илбирийбит былаатынан бүрүйэрэ.
Этэр тылын минньигэһэ,
Итии тыынын эйэҕэһэ
Эккирэтэ сылдьан баар, —
Экчи умнуо суохпун!..
Ийэбин, күн-күбэй ийэбин,
Эмиэ өйдөөн тиийэн кэллим,
Өйдөөт, өрүкүйэ аҕынным…
Утуйан-нухарыйан сыттахпына
Оргууй, оргууй хаамара,
Сылаас, сылаас баҕайытык
Сыллаан, уураан ааһара.
Ыарытан ыксыыр күннэрбэр
Ыга кууһан сытара.
«Күөрэгэйим көттөҕүнэ
Күнүм-ыйым сүттүн,
Күнүнэн көмүллүүм», — диэхтээн,
Көнө-күндү хараҕа
Күөл уунан туолара…
Күн ийэ диэнтэн
Күһэлтэни көрбөтөх,
Күөх окко күөлэһийэр
Көҥүл оҕо сааспар
Күлэ-үөрэ көрсөрүн,
Күллээх таҥаспын тэбиирин
Күндүтүк өйдүүбүн!
Ороммор уһуктан сыттахпына
Уҥуох илиитинэн имэрийэрэ,
Араас тапталлаахтык саҥарара,
Ааспыт өттүн ахтара,
«Атаҕастабылтан арахсаар» — диирэ…
Алыс мэник уолчаан
Атастарбын кытары
Айаас сылгы буолан
Алаас тыатын туораан
Атаралаан сылдьаммын
Алдьаппытым ааҕыллан,
Абырахпыт элбиирэ, —
Аттыбар куруук баар,
Адьас умнуо суохпун!..
Ийэм эрэйдээх, эйиэхэ
Эдэр сааспынан андаҕайан
Экчи тылбын этэбин:
Элбэх сааһыҥ адаҕыйан,
Иэгэйэ кырдьар кэмнэргэр,
Эрэйгин, ахтаргын билбэккэ,
Эйиэхэ эргиллэн кэлбэккэ,
Эйигин быраҕан бараммын,
Иэтэр-туотар буоллахпына, —
Эрэйдэнэн-буруйданан ииппиккин
Экчи ыттыы былдьаабыт,
Хааннаах хара көлөһүҥҥүн
Хара суордуу халаабыт,
Ханныктан даҕаны хараҥа
Хара түөкүн буоламмын,
Халыҥ үйэм устатыгар
Харыаста-кэмсинэ сылдьыым,
Ханыыттан кыбыста кырдьыым…
Иннокентий Иванович Артамонов
ИЛЛЭҤ СУОХ, ИЙЭККЭЭМ!
Ваня уол күннүктээн
Ойуулуур, ойуулуур,
Икки, үс этээстээн
Дьиэлэри оҥортуур.
Кырачаан уолчаанын
Ийэтэ ынырда:
«Кэл, Ваня, аһаарый,
Алаадьыҥ тымныйда».
Амарах ийэтэ
Аһылык бэлэмниир,
Үлэһит киһитэ
Бу курдук эппиэттиир:
«Иллэҥ суох, ийэккээм,
Мин дьиэбин бүтэриим,
Ааннарын кэрэчээн
Ойуулаан киэргэтиим».
Онуоха ийэтэ
Иһигэр мичээрдиир:
«Эн ити кимиэхэ
Тутаҕын дьиэҕин?» — диир
Уолчаана уһуннук
Толкуйдуу барбата,
Хап-сабар чобуотук
Хоруйдуу оҕуста:
«Аҕалаах ийэбэр —
Эһиэхэ биэрэбин.
Этээстээх мин дьиэбэр
Ыҥырыам эһэбин».
Ийэтэ уолчаанын
Убураан ылбыта:
«Эн дьиэҕин тутаҥҥын
Бүтэр дуу», — диэбитэ.
Ваня уол ырыалаах
Этээстээх дьиэ тутар:
«Мин ийэм, мин аҕам
Дьиэлэрэ буоллуннар».
Остуолга алаадьы,
Сылаас үүт бэлэмнэр,
Кырачаан Ваняны
Күүтэллэр, күүтэллэр.
Анемподист Иванович Софронов-Алампа
КҮН ИЙЭМ
Туһааннаах хотунум,
Туохтан хоргутан
Ханна халбарыйдыҥ?
Күүттүм, күүттүм — көстүбэтиҥ,
Күндү күлүккүн көрдөрбөтүҥ!
Кэтэстим, кэтэстим — кэлбэтиҥ,
Кэрэ кэмэлдьигин кэпсээбэтиҥ!
Санаа баҕадьы,
Самыыр былытыныы,
Саҥарбат гына
Самнары баттаата.
Көлөһүннээх өйүм,
Көхсүбэр көөнньөн,
Көппөҕөр түөспүн
Көтүрү көттө…
Хараастыбыт санаам
Хабарҕабар хааттарда,
Моонньубун бопто,
Тыыммын ыкта,
Испэр иҥнэ,
Сүрэхпэр сөҥнө,
Сүһүөхтэрбэр сүүдүйдэ…
Тулаайах толкуйум
Тууга хааттарбыт
Туллуктуу тууллайда,
Солоҕой санаам
Сохсоҕо баттаппыт
Солоҥдолуу сордонно.
Ытаары ыгыллыбытым –
Хараҕым уута халыйбата,
Ыллаары гыммытым –
Хабарҕабар хаайтарда…
Баҕар сирим
Баҕана иининии баранна,
Хаамар сирим
Хара тааска хаайтарда.
Ийэ сир иэнэ
Инньэ үүтүнүү кыараата,
Үрүҥ күн үтүөтэ
Өлбөөдүйэн көһүннэ,
Харааран хаххаланна…
Туохтан туоххаһыйдыҥ,
Тоҕо чугаһаабатыҥ?
Эйиэхэ эрэ эрэнэбин,
Эйигин эрэ таптыыбын!
Үгүскэ үҥпэппин,
Үтүөҕэ үлүһүйбэппин,
Атыҥҥа аралдьыйбаппын,
Албыҥҥа атыылаабаппын…
Соҕотох эйиэхэ
Тобуктаан тоҥхойобун,
Сөһүргэстээн ньүрүйэбин…
Эйигин таптыыбын,
Эйиэхэ эрэнэбин,
Күлүккэр үҥэбин,
Күндүгэр үөрэбин,
Ырааскын ытыктыыбын,
Ырыаҕын таптыыбын!..
Эн
Дьүһүҥҥүн көрбөппүн,
Илиибинэн имэрийбэппин.
Эйигин
Сүрэхпинэн көрөбүн,
Санаабынан таайабын.
Эн, салгынныы талбааран,
Санныбар тайанан,
Үрүҥ тыыҥҥынан
Үрэргин өйдүүбүн,
Сэбирдэхтии илибирээн
Сибигинэйэргин истэбин.
Оччоҕо мин
Сүрэҕим сөрүүкүүр,
Сүһүөҕүм чэпчиир,
Көрбөппүн көрөн
Көхсүм көндүөрүйэр,
Эппэппин этэн
Эрэйим чэпчиир,
Сатаабаппын саҥаран
Санаам сайҕанар,
Ыллаабаппын ыллаан
Ыырайга ыттабын…
Туохтан хоргутан,
Тоҕо чугаһаабатын?
Ааттаһабын:
Аттыбар чугаһаан,
Алгыста аҕал,
Испэр киирэн,
Имэҥнэ иҥэр!..
Мин
Кынат үүннэрэн
Көтүөхпүн көҕүйдүм,
Тумус үүннэрэн
Тоҥсуйуохпун тууһурдум,
Тыҥырах үүннэрэн
Ыраахтан иһиллэр гына
Ыллыахпын ымсыырдым…
Мин туойуом этэ:
Ол олорор дьону,
Ити иһэр киһини,
Оҕолор оонньуулларын,
Киһилэр кэпсэтэллэрин.
Мин туойуом этэ:
Сүгэ тыаһа лүҥсүйэрин,
Лаппаакы тыаһа лабыргыырын,
Молотуок тыаһа лобургуурун,
Эрбии тыаһа кэрдиргиирин…
Мин хоһуйуом этэ:
Массыына бааҕыныырын,
Собуот куугунуурун,
Тимир көлө тигиниирин,
Борокуот ааал бурдургуурун,
Көтөр аал күлүгүрүүрүн,
Тыраактар сыарҕа ынчыктыырын,
Элэктэриичистибэ уота элэҥниирин, –
Элбэҕи эпчиҥинэн эргитэрин,
Үгүһү күүһүрдэн үлэлэтэрин
Тус-туспа туймуулаан
Туойуом этэ,
Атын-атыннык араҥалаан
Алгыам этэ…
Мин
Кэрэ сайын кэлэрин
Кэҕэлии кэпсиэм этэ,
Күөх сайын күндүтүн
Күөрэгэйдии күүгүнүөм этэ…
Ити барыта
Испэр иҥнэ,
Иэдээн буолла,
Кэлэҕэйдээн кэҕинним,
Тардыастаан сарбылынным.
Тыыным хаайтарда,
Тылым буллуйда.
Күн ийэм,
Күөмэйбин көндүөрүт,
Тыыммын уһат,
Тылбын сымнат!…
Архип Георгиевич Кудрин — Абаҕыыныскай.
ИЙЭ БАРАХСАН
Этиҥ эрэ,
Оҕолоор,
Эһигини биһиктээн,
Киммит
Маннык оҕолоон
Киһи гынар
Бүөбэйдээн?
— Күндү ийэ барахсан!
Этэр
Сылаас тылынан
Эмиэ киммит
Саататар,
Эҥин нарын
Ырыанан
Эһигини утутар?
— Көмүс ийэ барахсан!
Этиҥ,
Киммит кичэйэн
Үтүө суолга үөрэтэр,
Эһигини тэрийэн
Үөрэнэргэ көҕүтэр?
— Кини, Кини барахсан!
— Кини —
Ийэ барахсан!
Гавриил Григорьевич Вешников-Баал Хабырыыс
ИЙЭ
Эмэккэ эмэр кэмнэртэн,
Иккилээх-үстээх эрдэхтэн
«Ийэ» диэн тылы этэрбит, —
Ийээ, чэ көтөх! — дэһэрбит.
Оҕус кэйээри күрдьүөттүүр,
Ыт сиэри өрө баргыйар,
Ким эмэ мөҕөр, күөмчүлүүр,
Кутгаан даҕаны дьарыйар…
— Ийээ, кэл, быыһаа!—дэһэрбит,
Ийэбэр этиэм! — дэһэрбит.
Оҕо оонньуурун былдьатар,
Убайын сүүрэн куоттарар,
Ытаан маккырыы-маккырыы
Ыксаан: «Ийээ!» — диэн хаһыытыыр.
Ийэттэн ордук күүстээҕи,
Ийэттэн ордук өйдөөҕү,
Ийэттэн ордук кэрэни
Оҕо эрдэхтэн көрбөккүн.
Ол иһин таптыыр сирбитин
Ийэ дойду диэн ааттыыбыт,
Күндүттэн-күндү диирбитин
Ийэҕэ тэҥнии саныыбыт.
Степан Егорович Дадаскинов
ИЙЭЭ, СЫЛЛААН ЫЛЫЫМ ДУУ?
Мин хотугу ийэкэм
Минньигэстэй эриэккэс
Хаар нуурала сыттааххын,
Күөл тумана сыттааххын.
Ийээ, сыллаан ылыым дуу?
Ийээ, кууһан ылыым дуу?
Оҕо сааспын саныахпын,
Оҕо буолан ылыахпын.
Алыһын да аҕынным
Аптаах түөһүҥ сылааһын.
Сүрдээҕин да суохтаатым
Сүрэҕиҥ тэбэр, тэбэр тыаһын.
Уонна күөлүҥ уутунуу
Уу чуумпутук одуулуур,
Иэйэр сырдык хараххын
Имэрийэ көрүөм мин.
Серафим Романович Кулачиков-Эллэй
ТАПТЫАҔЫҤ ИЙЭНИ!
Күн көрүө — от үүнүө,
Сибэкки тэтэриэ.
Күнэ суох туох үүнүөй? —
Күөх сирэм күкээриэ.
Ол тэҥэ — күн тэнэ
Эн ийэҥ, мин ийэм.
Ийэтэ суох иинэн,
Иһийиэ сир ийэ.
Күндүттэн күндүнү,
Кэрэттэн кэрэни,
Күөх сирэм сир күнүн —
Таптыаҕын ийэни!
Ийэттэн төрүүллэр
Генийдэр, геройдар,
Долгуннуу үксүүллэр,
Үүнэллэр норуоттар.
Эн, кини уонна мин
Ийэттэн кэлбиппит,
Ийэбит эмиийин
Илгэтин испиппит.
Күндүттэн күндүнү,
Кэрэттэн кэрэни,
Күөх сирэм сир күнүн
Таптыаҕын ийэни!
Хараҥа хаххалыа —
Күн өһөн барыарыа,
Былыты тыал ыһыа —
Күн күлүм чаҕыллыа.
Оҕотун сор булуо —
Ийэҕэ күн өһүө,
Оҕото дьоллонуо —
Күн курдук күлүмнүө.
Күндүттэн күндүнү,
Кэрэттэн кэрэни,
Күөх сирэм сир күнүн —
Таптыаҕыҥ ийэни
Үрдүк күн соҕотох,
Аан дойдуҥ эмиэ биир,
Ийэ сир оҕото,
Эн ийэҥ эмиэ биир.
Ийэккэҥ сүрэҕэ
Эн түөскэр тэбиэлиир.
Лениннии ийэҕэр
Эрдээхтик иитилин!
Күндүттэн күндүнү,
Кэрэттэн кэрэни,
Күөх сирэм сир күнүн
Таптыаҕыҥ ийэни!
Эн Ийэ дойдугун,
Ийэҕин таптыыр буол,
Оҕоҕун-уруугун
Ийэлии иитэр буол!
Ханна да бардаргын —
Ыл ийэҥ алгыһын,
Ханна да буолларгын –
Ийэҕин эн аҕын!
Күндүттэн күндүнү,
Кэрэттэн кэрэни,
Күөх сирэм сир күнүн —
Таптыаҕыҥ ийэни!
keskil14.ru
Улахан кылаастарга ийэ күнүгэр аналлаах сценарий
( ыыталлар Ньургун уонна Виолетта)
Ньургун:
Ийээ, эн олус да күндүгүн,
Ийээ, эн сэбэрэҥ кэрэтиэн, эн баар буолаҥҥын мин баарбын,
Эйигинэ суох олох суоҕун кэриэтэ.
Вита:
Ийээ, эн илииҥ сылааһыан,
Ийээ, эн сүрэҕиҥ истиҥиэн,
Эн миигин үрдүккэ угуйаҕын,
Эн миигин куруутун харыстыыгын.
Ньургун: Дьэ, кырдьык даҕаны ийэҕэ махталбыт, ийэлэрбитигэр тапталбыт муҥура суох.
Ийэлэргэ анаан төһөлөөх элбэх хоһоон, ырыа суруллубута буолуой…Сылаастан сылаас,
истиҥ иһирэх тыллардаах Александр Самсонов –Айыы уола тылларыгар уонна
матыыбыгар “Ийэбэр» диэн ырыаны тохсус кылаас оҕолорун толорууларыгар
истиэххэйиҥ. ( 9 кылаастар эҕэрдэлииллэр)
Вита: Ньургун, мин ийэбин наһаа да аҕынным…(санаарҕаабыттыы мичээрдиир)
Ньургун: Оннук, ийэҕиттэн ыраах сылдьар ыарахан бөҕө буо.Оскуолаттан киэһэ дьиэбэр
тиэтэйэн хойут тиийдэхпинэ, ийэм барахсан үөрэ –көтө, мип – минньигэс астаах
көрсөрүттэн үчүгэй туох да суох.
Вита:
Мин күбэй, мин ийэккэм,
Олуһун да аҕынным
Аптаах түөһүҥ сылааһын,
Сүрдээҕин да суохтаатым
Сүрэҕиҥ тэбэр, тэбэр тыаһын.
Ньургун: Итинник истиҥ иһирэх тыллардаах “Ийэ баар бу сиргэ» диэн ырыаны онус
кылаастар толоруохтара. ( 10 кылаастар эҕэрдэлииллэр) Вита: Ньургун, сотору оскуоланы бүтэрэн бараргыт чугаһаабыт дии.
Ньургун: Чугаһаан, сотору кэминэн устудьуоннуу барыахпыт, онтон үлэһит буолан, алаһа
дьиэни тэринэн, ыал аҕата, ийэтэ буолуохпут. Ол эрээри ханна да, хаһан да буолларбыт
ийэбит сылаас тапталын хаһан да умнуохпут суоҕа.
Үчүгэйдик үөрэнэн, үлэһит киһи буолан, туһаны эрэ аҕалларбыт – бу биһиги эһиэхэ
тапталбыт, махталбыт туоһута буолуо этэ. Оччоҕо биһиги бу сир үрдүгэр саамай дьоллоох
киһилэрбит дэниэ этибит.
Вита: Бэйэлэрин э5эрдэлэрин, ийэлэригэр махтанан туран тиэрдэллэр уон биирис кылаас
үөрэнээччилэрэ. ( 11 кылаастар эҕэрдэлииллэр)
Ньургун: Күндү ийэлэрбитигэр өссө төгүл махтанан туран баҕа саннаабытын этиэхпит:
Баҕарабын аал уотуҥ
Өссө күүскэ күөдьүйүөн,
Аймах – билэ бар дьоҥҥун
Аан аһаҕас көрсүһүөн.
Баҕарабын эн дьиэҕин
Куруук үөрүү толордун,
Кутурҕан тэлгэһэҕэр
Туораабакка ааһыахтын
Вита:
Күндүттэн күндүнү,
Кэрэттэн кэрэни
Төлөннөөх сир баайын
Таптыаҕыҥ ийэни!
Ньургун:
Манан биһиги ийэ күнүгэр аналлаах ырыа күрэҕин түмүктүүбүт. Дьүүллүүр сүбэ бэйэтин
түмүгүн таһаарыаҕа.
Тема: Ийэ тыл күнэ үрдүкү кылаастарга анаан ыытыллар
Салайааччы: саха тылын уонна литературатын учуутала Хоютанова Ульяна Афанасьевна.
Киириитэ:
Саха тыла — өркөн өйбүт
Саамай кэрэ, саамай күндү,
Умнуллубат, уостан түспэт,
Ийэ тэҥэ нарын – намчы,
Мунчаардахха, муунардахха,
Ырыа буолан саататар,
Сааамай уустук санаалары
Сатаан этэр кыаҕы биэрэр,
Ийэ тылбытыгар аналлаах
Дьоро күнү, күрэхпитин,
Саҕалыырбытын көҥүллээҥ.
Ырыа:
Тыл- саха омук үтүмэн үйэлэргэ чочуйбут, чопчулаабыт өйдөбүлэ, өлөрү кыайбыт өйө. Саха тылыгар норуоппут олоҕо, кута-сүрэ, майгыта-сигилитэ, өйө-санаата, иэйиитэ, философията –барыта баар.
1 түһүмэх:
Мин тылым- мин тохтор тойугум,
Мин тылым- мин туойар хомуһум,
Кэриэһим кэннибэр хааларым:
Кэхтибэт кэрэкэ тылларым.
Хас биирди киһи ааттаах-суоллаах. Ол курдук хас биирдии бөлөх аат уонна дивиз толкуйдуур.
2 түһүмэх:
Төрөөбүт төрүт тыл
Сөрүүн сүөгэй курдук
Сүрэҕи-быары сылаанньытар.
Өс хоһооннорун ситэрэн биэр.
Кулгаах ырааҕы истэр,…. харах чугаһы көрөр
Алгыс баһа сыалаах,….кырыыс баһа хааннаах
Тоҥтон толлубат,….ириэнэхтэн иҥнибэт буол
Ойуурдаах куобах охтубат,….дьонноох киһи бохтубат
Үөрэх баар-…бараммат баай
Сүгэ кыайбатаҕын — …..сүбэ кыайар
Норуот күүһэ-….көмүөл күүһэ
Аҕыйах тыл минньигэс-….элбэх тыл сымсах
Киһи тыла -….ох
Кырдьаҕастан алгыһын, …эдэртэн эйэтин ыл
3 түһүмэх:
Эппэр ийэм үүтүн кытта
Иҥпит эбит, быһыыта,
Кустук өҥнөөх
Кымыс сыттаах
Сахам мандар саҥата.
Нууччалыы тыллары сахалыы тылбааһын эт:
Дорога-суол
Сплошной лес- сис тыа
Берег-күөл кытыыта
Засидка-дурда
Кочка-дулҕа
Высохшее дерево- хаппыт тиит
Коновязь- сэргэ
Чурка-лэкэ
Столб-баҕана
Матрас-тэллэх
Браслет-бөҕөх
Молоток-өтүйэ
Лодка-оҥочо
Растояние, равное высоте кулака-тутум
Толщина мизинца-ылгын чыкыйа
Маховая сажень-былас
4 түһүмэх:
Доҕордуу уотун куруук
Үлэ, үөрэх күөдьүтэр.
Кэрэ дьыала, кэрэ тойук
Эдэр сааһы киэргэтэр.
Эйэлээхтик күрэхтэһии
Үтүө аакка тириэрдэр,
Бэрт былдьаһан тиниктэһии-
Саакка – суукка тириэрдэр.
Билигин хас биирдии бөлөхтөн биирдии оҕо тахсар тыл бэриллэр. Ону быһаарар. Айымньылар ааттара.
Тимофей Сметанин “Күөрэгэй”,
Эрилик Эристиин“Хачыгыр”,
Суорун Омоллоон “Бэйэтэ эмтиэкэ”,
Иван Гоголев-Кындыл “Хара кыталык”,
Тимофей Сметанин “Егор Чээрин”,
Суорун Омоллоон “Ачаа”,
остуоруйа “Биэс ынахтаах бэйбэрэкээн эмээхсин”,
Эллэй ”Чурум Чурумчуку”,
Суорун Омоллоон “Чүөчээски”,
Суорун Омоллоон “Хараҥаҕа тыкпыт сырдык”,
Ойуунускай “Оҕо куйуурдуу турара”,
норуот сэһэнэ “ Майаҕатта Бэрт Хара”
5 түһүмэх:
Паараласпыт тыллар паараларын бул:
Аас, бараан, ас, туор, ньүдьү, им, үөс, балай, үрүҥ, үөл, хара, муор, дьаһах, иэл, элэ, куйу, была, һайы , ис, дьаҥ, муор, тиэл
Аас-туор
Ас-үөл
Ньүдьү-балай
Куйу-һайы
Элэ-была
Им –балай
Үрүҥ-хара
Ис-үөс
Дьаҥ-дьаһах
Муор-туор
Иэл-тиэл
Куйу-һайы
6 түһүмэх:
Күлүүлээх түгэнтэн инценировка толкуйдааһын 5 мүнүүтэ
Адрес публикации: https://www.prodlenka.org/metodicheskie-razrabotki/344605-scenarij-ijje-tyl-kunje
Сивцева Валентина Михайловна, музыкальный руководитель
МБДОУ «ЦРР №1 «Хатынчаана» с.Аппаны» Намского улуса.
«Ийэ кунэ»
Группа: кыра белех
Сыала: О5олорго ийэлэр, эбээлэр, эдьиийдэр куннэрин туьунан ейдебулу уескэтии.
Ийэ, эбээ туьунан ырыалар тыаьыыллар.
Ыытааччы 1: Утуе кунунэн, кунду о5олор уонна тереппуттэр! Ийэлэр, эбээлэр, эдьиийдэр куннэрэ! Олус да истинник иьиллэр! Хас биирдиибит бу орто дойдуга чугастан-чугас дьоммутугар –сурэхтэн кутуллар истин иьирэх тыллары этиэхпитин ба5арабыт.
Ыытааччы 2: Кунду дьоммутун ис сурэхпититтэн бусааскы бырааьынньыганан итиитик-истинник э5эрдэлиибит! Ба5арабыт саха алмааьын курдук кытаанах доруобуйаны, санаабыккыт барыта сатаннын, ба5арбыккыт барыта туоллун, уьун дьоллоох оло5у!
Ыытааччы 1: Кун сирин кереет, биьиги аан бастаан ийэбитин керебут, ийэбит сылаас илиитигэр киирэбит. Ийэбит биьиэхэ саамай кунду киьибит. Кунду ийэлэрбитигэр биьиги ырыабытын бэлэхтиибит
Ырыа «Мин маамам»
Ыытааччы 1: Эбээ дьиэтэ ичигэс,
Эбээ аьа минньигэс
Эбээ курдук эйэ5эс
Эбээ курдук сайа5ас
Ким да баарын билбэппин
Кимин кыайан эппэппин.
Ыытааччы 2: Оо, олус олус да кэрэ
Ийэм кулэн иэйэрэ
Дууьам сырдаан чэмэлийэр
Тула еттум чэлгийэр.
Ыытааччы 1: Кун сирин урдугэр
Кун курдук саныырбыт
Кундуттэн кундубут
Кун кубэй ийэбит.
Ыытааччы 2: Эриэккэс детсадка куннэтэ мустабыт
Ырыаны, ункууну угуьу билэбит.
Эйэ5эс майгыга иитиллэн иьэбит.
Ыытааччы 1: Ийэкээ, эйиэхэ ыллыыбыт
Истинтэн-истин ырыаны.
Эйиигин олуьун таптыыбыт
Таптыахпыт уйэ саас тухары.
Ийэлэрбитигэр открытка бэлэхтиибит.
Ыытааччы 2: Кунду уйа5ас сурэхтээх, нарын-кэрэ, биьиги ийэлэрбит, эбээлэрбит, эдьиийдэрбит! Бугунну куннэ санаа5ытын туьэрбэккэ, олохпут тупсарын туьугар о5олорбутун иитиигэ активнайдык кыттын. Дууьабыт сылааьын, тарбаххыт талаанын, айар дьо5ургутун таьаарыылаах улэ5э туьаайын. Аан дойду дьахталларын кунэ эьиэхэ5э биир кэрэ-бэлиэ кунунэн буоллун. Керсуеххэ диэри!