«Тыва улустуң үш дойу» деп номдан үзүндү:
…
2. Келин кысты айтырары (дилээри)
1. «Келин кысты азы уругну айтырары» деп ёзулалды амгы үеде «арага кудары» деп адап турары шын эвес, ону ынчаар адавас ужурлуг. Тыва улуста кудаларындан дурген-не «уруувус бердивис» деп сөс аптар дээш оларга эмге-хаяажок арага-дары сыгап, буу-хаа ёзулал эрттирер
чаңчыл чок.
2. Уруг айтырган черге кайы-хамаанчок хөй кижи чыгбас, эң чоок төрелдерин, улуг назылыг өгбелери, кады-кожаларын чалап алыр.
3. Оолдуң талазындан уругнуң ада-иезинге кадак-биле бир ужаны, төштү, торгу пөс-биле ораап каан калбак шайны тутсур. Өске төрелдеринге ужа-төш тутсуру албан эвес. Кудаларындан белекке алган шайын уругнуң ада-иези ёзулалга киржип керген чоок төрелдеринге бичии кезек-кезек кылдыр бускаш, үлеп бээр чораан. Ооң утказы — шай белекке алган кижилер аныяктарның кудазының белеткел ажылынга дузалажырын хүлээнип алганы болур. Оолдуң төрелдери келин кыска белектиг бооп болур. Өске төрелдерге тускай белектерни сунары албан эвес.
4. Кудаларын хүндүлеп шайлатканының соонда, куданы кажан дүжүрерин дугуржуп алыр. Куданы эрттирер хүнүн, шагын лама-башкылардан айтырып алыр. …
«Тыва кижиниң үш доюн эрттирериниң чуруму» деп номдан үзүндү.
…
ТАЙЫЛБЫР
Чер-девискээр болгаш кижилерниң социал байдалының аайы-биле куда-дой эрттирериниң, корум-чурумунда, янзы-бүрү үе-чадаларында болгаш ёзулалдарында чамдык
ылгалдар турарын ук теманы шинчилээн эртем ажылдарында демдеглеп турар. Шаандагы үени алыр болза, тыва улустуң кудалажыр чаңчылы колдуунда үш, дөрт чададан тургустунган турган. Ол дээрге, бирээде‚ уруг демдектээри болгаш аас белээ тудары, ийиде‚ малдаары азы шай бузары, үште, дүгдээри, дөртте, куда-доюн эрттирери. Уруг демдектээри деп бирги чада турбаан таварылгада, үш чада болу бээр турган. Ынчангаш улустуң «куданың
дөрт херээ» азы «куданың үш херээ» деп чугаалажыр ужуру ында.
Уруг демдектээри, аас белек тудары. Бо ёзулалды уруглар бичии‚ харын-даа кавайлыг чаш турда кылып турган. Оолдуң ада-иези кыс уругнуң, ада-иези-биле келир үеде кудалажырын дугуржуп, оларга кадак болгаш сарыг шайны белекке сунар. Оон аңгыда, тоннук пөсту, дүңзе таакпыны, чамдык таварылгаларда аътты-даа белек кылдыр бээр турган. Уруг демдектээринге, белек сунарынга хөй эвес‚ 3-4 кижи киржир, харын-даа оолдуң чүгле адазы айтырып каап болур турган. Бо чада чамдык таварылгаларда турбайн барып болур турган. Амгы: уеде ол шуут чок.
Малдаары, шай бузары — оолдуң ада-иези уругнуң ада-иезинге малды, келинниң ачазынга ооң шилип алганы аътты бээр. Уругнуң талазындан кудээзинге аът бээр. Ону «кудээ аъды» дээр турган.
Дугдээшкин — оолдуң ада-иези оглу-биле уругнуң аалынга кээр. Оол биле уругнуң кежегелерин тудуштур өрүп азы холдарын кадак-биле тудуштур баглап ёзулал эрттирер.
Дүгдээшкин соонда кудага белеткел эгелээр. Тываның чамдык кожууннарының ниити чаңчылы ёзугаар, өгнү болгаш ооң иштики дериг-херекселин келинниң талазы белеткээр болганындан ол тала «селик» чыып, дөргүл-төрелинден херек чүүлдерни дилеп чыып алыр чораан. Тывалар бот-боттарынга дузалажыр чаңчылдыг болгаш, аал бүрүзү дузаны көргүзер турган. Күдээниң талазы шыырак болза, уругнуң талазынга дузалажып, өг иштин, харын-даа кенниниң каасталгаларын болгаш‚ идик-хевин безин дааражып бээр чораан.
Тывага буддизм калбаа-биле нептереп, турумчуй берген соонда, куда ёзулалдарынга ооң эртер хүнүн лама-башкылардан айтырып алыры немежип келген. Лама-башкының айтып берген хүнүнде уругнуң улузу ону оолдуң аалынга чедирер — моон соңгаар ол кыстың база аал-ораны болур. Аалдан үнүп чорупканда, бүрүн каасталгалыг куда хевин, думаалайын кеткен келин кижиниң аъдының дынын чоок эр төрели кижи тудуп чоруур. Чер ортузу чедип келгенде азы оолдуң аалынга чоокшулап келгенде, оолдуң улузу кел чыдар кудаларын уткуп шайладыр.
Куда ёзулалы уругнуң ачазынга улуг айыжы кадак, авазынга бичежек сержи кадак, бүдүн шай‚ тоннук пөс дээн чижектиг белектерни берип тудускан соонда эгелээр. Тыва чон шаандан бээр мал-маган азырап чораан болгаш, дөрге чаңгыс хөй ужазын салып каар турган. Өгленип
турар аныяктар боттарының өөнге олурар, улуг улус аразынче кирип, аай-дедир маңнажыр, көскүлеңнээр хамаанчок, арага безин амзавас чораан.
Дараазында хүн келин уруг оолдуң ада-иезиниң өөнге кирип, оларга ак сүттү сунуп база ол өгнүң одунга мөгеер турган. Ооң соонда безин келин кижи ол өгнүң дөрүнче эртпес, бээлериниң мурнунга бажын, буттарын чанагаштап көргүзүп болбас турган. Бо бүгү анаа-ла ужур эдерткен эвес, ханы кижизидикчи болгаш философтуг уткалыг. Тывалар келин кижиниң беглериниң, кунчугларыныңмурнунга бодун шын алдынарындан аңгыда, ооң кижизиг, томаанныг, хүндүлээчел болгаш кежээ, шудургузун үнелээр чораан. Күдээ кижиге хамаарыштыр база-ла ындыг: уругнуң талазы ажылгыр, кежээ, хүндүлээчел, «улугну улуг деп, бичени бичии деп билир» кудээлиг болурун уругнуң талазы күзээр.
Чиңгине тыва куданың каш-каш чадалардан, хөй янзы ёзулалдардан тургустунганының бир чылдагааны — ол үеде кижилерниң уруг-дарыын аңгылаарынга херек чүүлдерни тыптынып, куданы бодамчалыг белеткеп алырынга четчир үе херек болганы-биле холбаалыг. Бо чорук,
бир талазында, ынчангы үелерниң байдалы-биле холбаалыг-даа болза, өске талазында, кудашкыларның бот-боттарынга хүндүткелиниң бир янзы илерээшкини болур.
Дүгдээшкин — оолдуң ада-иези оглу-биле уругнуң аалынга кээр. Оол биле уругнуң кежегелерин тудуштур өрүп азы холдарын кадак-биле тудуштур баглап эрттирер ёзулал.
1.Келин кыстың ада-иези-биле таныжары
1. Таныжылга ёзулалын уругнуң ада-иезиниң аалынга (бажыңынга) эрттирери чугула. Ресторан, кафе, столовая чижектиг хөй-ниити чемненилге черлери тыва чаңчылдарга дүүшпес болгаш кудашкыларның чоок таныжып, шөлээн чугаалажып хөөрежиринге улуг-ла таарымча чок.
2. Таныжылга ёзулалынга уругнуң, оолдуң эң чоок кижилери: ада-иези, улуг улустарындан даайы, даай-авазы, ачазының талазындан угбазы азы акызы чижектиг кижилер киржир.
3. Таныжып баарда, уругнуң ада-иезинге (азы чоок кижилеринге) бир ужа-төштү кадак-биле кады сунуп бараалгаар. Ооң соонда оолдуң талазындан бир улуг кижи сөс ап, келген херээн чугаалап, эккелген аъш-чемин чооглап чииринче чалап, баштайгы сөңнү уругнуң ада-
иезинге сунар.
4. Кудашкыларның бир дугаар ужуражылгазы кончуг улуг ужур-уткалыг болур, ынчангаш таныжылга ёзулалын топтуг-томаанныг, ийи таланың аразынга хүндүткелдиг болгаш кичээнгейлиг байдалга эрттирер. Хөй арага-дары ажыглаары ук ёзулалдың ужур-утказынга, эчис сорулгазынга моондак тургузуп болур, ынчангаш ону аъш-чемниң дээжизи кылдыр хүндүлеп, уруг-дарыынга экини күзеп, йөрээп четтирери күзенчиг.
5. Таныжылга ёзулалын эрттирген соонда, уругну айтырып келиринге таарымчалыг үезин дугуржур. Сөөлгү үеде ону кылырынга таарымчалыг эки хүннү, каш кижиниң, кымнарның ынаар баарын лама-башкылардан айтырып алыр апарган.
2. Келин кысты айтырары (дилээри)
1. «Келин кысты азы уругну айтырары» деп ёзулалды амгы үеде «арага кудары» деп адап турары шын эвес, ону ынчаар адавас ужурлуг. Тыва улуста кудаларындан дурген-не «уруувус бердивис» деп сөс аптар дээш оларга эмге-хаяажок арага-дары сыгап, буу-хаа ёзулал эрттирер
чаңчыл чок.
2. Уруг айтырган черге кайы-хамаанчок хөй кижичыгбас, эң чоок төрелдерин, улуг назылыг өгбелери, кады-кожаларын чалап алыр.
3. Оолдуң талазындан уругнуң ада-иезинге кадак-биле бир ужаны, төштү, торгу пөс-биле ораап каан калбак шайны тутсур. Өске төрелдеринге ужа-төш тутсуру албан эвес. Кудаларындан белекке алган шайын уругнуң ада-иези ёзулалга киржип керген чоок төрелдеринге бичии кезек-кезек кылдыр бускаш, үлеп бээр чораан. Ооң утказы — шай белекке алган кижилер аныяктарның кудазының белеткел ажылынга дузалажырын хүлээнип алганы
болур. Оолдуң төрелдери келин кыска белектиг бооп болур. Өске төрелдерге тускай белектерни сунары албан эвес.
4. Кудаларын хүндүлеп шайлатканының соонда, куданы кажан дүжүрерин дугуржуп алыр. Куданы эрттирер хүнүн, шагын лама-башкылардан айтырып алыр.
…
Р.S: Төрел билбес — түрээр, төөгү билбес — төөрээр.
(Админ): Кичээнгейиңер дээш четтирдим! 
Келин айтырары
Келин айтырары – амгы үениң куда ёзулалының бир кезии. Бо ёзулалче бурун куда ёзулалының аас белээн сунары деп тургузуу колдуунда кирип турар. Ол дээрге уругнуң ада-иезинден оолдуң ада-иези уруун келин кылдыр бээр деп чөпшээрелин ап турары. Чамдык таварылгаларда ынаар шай бузары, дүгдээшкин база хары угда кирип турар. Аас-белээнге азы суй-белекке ыяап-ла: кадак болгаш кыдат сарыг шай, бир хой ужазы кирер турган. Оон ыңай тон шывар пөс-биле дүңзе таакпыны база киирип болур чораан. Аңаа хөй эвес, үш-дөрт кижи киржир, харын-даа оолдуң чүгле ачазы айтырып каап болур турган.
Амгы үениң сайзыралы-биле уругну айтырып тургаш, дүгдээшкинче кирип турар чаагай ёзулал – келин кыстың чажын ийи чарып чаваглаары.
«Келин айтырар» деп чараш, ханы уткалыг билигни чамдык улустар «арага кудары» дээр апарган. Бодаарга, уругнуң ада-иези чүгле арага манап олурар ышкаш. Келинни айтырып турда, шаанда кадак, шай, чаңгыс хой ужазын чүгле уругнуң ада-иези алыр чораан, чүге дизе олар уруун чүгле чаяаган эвес, а азырап, кижизидип, өстүрүп каан. Чамдык таварылгаларда хой ужазынының саны 10-20-даа ажа бээр апарган. Чогум куданың кол утказы – ырак-чоок төрелдерниң хой ужазы алырында эвес, харын оларның боттарының өгленип турар аныяктарга дуза кадарында болгай. Амгы үеде уруг айтырар деп барганда, кыс кижиниң талазы баш удур каш кижиге хой ужазын, каш кижиге төш бээрин дыңнадып, ол чүүл негелде хевирлиг апарган. База келин айтырарда арага кудуп, келген чонну эзиртиири дээрге-ле тыва кижиниң мөзү-шынарының кудулаанын херечилеп турары.
Оолдуң ачазының йөрээли (дүгдээшкин үезинде):
Дөңге тигер өглүг бол, оглум!
Дөъшке чалаар малдыг бол, оглум!
Өгге сыңмас төлдүг бол, оглум!
Аалчы чоннуң көвей болзун, оглум!
Хая дег эттиг бол, оглум!
Торлаа дег өнер бол, оглум!
Бак сөстү бажың ажырып чор, оглум!
Эки сөстү эктиң ажыр салып чор, оглум!
Ада-иезинге дузалыг,
Алыс чонга ады үнген
Эргим чаагай өг-бүле болзун!
Курай-Курай-Курай!
Дүгдээшкин ёзулалын кылыр үлегерлиг өг-бүлениң йөрээли:
Соңгу эдээн
Анай, хураганы бассын,
Мурнуу эдээн
Уруг-дарыы бассын!
Торга дег каас,
Торлаа дег өнер,
Маңнап четпес коданныг
Малдап четпес малдыг болзун!
Эдилээни алдын-мөңгүн
Эзертээни чыраа, саяк
Эргим чаагай өг-бүле болзун!
Аныяктарның даңгыраа:
Күдээ: Аас-кежик долган амыдыралды сеңээ сөңнеп, эки-бакты кады үлежип, ээлдек болгаш бүзүрелдиг эш болур мен деп аазап тур мен.
Келин: Аас-кежик долган амыдыралды сеңээ сөңнеп, эки-бакты кады үлежип, салымымны сээң салымың-биле доңнаштырып, ынакшылым мөңге болурун аазап тур мен.
Келин кыстың авазының уруунга йөрээли:
Делегей чечээ дег каас бол, уруум!
Торлаа дег өнер бол, уруум!
Чоорганың чылыг болзун, уруум!
Чоок өөрүң көвейс болзун, уруум!
Үнген, киргениңни хүндүлеп чор, уруум!
Ушкан, турганын тургузуп чор, уруум!
Хараганныг хову кежир кылаштава, уруум
Кокай кончуг эвес бе, уруум!
Ажынгаштың арт ажыр кылаштава, уруум
Адыг кончуг эвес бе, уруум!
Угулза дег чуртталгалыг
Уруг-дарыың көвей болзун, уруум!
Төрелиңге төлептиг бол, уруум
Чонуңга чоргаар бол, уруум!
А.А.Даржай “Уруумга чагыым”
Сарыг аастыг, куш төлү, өйү кээрге,
Чалгын хергеш, ак-көк дээрже ужугуптар.
Өскен төрээн, чылыг уяң бөгүн каггаш,
Өске өгже чоруп тур сен, чаңгыс кызым.
Өөренген өөңге ышкаш, туразында чүве турбас
Өске чаңчыл, өске ужур, өске аажы
Өске үннер, өске өңнер сени уткуур.
Кижээ барган кыстың сагыыр чүвези хөй
Кичээнип чор, угаап бода, күжүр кызым!
Бээ-кунчууң эки чаңын эдерип чор,
Бети-биле хары-муңчок салып эртпе.
Даңгаар эртен кымны мурнай тура халааш,
Далган-хуужуур, сарыг шайың шалып хайындыр.
Дүъшке чедир чылыг дөжек ээзи болбайн,
Дүнеге киир олут орбайн, ижен, кызым.
Багай чаңың көстү берзе, чүден чуттуг-
Баштай бистиң адывысты адааны ол.
Чаа тыпкан төрелдериң чаагай сөзүн
Чандыр угаап, тоомча албайн бардың, кызым.
Улугларны дөрже чалап, дыжын камна,
Уругларның бажын суйбап, чыттап чору.
Бодал чокка сөстер эдип, човаг кылбайн,
Бодуң таптыг арты-иштиң хынанып чор.
Болур-болбас чүүлдер ужун чеме үнзе,
Бодуңнуу шын, чөптүг болза, ол дээш туруш.
Аваң шаңнаан сеткил-каазын хирлендирбе,
Атка багай, ону бода, эргим кызым!
Келин кыстың даай-аваларының кожамыының сөстери:
Чавагазын салбактаңар,
Чаваа доруун эзертеңер.
Боошкунун борбактаңар,
Богба доруун эзертеңер.
Чанар кушта сайлык чараш,
Чавагалыг кыстар чараш.
Келир кушта хектер чараш,
Кежегелиг кыстар чараш.
Чаваалыгда, богбалыгда
Чылгы сүрүү чараш болбайн.
Чавагалыг, боошкунугда
Кыстар чараш болбайн канчаар.
Кулуннугда, чаваалыгда
Чылгы сүрүү чараш болбайн,
Кулаанайда сыргалыгда
Кыстар – өөрлер чараш болбайн.
Хилинчектиг кижи төлүн
Хилетпейн эдертиңер.
Хилиң кара кежегезин
Дырап берип чоруур силер.
Човалаңныг кижи төлүн
Човатпайын эдертиңер.Чоон кара кежегезин
Дырап берип чоруур силер.
Куу-ла дагның баарындан
Кудук касса черле ижер.
Кускун кара уругларны
Кудалаза черле алыр.
Кара дагның баарындан
Кудук касса, черле ижер.
Кап-ла кара уругларны
Кадактаза черле алыр.
- Кенин-Лопсан М.Б. Тыва чаңчыл. – Кызыл, 2017. А. 23-35.
2.Донгак С. Ч. Тыва куда ёзулалдары. Традиции тувинской свадьбы – Кызыл: типография КЦО «Аныяк», 2011. А..3- 34
- Биче-оол С. М. Традиционные брачно-семейные отношения у тувинцев и их трансформация в Советский период – Абакан: Журналист, 2018. А.48-106
(Уланчызы. Эгези 2021 чылдың апрель 14-те үнген № үндүрүлгезинде)
Келин кысты айтырары (дилээри)
«Келин кысты азы уругну айтырары» деп ёзулалды амгы үеде «арага кудары» деп адап турары шын эвес, ону ынчаар адавас ужурлуг. Тыва улуста кудаларындан дүрген-не «уруувус бердивис» деп сөс аптар дээш оларга эңме-хаяажок арага-дары сыгап, буу-хаа ёзулал эртирер чаңчыл чок. Уруг айтырган черге кайы-хамаанчок хөй кижи чыгбас, эң чоок төрелдерин, улуг назылыг өгбелерин, кожаларын чалап алыр.
Оолдуң талазындан уругнуң ада-иезинге кадак-биле бир ужаны, төштү, торгу пөс-биле ораап каан калбак шайын тутсур. Өске төрелдеринге ужа-төш тутсуру албан эвес. Кудалардан белекке алган шайын уругнуң ада-иези ёзулалга киржип келген чоок төрелдеринге бичии кезек-кезек кылдыр бускаш, үлеп бээр чораан. Ооң утказы – шай белекке алган кижилер аныяктарның кудазының белеткел ажылынга дузалажырын хүлээнип алган болур. Оолдуң төрелдери келин кыска белектиг бооп болур.
Кудаларын хүндүлеп шайлатканының соонда, куданы кажан дүжүрерин дугуржуп алыр. Куда эртирер хүнүн, шагын лама-башкылардан айтырып алыр.
Куда
Келин кысты, ооң төрелдерин бажыңындан (аалдындан) барып алырда, оолдуң төрелдери кудаларын, баш удур дугуршканы ёзугаар орук ортузу эптиг черге (хем, суг кыдыы, арт кыры) уткуп, шайладыр. Оолдуң төрелдери келинни бажыңындан (аалындан) алыр апарган таварылгада, аалга келгеш, кудаларының амыр-мендизин айтыргаш, аъш-чемин делгеп, келген херээн чугаалажып, шайлааш, шупту куда байырлалы болур черже чоруптар. Келин кысты барып алырда, «күдээниң эрезин көөр» дээн уткалыг оюн-тоглаа үезинде араганы ажыглаар, ону сыгаар чорукту болдурбас.
Келин кыс куда болур черге чедип келгенде, оолдуң талазындан улуг улузу ону ак кадаан сунуп, алгап-йөрээп тургаш, олурган машиназындан үндүрүп (аъдындан дүжүрүп) алгаш, чадып каан ак энчек кырынга олуртур. Келин кысты ынчаар уткуп, хүлээп алыры дээрге аныяк өг-булеге ак орукту, аас-кежикти, бүгүдеге чүгле экини күзээни ол болур.
Куда — өгленчип турар уругларның чуртталгазында аас-кежиктиң, өөрүшүнүң байырлалы болганда, ол хүннү чараш, онзагай, уттундурбас кылдыр эрттирери күзенчиг. Ынчангаш ол хүн эки эртсин дээш чүгле аныятар эвес, а оларның дөргүл-төрелдери шупту харыысалгалыг болур ужурлуг. Куда эрттирерин организастап турар төрелдерниң аразындан тускай бөлүктү тургузуп, оларның иштинден кол удуртукчу, харыысалгалыг кижи тодарадыр. Ол кижи тус черниң бот-башкарылга органнарының, шагдаа чериниң ажылдакчылары-биле корум-чурумнуң хайгааралын баш удур дугуржуп организаастаар. Куда байырлалын чараш утка-шынарлыг эрттирери-биле хамааты байдал актылар бижидилгези (ХБАБ) болгаш культура ажылдакчылары солун сценарийлерни чогаадып белеткээш, чонга тарадыр.
Куда байырлалын оолдуң талазындан ачазы азы улуг назылыг эр кижи ажыдар ужурлуг, ооң утказы – ада кижиниң харыысалгазының бедиин, ооң өг—бүлениң баштыңы, кол кижи бооп турарын көргүзер. Куда байырлалын ырак—чооктан келген чонну шылатпазы—биле чарлаттынган шагында эгелээри күзенчиг. Байырлалга алгыш—йөрээлдер чугаалары чугула, чүге дээрге аныяк өг—бүлениң амыдыралы йөрээлдерниң чылыг чымчак сөстеринден эгелээр. Йөрээлдерни куда байырлалының кайы—даа кезээнге, оларның утказын барымдаалап тургаш, ажыглап болур.
Кудаларга салыр ужа-төш оолдуң талазындан ийи, уругнуң талазындан база-ла ийиден көвүдевес болза эки. Куда-дой-даа болза мал-маганга кам-хайыра чок болуп, оларны эңдере өлүрүп, айы-хамаанчок үлээр чорук чиңгине тыва куданың-даа, ниити тыва чаңчылдарга-даа, сарыг шажын өөредиинге-даа таарышпас. Кудаларындан хой ужазы алган улус ону бичии-бичии кылдыр кескеш, келген чонга үлээр. Ооң утказы – келин кыстың чуртталгазынга шаптараазыннар турбазын дээш база тынын үскен амылыг амытанның үүлезин шупту улус үлешкени болур.
Куда үезинде келин кыстың эштери болгаш чаңгыс классчыларының кысты «чажырыпкаш», оолдан азы оолдуң улузундан арага-дары, акша-төгерик негээн чараш эвес чүүлдерни соксадыр. Ол ышкаш аныяктарга аңгы стол дерип, оларның арага-дары ижерин, шимээргээрин болдурбазы чугула.
Куда үезинде белектерни чүгле өг-бүле тудуп турар аныяктарга бээр, оларның төрелдериниң аразынга белектер солчуру албан эвес. Оон аңгыда уругнуң, оолдуң талаларының аңгылажып алгаш, акша чыыры шын эвес. Чаа тургустунуп турар аныяк өг-бүлеге дуза кылдыр кирген акша-хөреңгини чаңгыс черге мөөңнеп чыыр, куда соонда ооң ниити сан-түңүн чарлаары албан эвес, ол аныяктарның боттарының күзел-чөпшээрелинден хамааржыр. Сөс ап, йөрээл, байыр чедириишкинин чугаалаан кижи бүрүзүнүң чыылган чонну дашка көдүреринче чалаары шын эвес. Куда арага чок эртер болза улам эки, аныяктарның амыдыралы арыг болгаш кадык байдалдан эгелээрге, аас-кежик доктаар.
Оолдуң ада-иези, төрелдери келин кыстың иезинге тускай белек тудар. Шаанда бо чаңчылды «иезиниң аа сүдүн эгидери» деп адап турган болгаш колдуунда саап ижер инек бээр турган. Ооң утказы – ие кижиниң төлүн азыраар дээш үндүрген күжүн үнелеп көргени, иеге хүндүткел болур. Кудага чалаткан аалчылар, дөргул-төрел чанар дээш чоруп турда, оларга арага-дарылыг хап-сава тутсуру шын эвес. Аныяктар азы уругларның ада-иезин аалчыларынга четтиргенин илередип, чылыг байырлажып үдээри чараш болгаш уткалыг.
(Уланчылыг).
Виктория Аймаа белеткээн. Чуруктарны «Тыва кижиниң үш доюн эртирериниң чуруму» деп номчугаштан алган
План-конспект урока по теме: Сценарии
«Куда-дойну дужурери, хуу салым эгези ол»
(Куда хунунун сценарийи)
Амыр-менди, чалаткан аалчылар
Экии! Экии, эргим эш-оор, доргул-торел!
Кудаларнын торуп берген
Чараш кызы ____________
Кадак туткан кунчуглары
Камныы холчок уткуп турлар.
(Кунчуу келинни уткуп, кеннинге болгаш оглунга кадактарны сунуп, ак сутту оргуур. Аныяктар олудунга олуруптар).
Хундуткелдиг кудаларны
Чыглып келген торелдерни
Эшти-оорну, кожаларны
Амыр-менди солчуп ора
Аяк-шайны ижип ора
Амыдырал-чуртталгазын
Айтыржып, хоорешпишаан
Аъштын-чемнин дээжизин чооглаарынче
Арбын чоннун бугудезин чаладывыс
Олуттарже олурунар, сандайларже сааданар!
Шайлаалынар, дойлаалынар!
(Аалчыларнын кайы столга орарын микрофон дамчыштыр айтып бээр)
Бо хун бо ог-буле тудуп турар аныяктарнын ____________________________ _______________________________________ оорушкузун улежип, оларнын кузенчиг аалчылары болуп чалалгага келгенинер дээш ооруп четтиргенивисти илеретпишаан «Куда-дойну дужурери, хуу салым эгези ол» деп байырлыг шайлалганын аксын ажыдары-биле _______________________ ____________________________________________________________________________________________________________________ бээр чалап аалгар.
Саарып тургаш хайындырган
Сарыг шайдан аартап ора хоорежинер
Аъштанынар, чемненинер.
Хогжум чокта хоглуг болбас
Хогжум ыры бо-ла-дыр-ла.
/Хогжумнуг байыр: «Ушкарып ал чараш уруг» Валентин/
Огленип турар аныяктар:_____________________________________________
Огленишкен оолдун, кыстын чуртталгазы
Оорушкулуг, кежик-чолдуг болзун дээштин
Аяк-шайны нары-шээр чок чоогланар-ла
Алгыш-йорээл, аян ырдан ырлажыр бис.
Эшти тывар оорушкунун бадыткалы
Аас-кежик чаяалга-дыр
Сумележип, хундулежип, деткижери
Сузуглелдин, ынакшылдын бедии ол-дур.
Суузуннуг чемин делгээн
Суттуг шайын саарып куткан
Кудаларнын куткаш сунган
Кундагазын кодурер бис.
— Баштайгы дашка кодуреринге белеткенип, кылан баштыг шампаннар-биле дашкаларны долдуруп, иштеп алырынарны дилеп тур бис хундулуг аалчылар.
/Ол аразында хогжумну сала кааптар/.
Куда-дой-дур, кундагада шампаннарны
Куткулап каан кыланайнчып хайнып турлар
Ийи-бирден иле чокка шеливиткеш
Ижин-хоонну илередип ораалынар.
— Баштайгы дашкаларны бут кырынга тура ПОЗДРАВЛЯЕМ! Горько! Горько! деп тургаш чооглаалгар.
Дараазында дашкаларны
Дарый-дарый чоогланар-ла
Аъштын-чемнин дээжизин
Нары-шээр чок четтиринер!
Огленишкен оолга, кыска
Ошпес отту ыры кыпсыр
Салгал дамчыыр буянныг ыр
Сагыш сеткил эртинези.
/Хогжумнуг байыр: «Сыгыт, хоомей, кожамыктар» Валентин/.
Тыва чонум шаандан тура
Ажы-толун эргим чылыг
Йорээл салып оглеп баштааш
Эптиг-топтуг чурттанар деп чагып чораан.
Ынакшылдын чечээн туткан оолга, кыска
Хойну корген огбелернин йорээли бо.
Авамайлаан, ачамайлаан ажы-толдуг
Аалаан, чиилээн кодан сынмас малдыг болзун!
Эдилээни компьютер, торгу маннык болзун!
Эзертээни чыраа саяк чычаан болзун!
Кунчуумайлаан, бээмейлээн
Кудук-чайык чараш чанныг
Кернивистин шырай арны
Кезээ шагда чазык чорзун!
— Дашкаларны долдуруп кодурер кылдыр белеткеп алырынарны сагындырдывыс.
Куда-дойда кундагада шампаннарны
Куткулап каан мыжырткайндыр хайнып турда
Ийи чурек чангыс кылдыр доннашканда
Идегелди, ынакшылды кузеп каалы. (ГОРЬКО! ГОРЬКО!)
/Дашкаларны кодурер/.
Оолга, кыска сорук киирер чагыг кылдыр
Омак-хоглуг, оолдуг, кыстыг чурттап коргер
Белен орук чуртталгадан сургеш чоорул
Бергелерге доктаай дужуп торулбанар.
Кернивис боор_____________________бо
Кудээнер боор_____________________бо-дур.
Кежик чолду оларга бис
Кузеп йорээп алгаалынар!
Куда-дойну дужурери
Хуу салым эгези ол
Огленишкен оолга-кыска
Белек-селек соннеп тура
Оорушкулуг йорээл состер
Оор-оор болуп куттулзун-на!
/Оолдун, кыстын талазындан кассага ажылдаары-биле 2 кассирден сонгуур/:
КЕЛГЕН ААЛЧЫЛАРГА САГЫНДЫРЫГ
- Богун мында тускай бижикчи ажылдап турар, чундулуг аалчылар, доргул-торел, эш-оор (ФИО__________________________________), анаа ат-сывынар бижиттирип алгаш, таваар олудунарга олурар силер, бис чалаптарывыска сценаже унуп байырынар чедирер силер.
- Элээн кааш аалчы байыр чедирген соонда-ла хогжумнуг байыр, оюн азы танцы.
- Сцена кырынга манап турурп бээривиске столда аъш-чемивис сооп каар болгай. Ынчангаш бистин сагындырыгларывысты адыш часкаашкыннары-биле хулээп аарынарны дилеп тур бис.
—Микрофонну силер бугудеге дамчыдып берип тура баштайгы байыр чедириишкининин созун оолдун (кыстын) авазы, ачазынга ________________ ___________________________________________________________________________________________________________________хулээдип тур бис.
Душтук кыстын толеп чаны
Дунмавыска йорээл болзун
Оонун иштин ээлеп чоруур
Оорушкузу чолу болзун!
Дунмавыстын бердингени
Туруг ышкаш быжыг болзун
Хулумзурээн шырай арны
Кернивиске эргим болзун!
Эгин моюн тудуш кылдыр
Эдержип-ле корунерем
Оорушку аас-кежик
Оонерни ойбас болзун.
Назынында чангыс болур
Найыр куда эргим кызын
Алдын билзээ аккыр хеви
Аас-кежиин чырыткызы.
/Белектер берип турар аразында ойнадыр оюннар/(в конце)
Чоннун хойун корунерем
Чорук херээ ажыл-ижи
Чогунгур-ла болур болзун!
Орегелиг оглуг боордан
Оорушкулуг чуве кайдал
Уне калбаш кире калбаш
Ургулчу-ле калбанназын.
Оолду, кысты оглеп кааштын
Ол-ла олчаан чоруй барбаал
Ургулчу-ле харылзажып
Унчуп киржип чоруулунар!
Чалбарыывыс йорээливис
Чагыывыс-даа мындыг-ла-дыр
Бо-ла бугу боттанзын дээш
Боданып каап чоруулунар.
Моон-даа сонгаар байырлалга
Моорлап кээп-ле турунарам
Чорук-херек чогуп турзун
Бугу чуве будуп турзун!
Любитель пива.
Для участия в конкурсе приглашаются несколько мужчин. Каждому дается бутылка пива с соской. Победителем будет считаться тот, кто первым выпьет пиво через соску.
Угадай-ка.
Этот конкурс проводится для жениха и невесты. Приглашаются 5-6 мужчин и каждому выдается рюмка с водой и только в одной рюмке водка. Под музыку все по очереди выпивают содержимое, стараясь не показать эмоциями, что они выпили. А невеста и жених должны угадать по выражению лица, кто же выпил водку.
А давайте споём?
Ведущий предлагает спеть всем вместе, хором. Для начала — песню, которую, наверное, знают все: «Подмосковные вечера» или «Голубой вагон». По первому хлопку ведущего все громко начинают петь, по второму хлопку — пение продолжается, но только мысленно, про себя, по третьему хлопку — вновь поют вслух. И. так несколько раз, пока кто-нибудь не собьется. Тот, кто ошибается, выходит вперед и предлагает всем спеть какую-либо другую широко известную песню. Так повторяется несколько раз. Ведущий может помочь всем остальным, дирижируя сводным хором, особенно в те моменты, когда участники поют мысленно.
Танцевальный конкурс.
Гости разбиваются на пары и начинают танцевать. Ведущая командует: левое плечо к левому плечу, правое плечо к правому плечу, левая щека к левой щеке, правая щека к правой щеке, левое ухо к левому уху, правое ухо к правому уху, правая нога к правой ноге, левая нога к левой ноге, лоб ко лбу, спина к спине, нос к носу. Выигрывает пара, которая точнее всех выполняла команды ведущей.
Шариктер (огленишкен аныяктарга оюн).
Кок биле кызыл шар херек. Айтырыглар салыр.
nsportal.ru
Хылбык-дой — Википедия
Хылбык-дой — тыва чоннуң шаандан тура сагып келгени чаш уругнуң үш хар чеде бергенин барымдаалап, ооң бажының дүгүн кыргыыр байырлал. Бичии уругнуң бажының дүгүн кыргыдарының кол ужуру болза үш харлаан уругну өнчүлендирери болур. Бажының дүгүн кыргыткан хүнүнде төрелдериниң болгаш чоок кижилериниң берген мал-маганы база эт-севи ол чаш төлдүң шуут өнчүзү бооп артар.
Үш харлаан уругнуң ада-иези оглунуң азы уруунуң бажының дүгүн кыргыдар хүннүн өрү дээрде сылдыстар чурагайының аайы-биле санап тургаш кам (хам) кижилер айтып бээр. Амгы үеде аныяк өскен чон, хүрээ-хиитте лама башкылардан айтырып алгаш эртирип турары шын эвес. Лама башкылар, Тибет ёзулалының аайы-биле айтып берип турар чүве болза, а уруг чажы хылбыктаар деп Тыва чоннуң аңгы, тускай ёзулалы барын барымдаалап, канчап-даа дүүшпес деп шынзыдып турар.
Үш харлаан уругнуң бажының дүгүн кыргыыр дойга чалаттырып келир кижилер ол кыстың азы ол оолдуң даай-авалары, күүйлери, кырган-авалары, дөргүн-төрели болгаш күзелдиг кижилер болур.
Хачыны актап алыр, ол болза тудазынга ак пөс азы ак кадакты баглап алыры-дыр, ооң соонда бизин арылдыр артыжаар. Оол уругнуң эң улуг назылыг даайы кижи ооң бажын кыргыыр. Даайы кижи актаан хачыны алгаш, ол оолдуң бажын чассыдып суйбагылааш, ооң бажын үш долгандыр демги хачыны хүнгээр алзы кыйбадыр. Оон ам даайы кижи чаш оолдуң бажының оң талазындан бир шымчый дүктү үзе кыргааш, авазынга тутсуп бергеш, мындыг хевирлиг йөрээл сөстерни чугаалаар:
— Чаш үреним, бажың дүгүн баштай кыргыдым. Мен ышкаш узун назылыг боор сен. Сеңээ кулуннуг бора бени белекке бээр-дир мен.
Ооң соонда ол кырган йөрээл салыр:
Ак дээрим өршээзин,
Актаан хачым өршээзин,
Тос дээрим, өршээзин,
Тос ада-үрени мандызын.
Кезер дээш кеспедим,
Кедизинде бажының дүгү чаагай болзун.
Кыргыыр дээш кыргывадым,
Кырыыже дээр бажың дүгү дүшпезин.
Эр бооп доругуп өзер болзун.
Эзерлиг аътты мунар болзун.
Эгинниг чүве эннешпес болзун.
Эрбенниг ааска алыспас болзун.
Назы-хары мен дег узун болзун.
Аксы-дылы мен дег тоолчу болзун.
Уйгу-хавы болбас болзун.
Улуг сеткил сеткивес болзун.
Үш харлыг чаш төлдү хуузунда өнчүлүг кижи кылдыр йөрээп кааны ол.
Кыс уруг үш харлаанда, хамыкты мурнай даай-авазы актаан хачыны туткаш, бажының дүгүн кыргыыр.
— Өшкү саар чүвем! Мен ышкаш узун назылыг бол, уран-шевер бол. Сеңээ белек кылдыр бызаалыг инекти бээр-дир мен – деп, ол чугаалааш, бир шымчым кеске дүктү кыс уругнуң иезинге берип каар. Ооң соонда даай-авазы йөрээлин салыр:
Ак сүдүм чаштым.
Ак орууң алгадым.
Кыргыыр дээш кыргывадым,
Кыраан назыныңда бажың дүккүр болзун.
Куъдун Эмегелчин ээрен
Хумагалап турар болзун.
Кулактары дыыжы болзун,
Карактары көскү болзун.
Бора хек дег ыраажы болзун,
Мочурга дег өзүген болзун,
Торлаа дег өргүн болзун.
Тогдук дег чараш болзун.
Чон кайгаар шевер болзун.
Улуг кижи көргеш, шайын хайындырар болзун.
Уруг кижи көргеш, курудун сунар болзун.
Үш харлаан уругнуң бажының дүгүң кыргаан хүнде, ооң ада-иезиниң өөнге четкилеп келген дөргүл-төрелдер ол чаш амытанның бажының дүгүн бир шымчымны кыргааш, хире-шаа-биле белектерни бээр. Кыргып каан дүктү хылбык-хап иштинге суккаш, авазы кижи сыртыының иштинге шыгжап алыр. Ооң соонда үш харлаан уругнуң бажының дүгүн кыргаан төрелдерин болгаш чыглып келген кижилерни мага хандыр шайладыр, эъттедир — ону уруг дою дээр.
Уруг дою дээрге үш харлаан уругнуң хуу өнчүлүг болганын байырлап турары оол болур.
Шаанда үш харлыг оол азы кыс уругнуң бажының дүгүн кыргаанда, белек айтыры база ужурлуг: адазы ыяап-ла төлдүг азы эжеш мал айтыр турган. Кулуннуг бе бергеш, кулунчактың адын Калчан-Шилги, бызаалыг инек бергеш, бызаазының адын Дөңгүр-Ак, хураганныг хой бергеш, хураганын Саарзык-Мыйыс, анайлыг өшкү бергеш, анайын Хертеш-Мыйыс деп адаар турган.
Үениң сайзыралының аайы-биле ада-иезиниң үш харлаан оглунга азы уруунга бээр белектерниң утка-шынары өскерли берген.
Үш харлыг уругнуң бажының дүгүн кыргышкан өске кижилер чүнү белекке бээрин боттары билир. Оол уруг болза, эр кижиниң эдилелин болгаш эт-херекселин бээр. Кыс уруг болза, ава кижиниң эдилелин болгаш хер-херекселин бээр.
Бажының дүгүн кыргыткан оол болгаш кыс уруг белекке алган мал-маганын боду карактажыр, ада-иезинге дуазалажыр, топтуг-томаанныг болгаш дыңнангыр бооп өзер. Оол уруг, кыс уруг белекке алгылаан эдилелдерин болгаш хер-херекселин кырыыжеге чедир камнап эдилээр. Оол уруг, кыс уруг өзүп келгеш, тускай өг-бүле тудар, ынчаарга үш харлыында бажын кыргыткаш, белекке алгылаан эт-херексели база мал-маганы бодунуң хуузунда өнчү-хөреңгизи бооп артар. Үш харлыг чаш амытанның мал-маган чүзүнү таныптар апаары, эт-севинге хумагалыг болуру база ада-иезиниң ажыл-хожулунга дузалажы бээри — тыва чоннуң эрте-бурунгу чаңчылы.
- «Шын» солун, № 91-92 (18824-25), 2016 ч. ар. 15.
tyv.wikipedia.org
Сценарий уруг айтырар 1 | DocsArchive.net: архив документов
Сценарий.
Уруг дилээри, айтырары.
________________________________________________________
Добрый вечер дорогие друзья! Кежээкинин амыр мендизи биле эргим , хундулуг чалатырган аалчылар, база кудалар! Силер бугудеге состун болгаш сеткилдин чылыын соннеп, ынакшылдын болгаш аас- кежиктин айтырыын шиитпирлежип келгеннинер дээш сеткиливис ханызындан могейип тур бис!
Дорогие друзья! Позвольте мне назвать Вас именно так, потому что вы- самые близкие и родные люди, самые верные друзья и родственники героев торжества. От всей души приветствуем Вас, пришедших к нам в этот удивительный прекрасный вечер!
Уважаемые родители! Дорогие гости! Сегодня мы собрались здесь, чтобы отметить самое главное и радостное, самое значительное событие в жизни наших молодых – согласно тувинским обычаям
Частып унген чечек ышкаш ийи чылыы чурек катчып салым-чолун тудуштурарынын болгаш каттыштырырынын аас- кежиктиг айтырыын шиитпирлежип, буяныг ууле херекти дугуржуп, чугаалажыр, сумележир дээш богун мында ийи ангы кожуун, ийи ангы аймак торел чон чыгылып келгенивис бо.
Ынчангаш байырлалывысты ажыдары-биле ___________________
динмиттиг адыш часкаашкыны-биле чалап алыылынар хун.аалчылар!
Ынчангаш шак мындыг кайгамчык чайгы кежээ. кернивис болур чараш кызывыстын эн чоок,эн эргим кижилери-биле эки чоок таныжып, оларнын чопшээрели,дузазы- биле улуг уулэ херээвисти будуруп турзунам!- деп йорээл,состерден номчуп, келген аалчыларывысты амданныг аъш-чемче, аяк-шайже чалавышаан , столдарда турар байырлалдын, ууле- херектин хундулуг суксуну болур алдын баштыг шампаннарнын аксын ажыдып, баштайгы дашкаларны долдургаш, «Чорук херек чиик чаагай, будунгур болзун, бо хуннун, бо байырлалдын айтырыы чиик чаагай онза хундуткел-биле будер болзунам!»-деп кузевишаан дашкаларны кодуруптеринерни силерден дилеп тур бис.
Амыдырал чурталгазы аас-кежик бургезин, ажы-толу ковей болзун,алган эжи турум болзун,ак хадак дег арыг оруктуг болзун деп алгап йорээп, дашкаларны саат чокка чооглаптарын дилеп тур бис!
Аныяктарнын амыдырал-чурталгазы аас кежиктиг, ак оруктуг болзун, аас-кежиктиг болзун, хей-аъды бедик болзун, кежик-чолдуг, чоруу чогунгур, чолу будунгур чолдуг болзун! Курай, Курай!(4раза)
Хундулуг кудалар, чалатырган аалчылар, оолдун, кыстын ада-иези!
Бо хунден эгелээш чаа торелдер болуп, база бо хунден эгелээш эдержип- аргыжып, оорушкуну, мунгаралды денге улежип, хундулежип чоруурун кузеп, ууле-херектеринер будуп, чугаа-соодунар узулбес болзун, деп кузевишаан, хогжумнуг байырны силер бугудеге бараалгадырын чошпээреп корунер.
1.Байыр тудайн
Ам силерни амданныг аъш-чемче, аяк шайже чалавышаан, бо хун эртирип турар херээвис тыва чоннувустун база бир онза чараш чанчылдарынын бирээзи « келин айтырар» азы кудалар-биле таныжып билчип алыр уттундурбас хуннун чылыг чымчак чараш солун кылдыр эртирип алырывысты кузеп, байырлал езулалывыстын эгезинде, ынакшылдын чараш тоолун ыдып бээрин чопшээреп корунер!
Бодамчалыг дыннавышаан,ооруп хоглеп орар силер!
Шыян-ам! Эртенгинин эртезинде, бурунгунун мурнунда
Калбак чуве хадып,борбак чуве чуглуп турар шагда чуаен иргин!
Эринниг чувеге уттуруп болбас,
Эргектиг чувээ алзып болбас
Чарынныг чувенин алдынга дужуп корбээн
Чаактыг чувеге чаргызын алзып корбээн
Кара саар идиктиг, кара-торгу тоннуг
Эрнин эрези Ай-Херел -деп аныяк оол чурттап чораан чувен иргин Бир-ле картап кускээр, эрнин эрези, аннап, балыктап, агаарлап чорааш, Ай-хун херелдиг алдын дангына коруп кааш, ынакшый берип тир оо! Дунелерде уйгу дыш чок чуг-ле ол даннынаны бодап, хундус боорга аяс дээрже топтап бодалдарга алзы берген.
Алдын дангына чуу боор тоор –даа чувези чок,
docsarchive.net
Үш харлаан уруг бажын кыргыырда йөрээл
1
Кыргыыр дээш кыргывадым,
Кырган-Чиңгис номнады.
Кезер дээш кеспедим,
Кезер-Чиңгис номнады.
Хачылаар дээш хачылавадым,
Хаак-Чиңгис номнады
Келир үеде кедергей
Узун чаштыг бол.
Моон соңгаар боошкуннуг,
Чавагалыг бол.
Кара бажы агаргыже,
Башкы дижи саргаргыже
Узун назы назыдазын,
Улус көргеш магадазын!
Кодангылаштыр агара кырызын,
Хойгулаштыр калбара семирзин!
2
Торлаа дег өөсрлүг болзун,
Тогдук дег каас болзун!
Эдеришкен эш-өөрү эки болзун,
Эрес омак чурттазын!
3
Ажы-төлү арбын көвей болзун!
Эр бооп, эзерлиг аъттан туттунар болзун,
Кыс бооп, ожук-паштан туттунар болзун!
Туң дег ак диштерлиг болзун,
Чуңгу дег кызыл чаактыг болзун!
Эгинниг кижи тутчуп шыдавас болзун,
Аастыг кижиге алдырбас болзун!
Азыраан малы
Аал сыңмас болзун,
Эдилээн эди
Эгин ажыг болзун!
Дөң черге өөн хондурзун,
Дөъш черге малын одарлатсын!
Оюн, чирин чире чурттаар болзун!
Аажы-чаңы,
Аксы-дылы мен дег болзун!
Уруг чаштар үре-төлдер
Уян эвес, эрес болзун!
Бочургалап частыр болзун,
Бора хектер дег өзер болзун,
Бочурганың чечээ ышкаш,
Бора хектиң чалгыны дег болзун!
4
Уруг чаштар үре-төлдер
Уян эвес, эрес болзун!
Бочургалап частыр болзун,
Бора-хек дег өзер болзун!
Бочурганың чечээ ышкаш,
Бора-хектиң чалгыны дег,
Бүгү чоннуң чаш-ла төлү,
Бүрүн-менди өзер болзун!
Каптагайның чечээ ышкаш,
Каас-чараш үре-төлдер,
Оран-чурттуң чечээ ышкаш,
Онза чараш чаш-ла төлдер,
Сайзанактап ойнап хөглээр.
Сай-ла сайдак үре-төлдер
Бурунгунуң соон салгап,
Буянныг бооп төрүттүнген
Төөгүнүң оруу-биле
Төрел садыы уктуглар бооп,
Яаяаттынып төрүттүнген
Чаш-ла төлдер менди өссүн!
Сайзанактап ойнап-хөглээн
Чаптап-тендиң кылаштыглар,
Чассыг-шулуң чугаалыглар
Эмегелчи ээренде
Кудун сузун кадагалаан
Хува калчан хураганнар
Чаштарыңга хагбалыг бол!
5
Өпейлиинден
Өзүген болзун
кавайлыындан
Каң дег болзун!
Улуг угааныг болзун,
Узун назынныг болзун!
кулактары дыыжы болзун,
Карактары көскү болзун!
Алдын холдуг кежээ болзун,
Аас-кежии бүргээр болзун!
Чазыыл чок болбазын,
Чаш ыяш сыкпазын!
Улугну улчуктурбазын,
Аныякты алгыртпазын!
Ханаа-думаа дыынмас,
Хая дег кадыг болзун!
Дөңге орар аңчы болзун,
Төре баштаар чолдуг болзун!
Улуг уйгаа алыспазын,
Улуг сеткил сеткивезин!
Шуулганга аъды эртер болзун
Сураа үнген мөге болзун!
Ужукка ораашпазын,
Ус-куш дег шевер болзун!
Бажын ашкан малдыг,
Эктин ашкан эттиг болзун!
wikisource.org
Чаш уругнуң төрүттүнгенинде база 3 харлыында эрттирер дою.
«Тыва кижиниң үш доюн эрттирериниң чуруму» деп номдан үзүндү.
…
I.
ЧАШ УРУГНУҢ ТӨРҮТТҮНГЕНДЕ БАЗА
3 ХАРЛЫЫНДА ЭРТТИРЕР ДОЮ
1. Төрүттүнген чаш уругнуң дою
Тыва кижиниң аажы-чаңы төрүмелинден-не төлзүрек, ижинниг ава божуур деп барганда, ону чоок кижилери кичээнгейлиг карактап, кадыының байдалын айтырып, сагыш човап, үргүлчү омак-сергек болуп, багай чүүлдерни сеткилинге чоок албайн, бүгү бодалын келир үеде төрүттүнер төлү кадык-шыырак болурунче угландырарын күзеп, сеткилин чугаалажыр.
Төрүттүнген чаш уруг элээн доругуп, ооң иези быжыгып келген соонда, уруг дою деп ёзулалдың бирги чадазын эрттирер.
Уруг дою — төрүттүнген төлүнге бараалгаткан, өг-булениң кежигүннерин болгаш чоок кижилерин хаара тудуп, өөрүшкүнү илереткен өг-бүлеге эрттирер байырлал болур. Олчазы чүү болганын улус кончуг сонуургаар. Ынчангаш, ол байырлалга чыглып келген кижилерниң аразынга, төрүттүнген чаш уругга ат тыпсыры-биле «Ат адаар» деп мөөрей хевирлиг ёзулалды эрттирер турган. Кижи бүрүзү бодунуң адаар дээн адын адап бээрге, чаш төлдүн ада-иези хөй аттар аразындан бир атты шилип алыр. Чаш уругга ат тывыскан кижи, ол хүнден эгелеп, ол уруг өгленип-баштангыже чедир, онзагай харыысалгалыг болур. Азы, чок болза, ада-иези боттарының, баш бурунгаар шилип алган адын чыглып келген чонунга таныштырып, оларның чүүлдүгзүнгенин азы чөшпээрелин чедип алыр турган.
Амгы үеде шажын-чүдүлгениң сайзырааны-биле, төрүттүнген чаш уругнуң ада-иези дуган-хүрээге барып, лама-башкылардан сүме айтырып, ат чалап алыры чаңчыл болуп бар чыдар.
Оол уругга бир янзы йөрээл болгаш тускай ат бээр.
Чаш уруг төрүттүнерге ооң келир үеде чуртталгазы эки, каң кадык, аас-кежиктиг болзун дээш, алгыш-йөрээл күүседир. Ол йөрээлдерни оол уругнуң азы кыс уругнуң төрүттүнгениниң аайы-биле, улуг назылыг чоок кижилери кылыр турган.
Оол уруг төрүттүнген болза, эң улуг назылыг чоок төрели болур эр кижи йөрээл салыр:
Пар ыяш баглааштыг болзун!
Бажын саваан аъттыг болзун!
Ал-боду сөөккүр болзун,
Давып-самнап өзер болзун!
Дөр сыңмас төрелдиг болзун,
Дөргүн сыңмас бода малдыг болзун!
Өдек сыңмас шээр малдыг болзун,
Ойнап-хөглээр өөрлүг болзун!
Каңгай эзер олуттуг болзун,
Кара киш кежи бөрттүг болзун!
Эвилең чаңныг үрен болзун,
Экер эр бооп чурттаар болзун!
Улуг кижи көрүп каанда,
Орук чайлап хүндүлээр болзун!
Уруг чашты көрүп каанда,
Бажын чыттап чассыдар болзун!
/Сотпа Ойлуевич сактып алганган, 1901-1976 чылдарда чурттап чораан. 1973 чылдың, август 3 чаазында дыңнап бижээн. Чөөн-Хемчик кожуун Хөндергей сумузу/.
Оол уруг төрүттүнерге, бурун өгбелер ол чаш амытан кадык-шыырак, чазык-чаагай болгаш биче сеткилдиг кижи болурун алгап-йөрээп каарын бо алгыш көргүзүп турар.
Кыс уруг төрүттүнерге, бир янзы уткалыг мындыг хевирлиг йөрээлди эң улуг назылыг, чоок төрели болур херээжен кижи салыр:
Үнер хүндүс үнген-дир сен,
Кыс бооп төрүттүнген-дир сен!
Ус-куш дег шевер болзун,
Улуг назын назылаар болзун!
Анай, хураган кодан сыңмас болзун,
Акы, дуңмазы өг сыңмас болзун!
Оду-көзү өшпес болзун,
Оюн оя чурттаар болзун!
Каттыраңнаан чаңныг болзун,
Каас-коя хептиг болзун!
Чассыг-хоюг үннүг болзун,
Саяк аъттыг кадын болзун!
/Донгак Барыкаан Хуралбайевна сактып алганган, 1898-1975 чылдарда чурттап чораан. 1973 чылдын август 5 чаазында дыңнап бижээн. Чөөн-Хемчик кожуун. Хөндергей суур/.
Кыс бооп төрүттүнген төл чараш, эвилең болгаш кээргээчел болзун дээн күзел бо йөрээлдиң утказы бооп турар.
Допчулап чугаалаарга, тыва кырганнар бодунуң ыдыктыг чагыын чаш уруг кавайда чыдырда-ла, йөрээл дамчыштыр берип каар чаңчылдыг турган.
Уруг доюнга холбаштыр мындыг бир чүүлдү билип алыры чугула. Тыва ёзуда каң-кадык болгаш угаан сарыылдыг кандыг-даа кижи төл чок кырып өлбес, чер кырынга изин истээр төлүн арттырар ужурлуг. Чамдык таварылгаларда, төлзүрээн өг-бүле уруг дилеп аар, амгы үеде бичии уруглар бажыңындан хоойлу ёзугаар азырап алыр.
Хөй чылдарда төл чок чурттаан өг-бүле, чаш уруг азырап алган таварылгада, уруг дилеп азы алганынга амырап, уруг доюн эрттирип болур. Уруг азырап алганынга бараалгаткан дой, уруг төрүттүнгенинге бараалгаткан дой-биле бир дөмей.
Уруг доюн эрттирип турда, аъш-чем элбек болгаш ёзулалды эки шынарлыг, чараш кылдыр эрттирер. Хөй арага-дары ажыглаары база эзирик турары хоруглуг. Чүге дээрге, чаш уругнуң доюн канчаар эрттиргенинден ооң келир үеде канчаар амыдырап-чурттаары дорт хамаарылгалыг.
Тыва кижиге төлдүг болуру эң улуг аас-кежик, ынчангаш уруг дою өг-бүлеге өөрүшкүлүг байырлал болур.
Уруг дою — төрүттүнген төлүнге тураскааткан, өг-бүлениң кежигүннерин болгаш чоок кижилерин хаара тудуп, өөрүшкүнү илереткен өг-бүлеге эрттирер байырлал.
2. Бичии уругнуң бажының дүгүн кыргыырының дою
Баш дүгүн кыргыырының дою — уруг үш харлап чорда болур. Үш харлаан уругнуң, ада-иези оглунуң азы уруунуң бажының дүгүн кыргыдар хүннү тускай айтырып алыр.
Бичии уругнуң бажының дүгүн кыргыдарының кол ужуру болза, үш харлаан уругну өнчүлендирери болур. Бажының дүгүн кыргыткан хүнүнде төрелдериниң болгаш чоок кижилериниң берген мал-маганы база эт-севи ол чаш-амытанның шуут өнчүзү бооп артар. Чижээлээрге, кандыг-бир чылдагаан ужун, уругнуң доюнда айтып берген иртти дөгерип чиир дээн болза, ол чаш амытандан айтырар, ооң орнунга өске малды айтып бээр.
Үш харлаан уругнуң бажының дүгүн кыргыыр хүнге чалаттырып келир кижилер ол кыстың азы ол оолдуң даай-авалары, даайлары, күүйлери, кырган-авалары, дөргүл-төрели болгаш күзелдиг кижилер болур.
Хачыны актап алыр, ол болза тудазынга ак пөс азы ак кадакты баглап алыры-дыр, ооң соонда бизин арылдыр артыжаар. Оол уругнуң эң улуг назылыг даайы кижи ооң бажын кыргыыр. Даайы кижи актаан хачыны алгаш, ол оолдуң бажын чассыдыр суйбагылааш, ооң бажын үш долгандыр демги хачыны хүнгээр алзы кыйбадыр. Оон ам даайы кижи чаш оолдуң бажының оң талазындан бир шымчым дүктү үзе кыргааш, авазынга тутсуп бергеш, мындыг хевирлиг йөрээл сөстерни чугаалаар:
— Чаш үреним, бажың дүгүн баштай кыргыдым. Мен ышкаш узун назылыг боор сен. Сеңээ кулуннуг бора бени белекке бээр-дир мен. Ооң соонда ол кырган йөрээл салыр:
Ак дээрим, өршээзин,
Актаан хачым өршээзин.
Тос дээрим, өршээзин,
Тос ада-үрени мандызын.
Кезер дээш кеспедим,
Кедизинде бажының дүгү чаагай болзун.
Кыргыыр дээш кыргывадым,
Кырыыже дээр бажың дүгү дүшпезин
Эр бооп доругуп өзер болзун.
Эзерлиг аътты мунар болзун.
Эгинниг чүве эннешпес болзун.
Эрбенниг ааска алыспас болзун.
Назы-хары мен дег узун болзун.
Аксы-дылы мен дег тоолчу болзун.
Уйгу-хавы болбас болзун.
Улуг сеткил сеткивес болзун.
/Куулар Кенденчик Сембилович сактып алганган, 1904-1975 чылдарда чурттап чораан. 1973 чылдың август 5 чаазында дыңнап бижээн. Чөөн-Хемчик кожуун. Хөндергей суур/.
Үш харлыг чаш төлдү хуузунда өнчүлүг кижи кылдыр йөрээп кааны ол.
Кыс уруг үш харлаанда, хамыкты мурнай даай-авазы актаан хачыны туткаш, бажының дүгүн кыргыыр.
-Өшкү саар чүвем! Мен ышкаш узун назылыг бол, уран-шевер бол. Сеңээ белек кылдыр бызаалыг инекти бээр-дир мен — деп, ол чугаалааш, бир шымчым кескен дүктү кыс уругнуң иезинге берип каар. Ооң соонда даай-авазы йөрээлин салыр:
Ак сүдүм чаштым.
Ак орууң алгадым.
Кыргыыр дээш кыргывадым,
Кыраан назыныңда бажың дүккүр болзун.
Куъдун Эмегелчин ээрен
Хумагалап турар болзун.
Кулактары дыыжы болзун,
Карактары көскү болзун.
Бора хек дег ыраажы болзун,
Мочурга дег өзүген болзун.
Торлаа дег өргүн болзун.
Тогдук дег чараш болзун.
Чон кайгаар шевер болзун.
Чораан чоруу бүдүнгүр болзун.
Улуг кижи көргеш, шайын хайындырар болзун.
Уруг кижи көргеш, курудун сунар болзун.
/Донгак Барыкаан Хуралбайевна сактып алганган, 1898-1975 чылдарда чурттап чораан. 1973 чылдың август 9 чаазында дыңнап бижээ. Чөөн-Хемчик кожуун. Хөндергей суур/.
Үш харлаан уругнуң бажының дүгүн кыргаан хүнде, ооң ада-иезиниң өөнге четкилеп келген дөргүл-төрелдер ол чаш амытанның бажының дүгүн бир шымчымны кыргааш, хире-шаа-биле белектерни бээр. Кыргып каан дүктү хаш хап иштинге суккаш, авазы кижи сыртыының иштинге шыгжап алыр. Ооң соонда үш харлаан уругнуң бажының дүгүн кыргаан төрелдерин болгаш чыглып келген кижилерни мага хандыр шайладыр, эъттедир — ону уруг дою дээр.
Уруг дою дээрге үш харлаан уругнуң хуу өнчүлүг болганын байырлап турары ол болур.
Шаанда үш харлыг оол азы кыс уругнуң бажының дүгүн кыргаанда, белек айтыры база ужурлуг: адазы ыяап-ла төлдүг азы эжеш мал айтыр турган. Кулуннуг бе бергеш, кулунчактың адын Калчан-Шилги, бызаалыг инек бергеш, бызаазының адын Дөңгүр-Ак, хураганныг хой бергеш, хураганын Саарзык-Мыйыс‚ анайлыг өшкү бергеш, анайын Хертеш-Мыйыс деп адаар турган.
Үениң сайзыралының аайы-биле ада-иезиниң үш харлаан оглунга азы уруунга бээр белектерниң утка-шынары өскерли берген.
Үш харлыг уругнуң бажының дүгүн кыргышкан өске кижилер чүнү белекке бээрин боттары билир. Оол уруг болза, эр кижиниң эдилелин болгаш эт-херекселин бээр. Кыс уруг болза, ава кижиниң эдилелин болгаш хер-херекселин бээр.
Бажының дүгүн кыргыткан оол болгаш кыс уруг белекке алган мал-маганын боду карактажыр, ада-иезинге дузалажыр, топтуг-томаанныг болгаш дыңнангыр бооп өзер. Оол уруг, кыс уруг белекке алгылаан эдилелдерин болгаш хер-херекселин кырыыжеге чедир камнап эдилээр. Оол уруг, кыс уруг өзүп келгеш, тускай өг-бүле тудар, ынчаарга үш харлыында бажын кыргыткаш, белекке алгылаан эт-херексели база мал-маганы бодунуң хуузунда өнчү-хөреңгизи бооп артар. Үш харльхг чаш амы-танның мал-маган чүзүнү таныптар апаары, эт-севинге хумагалыг болуру база ада-иезиниң ажыл-хожулунга дузалажы бээри — бистиң эрте-бурунгу өгбелеривистен дамчып келген чаагай чаңчыл.
/Василий Уйнукайның «Баш дүгүн кыргып тургаш» деп 1989 чылдың сентябрь 8-те «Шын» солунга парлаттынган чүүлүнден шилип алдынган/.
Бичии уругнуң бажының дүгүн кыргыдарының кол ужуру болза, үш харлаан уругну өнчүлендирери.
Ук ёзулалдарны төөгү эртемнериниң доктору, тыва хамнарның бүгү назынында Президентизи, Нью-Йорктуң эртем академиязының чиңгине кежигүнү, «Американың хамнаашкынның шинчилел фондузунуң хамнаар чоруктуң Дириг Эртинези» деп хүндүлүг аттың эдилекчизи М.Б. Кенин-Лопсанның «Тыва чоннуң бурунгу ужурлары» — деп номундан ушта бижээн.
…
bodalru.blogspot.com
Куда сценарийи | Образовательный портал EduContest.Net — библиотека учебно-методических материалов
«Куда-дойну дужурери, хуу салым эгези ол»
(Куда хунунун сценарийи)
Амыр-менди, чалаткан аалчыларЭкии! Экии, эргим эш-оор, доргул-торел!
Кудаларнын торуп берген Чараш кызы ____________
Кадак туткан кунчуглары Камныы холчок уткуп турлар.
(Кунчуу келинни уткуп, кеннинге болгаш оглунга кадактарны сунуп, ак сутту оргуур. Аныяктар олудунга олуруптар).Хундуткелдиг кудаларныЧыглып келген торелдерниЭшти-оорну, кожаларныАмыр-менди солчуп ора
Аяк-шайны ижип ора
Амыдырал-чуртталгазынАйтыржып, хоорешпишаанАъштын-чемнин дээжизин чооглаарынчеАрбын чоннун бугудезин чаладывысОлуттарже олурунар, сандайларже сааданар!
Шайлаалынар, дойлаалынар!
(Аалчыларнын кайы столга орарын микрофон дамчыштыр айтып бээр)
Бо хун бо ог-буле тудуп турар аныяктарнын ____________________________ _______________________________________ оорушкузун улежип, оларнын кузенчиг аалчылары болуп чалалгага келгенинер дээш ооруп четтиргенивисти илеретпишаан «Куда-дойну дужурери, хуу салым эгези ол» деп байырлыг шайлалганын аксын ажыдары-биле _______________________ ____________________________________________________________________________________________________________________ бээр чалап аалгар.
Саарып тургаш хайындырганСарыг шайдан аартап ора хоорежинерАъштанынар, чемненинер.
Хогжум чокта хоглуг болбасХогжум ыры бо-ла-дыр-ла.
/Хогжумнуг байыр: «Ушкарып ал чараш уруг» Валентин/
Огленип турар аныяктар:_____________________________________________
Огленишкен оолдун, кыстын чуртталгазыОорушкулуг, кежик-чолдуг болзун дээштинАяк-шайны нары-шээр чок чоогланар-ла
Алгыш-йорээл, аян ырдан ырлажыр бис.
Эшти тывар оорушкунун бадыткалыАас-кежик чаяалга-дыр
Сумележип, хундулежип, деткижериСузуглелдин, ынакшылдын бедии ол-дур.
Суузуннуг чемин делгээнСуттуг шайын саарып кутканКудаларнын куткаш сунганКундагазын кодурер бис.
— Баштайгы дашка кодуреринге белеткенип, кылан баштыг шампаннар-биле дашкаларны долдуруп, иштеп алырынарны дилеп тур бис хундулуг аалчылар.
/Ол аразында хогжумну сала кааптар/.
Куда-дой-дур, кундагада шампаннарныКуткулап каан кыланайнчып хайнып турларИйи-бирден иле чокка шеливиткешИжин-хоонну илередип ораалынар.
— Баштайгы дашкаларны бут кырынга тура ПОЗДРАВЛЯЕМ! Горько! Горько! деп тургаш чооглаалгар.
Дараазында дашкаларныДарый-дарый чоогланар-ла
Аъштын-чемнин дээжизинНары-шээр чок четтиринер!
Огленишкен оолга, кыскаОшпес отту ыры кыпсырСалгал дамчыыр буянныг ырСагыш сеткил эртинези.
/Хогжумнуг байыр: «Сыгыт, хоомей, кожамыктар» Валентин/.
Тыва чонум шаандан тура
Ажы-толун эргим чылыгЙорээл салып оглеп баштаашЭптиг-топтуг чурттанар деп чагып чораан.
Ынакшылдын чечээн туткан оолга, кыскаХойну корген огбелернин йорээли бо.
Авамайлаан, ачамайлаан ажы-толдугАалаан, чиилээн кодан сынмас малдыг болзун!
Эдилээни компьютер, торгу маннык болзун!
Эзертээни чыраа саяк чычаан болзун!
Кунчуумайлаан, бээмейлээнКудук-чайык чараш чанныгКернивистин шырай арныКезээ шагда чазык чорзун!
— Дашкаларны долдуруп кодурер кылдыр белеткеп алырынарны сагынд
educontest.net
Дөжек дой.
Дөжек дой.
Чаш уругнуң төрүттүнген доюн эртирери
Тыва кижиниң аажы-чаңы төрүмелинден-не төлзүрек, ижинниг ава божуур деп барганда, ону чоок кижилери кичээңгейлиг карактап, кадыының байдалын айтырып, сагыш човап, үргүлчү омак-сергек болуп, багай чүүлдерни сеткилинге чоок албайн, бүгү бодалын келир уеде төрүттүнер төлү кадык-шыырак болурунче угландырарын күзеп, сеткилин чугаалажыр.
Төрүттүнген чаш уруг элээн доругуп, оон иези быжыгып келген соонда, уруг дою деп ёзулалдын бирги чадазын эрттирер.
Уруг дою — төрүттүнген төлүнге бараалгаткан, өг-бүлениң, кежигүннерин болгаш чоок кижилерин хаара тудуп, өөрүшкүнү илереткен өг-бүлеге эрттирер байырлал болур. Олчазы чуу болганын улус кончуг сонуургаар. Ынчангаш, ол байырлалга чыглып келген кижилернин аразынга, төрүттүнген чаш уругга ат тыпсыры-биле «Ат адаар» деп мөөрей хевирлиг ёзулалды эрттирер турган. Кижи бүрүзү бодунуң адаар дээн адын адап бээрге, чаш төлдүң ада-иези хөй аттар аразындан бир атты шилип алыр. Чаш уругга ат тывыскан кижи, ол хүнден эгелеп, ол уруг өгленип-баштангыже чедир, онзагай харыысалгалыг болур. Азы, чок болза, ада-иези боттарының баш буруңгаар шилип алган адын чыглып келген чонунга таныштырып, оларньн чүүлдүгзүнгенин азы чөшпээрелин чедип алыр турган.
Амгы үеде шажың-чүдүлгениң, сайзырааны-биле, төрүттүнген чаш уругнун ада-иези хүрээге барып, лама-башкылардан сүме айтырып, ат чалап алыры чанчыл болуп бар чыдар. Оол уругга бир янзы йорээл болгаш тускай ат бээр. Чаш уруг төрүттүнерге оон келир үеде чуртталгазы эки, каң-кадык, аас-кежиктиг болзун дээш, алгыш-йорээл күүседир. Ол йорээлдерни оол уругнун азы кыс уругнун төрүттүнгениниң аайы-биле, улуг назылыг чоок кижилери кылыр турган.
Оол уруг төрүттүнген болза, эң улуг назылыг чоок төрели болур эр кижи йорээл салыр:
Пар ыяш баглааштыг болзун!
Бажын саваан аъттыг болзун!
Ал-боду сөөккүр болзун,
Давып-самнап өзер болзун!
Дөр сыңмас төрелдиг болзун,
Дөргүн сыңмас бода малдыг болзун!
Өдек сыңмас шээр малдыг болзун,
Ойнап-хөглээр өөрлүг болзун!
Кангай эзер олуттуг болзун,
Кара киш кежи бөрттүг болзун!
Эвилең чаңныг урен болзун,
Экер эр бооп чурттаар болзун!
Улуг кижи көрүп каанда,
Орук чайлап хундулээр болзун!
Уруг чашты көрүп каанда,
Бажын чыттап чассыдар болзун!
Оол уруг төрүттүнерге, бурун өгбелер ол чаш амытан кадык-шыырак, чазык-чаагай болгаш биче сеткилдиг кижи болурун алгап-йорээп каарын бо алгыш көргүзүп турар.
Кыс уруг төрүттүнерге, бир янзы уткалыг мындыг хевирлиг йорээлди эң улуг назылыг, чоок төрели болур херээжен кижи салыр:
Үнер хүндүс үнген-дир сен,
Кыс бооп төрүттүнген-дир сен!
Ус-куш дег шевер болзун,
Улуг назын назылаар болзун!
Анай, хураган кодан сыңмас болзун,
Акы-дунмазы өг сыңмас болзун
Оду-көзү өшпес болзун,
Оюн оя чурттаар болзун!
Каттыраңнаан чаңныг болзун,
Каас-коя хептиг болзун!
Чассыг-хоюг үннүг болзун,
Саяк аъттыг кадын болзун!
Кыс бооп төрүттүнген төл чараш, эвилең болгаш кээргээчел болзун дээн кузел бо йорээлдин утказы бооп турар.
Допчулап чугаалаарга, тыва кырганнар бодунуң, ыдыктыг чагыын чаш уруг кавайда чыдырда-ла, йорээл дамчыштыр берип каар чаңчылдыг турган.
Уруг доюнга холбаштыр мындыг бир чүүлдү билип алыры чугула. Тыва ёзуда каң-кадык болгаш угаан сарыылдыг кандыг-даа кижи төл чок кырып өлбес, чер кырынга изин истээр төлүн арттырар ужурлуг. Чамдык таварылгаларда, төлзүрээн өг-бүле уруг дилеп аар, амгы үеде бичии уруглар бажыңындан хоойлу ёзугаар азырап алыр.
Хой чылдарда төл чок чурттаан өг-бүле, чаш уруг азырап алган таварылгада, уруг дилеп азы азырап алганынга амырап, уруг доюн эрттирип болур. Уруг азырап алганынга бараалгаткан дой, уруг төрүттүнеринге бараалгаткан дой-биле бир домей.
Уруг доюн эрттирип турда, аъш-чем элбек болгаш езулалды эки шынарлыг, чараш кылдыр эрттирер. Хөй арага-дары ажыглаары база эзирик турары хоруглуг. Чүге дээрге, чаш уругнун доюн канчаар эрттиргенинден ооң келир үеде канчаар амьдырап-чурттаары дорт хамаарылгалыг.
Тыва кижиге төлдуг болуру эң улуг аас-кежик, ынчангаш уруг дою өг-бүлеге өөрүшкүлүг байырлал болур.
Эта статья была автоматически добавлена из сообщества Подслушано Шагонар
everything.kz