Келин кыс айтырар сценарий

Келин айтырары

Келин айтырары – амгы үениң куда ёзулалының бир кезии. Бо ёзулалче бурун куда ёзулалының аас белээн сунары деп тургузуу колдуунда кирип турар. Ол дээр­ге уругнуң ада-иезинден оолдуң ада-иези уруун келин кылдыр бээр деп чөпшээре­лин ап турары. Чамдык таварылгаларда ынаар шай бузары, дүгдээшкин база хары угда кирип турар. Аас-белээнге азы суй-белекке ыяап-ла: кадак болгаш кыдат сарыг шай, бир хой ужазы кирер турган. Оон ыңай тон шывар пөс-биле дүңзе таакпыны база киирип болур чораан. Аңаа хөй эвес, үш-дөрт кижи киржир, харын-даа оолдуң чүгле ачазы айтырып каап болур турган.

Амгы үениң сайзыралы-биле уругну айтырып тургаш, дүгдээшкинче кирип ту­рар чаагай ёзулал – келин кыстың чажын ийи чарып чаваглаары.

«Келин айтырар» деп чараш, ханы уткалыг билигни чамдык улустар «арага кудары» дээр апарган. Бодаарга, уругнуң ада-иези чүгле арага манап олурар ыш­каш. Келинни айтырып турда, шаанда кадак, шай, чаңгыс хой ужазын чүгле уругнуң ада-иези алыр чораан, чүге дизе олар уруун чүгле чаяаган эвес, а азырап, кижизидип, өстүрүп каан. Чамдык тава­рылгаларда хой ужазынының саны 10-20-даа ажа бээр апарган. Чогум куданың кол утказы – ырак-чоок төрелдерниң хой ужа­зы алырында эвес, харын оларның ботта­рының өгленип турар аныяктарга дуза ка­дарында болгай. Амгы үеде уруг айтырар деп барганда, кыс кижиниң талазы баш удур каш кижиге хой ужазын, каш кижи­ге төш бээрин дыңнадып, ол чүүл негелде хевирлиг апарган. База келин айтырарда арага кудуп, келген чонну эзиртиири дээрге-ле тыва кижиниң мөзү-шынары­ның кудулаанын херечилеп турары.

Оолдуң ачазының йөрээли (дүгдээшкин үезинде):

Дөңге тигер өглүг бол, оглум!

Дөъшке чалаар малдыг бол, оглум!

Өгге сыңмас төлдүг бол, оглум!

Аалчы чоннуң көвей болзун, оглум!

Хая дег эттиг бол, оглум!

Торлаа дег өнер бол, оглум!

Бак сөстү бажың ажырып чор, оглум!

Эки сөстү эктиң ажыр салып чор, оглум!

Ада-иезинге дузалыг,

Алыс чонга ады үнген

Эргим чаагай өг-бүле болзун!

Курай-Курай-Курай!

Дүгдээшкин ёзулалын кылыр үлегерлиг өг-бүлениң йөрээли:

Соңгу эдээн

Анай, хураганы бассын,

Мурнуу эдээн

Уруг-дарыы бассын!

Торга дег каас,

Торлаа дег өнер,

Маңнап четпес коданныг

Малдап четпес малдыг болзун!

Эдилээни алдын-мөңгүн

Эзертээни чыраа, саяк

Эргим чаагай өг-бүле болзун!

Аныяктарның даңгыраа:

Күдээ:  Аас-кежик долган амыдыралды сеңээ сөңнеп, эки-бакты кады үлежип, ээлдек болгаш бүзүрелдиг эш болур мен деп аазап тур мен.

Келин: Аас-кежик долган амыдыралды сеңээ сөңнеп, эки-бакты кады үлежип, салымымны сээң салымың-биле доңнаштырып, ынакшылым мөңге болурун аазап тур мен.

Келин кыстың авазының уруунга йөрээли:

Делегей чечээ дег каас бол, уруум!

Торлаа дег өнер бол, уруум!

Чоорганың чылыг болзун, уруум!

Чоок өөрүң көвейс болзун, уруум!

Үнген, киргениңни хүндүлеп чор, уруум!

Ушкан, турганын тургузуп чор, уруум!

Хараганныг хову кежир кылаштава, уруум

Кокай кончуг эвес бе, уруум!

Ажынгаштың арт ажыр кылаштава, уруум

Адыг кончуг эвес бе, уруум!

Угулза дег чуртталгалыг

Уруг-дарыың көвей болзун, уруум!

Төрелиңге төлептиг бол, уруум

Чонуңга чоргаар бол, уруум!

А.А.Даржай “Уруумга чагыым”

Сарыг аастыг, куш төлү, өйү кээрге,

Чалгын хергеш, ак-көк дээрже ужугуптар.

Өскен төрээн, чылыг уяң бөгүн каггаш,

Өске өгже чоруп тур сен, чаңгыс кызым.

Өөренген өөңге ышкаш, туразында чүве турбас

Өске чаңчыл, өске ужур, өске аажы

Өске үннер, өске өңнер сени уткуур.

Кижээ барган кыстың сагыыр чүвези хөй

Кичээнип чор, угаап бода, күжүр кызым!

Бээ-кунчууң эки чаңын эдерип чор,

Бети-биле хары-муңчок салып эртпе.

Даңгаар эртен кымны мурнай тура халааш,

Далган-хуужуур, сарыг шайың шалып хайындыр.

Дүъшке чедир чылыг дөжек ээзи болбайн,

Дүнеге киир олут орбайн, ижен, кызым.

Багай чаңың көстү берзе, чүден чуттуг-

Баштай бистиң адывысты адааны ол.

Чаа тыпкан төрелдериң чаагай сөзүн

Чандыр угаап, тоомча албайн бардың, кызым.

Улугларны дөрже чалап, дыжын камна,

Уругларның бажын суйбап, чыттап чору.

Бодал чокка сөстер эдип, човаг кылбайн,

Бодуң таптыг арты-иштиң хынанып чор.

Болур-болбас чүүлдер ужун чеме үнзе,

Бодуңнуу шын, чөптүг болза, ол дээш туруш.

Аваң шаңнаан сеткил-каазын хирлендирбе,

Атка багай, ону бода, эргим кызым!

Келин кыстың даай-аваларының кожамыының сөстери:

Чавагазын салбактаңар,

Чаваа доруун эзертеңер.

Боошкунун борбактаңар,

Богба доруун эзертеңер.

Чанар кушта сайлык чараш,

Чавагалыг кыстар чараш.

Келир кушта хектер чараш,

Кежегелиг кыстар чараш.

Чаваалыгда, богбалыгда

Чылгы сүрүү чараш болбайн.

Чавагалыг, боошкунугда

Кыстар чараш болбайн канчаар.

Кулуннугда, чаваалыгда

Чылгы сүрүү чараш болбайн,

Кулаанайда сыргалыгда

Кыстар – өөрлер чараш болбайн.

Хилинчектиг кижи төлүн

Хилетпейн эдертиңер.

Хилиң кара кежегезин

Дырап берип чоруур силер.

Човалаңныг кижи төлүн

Човатпайын эдертиңер.Чоон кара кежегезин

Дырап берип чоруур силер.

Куу-ла дагның баарындан

Кудук касса черле ижер.

Кускун кара уругларны

Кудалаза черле алыр.

Кара дагның баарындан

Кудук касса, черле ижер.

Кап-ла кара уругларны

Кадактаза черле алыр.

1. Кенин-Лопсан М.Б. Тыва чаңчыл. – Кызыл, 2017. А. 23-35.

2.Донгак С. Ч. Тыва куда ёзулалдары. Тради­ции тувинской свадьбы – Кызыл: типография КЦО «Аныяк», 2011. А..3- 34

1. Биче-оол С. М. Традиционные брачно-семей­ные отношения у тувинцев и их трансформация в Со­ветский период – Абакан: Журналист, 2018. А.48-106

«Тыва кижиниң үш доюн эрттирериниң чуруму» деп номдан үзүндү.
…
    
ТАЙЫЛБЫР

Чер-девискээр болгаш кижилерниң социал байдалының аайы-биле куда-дой эрттирериниң, корум-чурумунда, янзы-бүрү үе-чадаларында болгаш ёзулалдарында чамдык

ылгалдар турарын ук теманы шинчилээн эртем ажылдарында демдеглеп турар. Шаандагы үени алыр болза, тыва улустуң кудалажыр чаңчылы колдуунда үш, дөрт чададан тургустунган турган. Ол дээрге, бирээде‚ уруг демдектээри болгаш аас белээ тудары, ийиде‚ малдаары азы шай бузары, үште, дүгдээри, дөртте, куда-доюн эрттирери. Уруг демдектээри деп бирги чада турбаан таварылгада, үш чада болу бээр турган. Ынчангаш улустуң «куданың

дөрт херээ» азы «куданың үш херээ» деп чугаалажыр ужуру ында.

Уруг демдектээри, аас белек тудары. Бо ёзулалды уруглар бичии‚ харын-даа кавайлыг чаш турда кылып турган. Оолдуң ада-иези кыс уругнуң, ада-иези-биле келир үеде кудалажырын дугуржуп, оларга кадак болгаш сарыг шайны белекке сунар. Оон аңгыда, тоннук пөсту, дүңзе таакпыны, чамдык таварылгаларда аътты-даа белек кылдыр бээр турган. Уруг демдектээринге, белек сунарынга хөй эвес‚ 3-4 кижи киржир, харын-даа оолдуң чүгле адазы айтырып каап болур турган. Бо чада чамдык таварылгаларда турбайн барып болур турган. Амгы: уеде ол шуут чок.

Малдаары, шай бузары — оолдуң ада-иези уругнуң ада-иезинге малды, келинниң ачазынга ооң шилип алганы аътты бээр. Уругнуң талазындан кудээзинге аът бээр. Ону «кудээ аъды» дээр турган.

Дугдээшкин — оолдуң ада-иези оглу-биле уругнуң аалынга кээр. Оол биле уругнуң кежегелерин тудуштур өрүп азы холдарын кадак-биле тудуштур баглап ёзулал эрттирер.

Дүгдээшкин соонда кудага белеткел эгелээр. Тываның чамдык кожууннарының ниити чаңчылы ёзугаар, өгнү болгаш ооң иштики дериг-херекселин келинниң талазы белеткээр болганындан ол тала «селик» чыып, дөргүл-төрелинден херек чүүлдерни дилеп чыып алыр чораан. Тывалар бот-боттарынга дузалажыр чаңчылдыг болгаш, аал бүрүзү дузаны көргүзер турган. Күдээниң талазы шыырак болза, уругнуң талазынга дузалажып, өг иштин, харын-даа кенниниң каасталгаларын болгаш‚ идик-хевин безин дааражып бээр чораан.

Тывага буддизм калбаа-биле нептереп, турумчуй берген соонда, куда ёзулалдарынга ооң эртер хүнүн лама-башкылардан айтырып алыры немежип келген. Лама-башкының айтып берген хүнүнде уругнуң улузу ону оолдуң аалынга чедирер — моон соңгаар ол кыстың база аал-ораны болур. Аалдан үнүп чорупканда, бүрүн каасталгалыг куда хевин, думаалайын кеткен келин кижиниң аъдының дынын чоок эр төрели кижи тудуп чоруур. Чер ортузу чедип келгенде азы оолдуң аалынга чоокшулап келгенде, оолдуң улузу кел чыдар кудаларын уткуп шайладыр.

Куда ёзулалы уругнуң ачазынга улуг айыжы кадак, авазынга бичежек сержи кадак, бүдүн шай‚ тоннук пөс дээн чижектиг белектерни берип тудускан соонда эгелээр. Тыва чон шаандан бээр мал-маган азырап чораан болгаш, дөрге чаңгыс хөй ужазын салып каар турган. Өгленип

турар аныяктар боттарының өөнге олурар, улуг улус аразынче кирип, аай-дедир маңнажыр, көскүлеңнээр хамаанчок, арага безин амзавас чораан.

Дараазында хүн келин уруг оолдуң ада-иезиниң өөнге кирип, оларга ак сүттү сунуп база ол өгнүң одунга мөгеер турган. Ооң соонда безин келин кижи ол өгнүң дөрүнче эртпес, бээлериниң мурнунга бажын, буттарын чанагаштап көргүзүп болбас турган. Бо бүгү анаа-ла ужур эдерткен эвес, ханы кижизидикчи болгаш философтуг уткалыг. Тывалар келин кижиниң беглериниң, кунчугларыныңмурнунга бодун шын алдынарындан аңгыда, ооң кижизиг, томаанныг, хүндүлээчел болгаш кежээ, шудургузун үнелээр чораан. Күдээ кижиге хамаарыштыр база-ла ындыг: уругнуң талазы ажылгыр, кежээ, хүндүлээчел, «улугну улуг деп, бичени бичии деп билир» кудээлиг болурун уругнуң талазы күзээр.

Чиңгине тыва куданың каш-каш чадалардан, хөй янзы ёзулалдардан тургустунганының бир чылдагааны — ол үеде кижилерниң уруг-дарыын аңгылаарынга херек чүүлдерни тыптынып, куданы бодамчалыг белеткеп алырынга  четчир үе херек болганы-биле холбаалыг. Бо чорук,

«Тыва улустуң үш дойу» деп номдан үзүндү:

…

    2. Келин кысты айтырары (дилээри)

    1. «Келин кысты азы уругну айтырары» деп ёзулалды амгы үеде «арага кудары» деп адап турары шын эвес, ону ынчаар адавас ужурлуг. Тыва улуста кудаларындан дурген-не «уруувус бердивис» деп сөс аптар дээш оларга эмге-хаяажок арага-дары сыгап, буу-хаа ёзулал эрттирер

чаңчыл чок.

    2. Уруг айтырган черге кайы-хамаанчок хөй кижи чыгбас, эң чоок төрелдерин, улуг назылыг өгбелери, кады-кожаларын чалап алыр.

    3. Оолдуң талазындан уругнуң ада-иезинге кадак-биле бир ужаны, төштү, торгу пөс-биле ораап каан калбак шайны тутсур. Өске төрелдеринге ужа-төш тутсуру албан эвес. Кудаларындан белекке алган шайын уругнуң ада-иези ёзулалга киржип керген чоок төрелдеринге бичии кезек-кезек кылдыр бускаш, үлеп бээр чораан. Ооң утказы — шай белекке алган кижилер аныяктарның кудазының белеткел ажылынга дузалажырын хүлээнип алганы болур. Оолдуң төрелдери келин кыска белектиг бооп болур. Өске төрелдерге тускай белектерни сунары албан эвес.

    4. Кудаларын хүндүлеп шайлатканының соонда, куданы кажан дүжүрерин дугуржуп алыр. Куданы эрттирер хүнүн, шагын лама-башкылардан айтырып алыр. …

(Уланчызы. Эгези 2021 чылдың апрель 14-те үнген № үндүрүлгезинде)

Келин кысты айтырары (дилээри)

«Келин кысты азы уругну айтырары» деп ёзулалды амгы үеде «арага кудары» деп адап турары шын эвес, ону ынчаар адавас ужурлуг. Тыва улуста кудаларындан дүрген-не «уруувус бердивис» деп сөс аптар дээш оларга эңме-хаяажок арага-дары сыгап, буу-хаа ёзулал эртирер чаңчыл чок. Уруг айтырган черге кайы-хамаанчок хөй кижи чыгбас, эң чоок төрелдерин, улуг назылыг өгбелерин, кожаларын чалап алыр.

Оолдуң талазындан уругнуң ада-иезинге кадак-биле бир ужаны, төштү, торгу пөс-биле ораап каан калбак шайын тутсур. Өске төрелдеринге ужа-төш тутсуру албан эвес. Кудалардан белекке алган шайын уругнуң ада-иези ёзулалга киржип келген чоок төрелдеринге бичии кезек-кезек кылдыр бускаш, үлеп бээр чораан. Ооң утказы – шай белекке алган кижилер аныяктарның кудазының белеткел ажылынга дузалажырын хүлээнип алган болур. Оолдуң төрелдери келин кыска белектиг бооп болур.

Кудаларын хүндүлеп шайлатканының соонда, куданы кажан дүжүрерин дугуржуп алыр. Куда эртирер хүнүн, шагын лама-башкылардан айтырып алыр.

Куда

Келин кысты, ооң төрелдерин бажыңындан (аалдындан) барып алырда, оолдуң төрелдери кудаларын, баш удур дугуршканы ёзугаар орук ортузу эптиг черге (хем, суг кыдыы, арт кыры) уткуп, шайладыр. Оолдуң төрелдери келинни бажыңындан (аалындан) алыр апарган таварылгада, аалга келгеш, кудаларының амыр-мендизин айтыргаш, аъш-чемин делгеп, келген херээн чугаалажып, шайлааш, шупту куда байырлалы болур черже чоруптар. Келин кысты барып алырда, «күдээниң эрезин көөр» дээн уткалыг оюн-тоглаа үезинде араганы ажыглаар, ону сыгаар чорукту болдурбас.

Келин кыс куда болур черге чедип келгенде, оолдуң талазындан улуг улузу ону ак кадаан сунуп, алгап-йөрээп тургаш, олурган машиназындан үндүрүп (аъдындан дүжүрүп) алгаш, чадып каан ак энчек кырынга олуртур. Келин кысты ынчаар уткуп, хүлээп алыры дээрге аныяк өг-булеге ак орукту, аас-кежикти, бүгүдеге чүгле экини күзээни ол болур.

Куда — өгленчип турар уругларның чуртталгазында аас-кежиктиң, өөрүшүнүң байырлалы болганда, ол хүннү чараш, онзагай, уттундурбас кылдыр эрттирери күзенчиг. Ынчангаш ол хүн эки эртсин дээш чүгле аныятар эвес, а оларның дөргүл-төрелдери шупту харыысалгалыг болур ужурлуг. Куда эрттирерин организастап турар төрелдерниң аразындан тускай бөлүктү тургузуп, оларның иштинден кол удуртукчу, харыысалгалыг кижи тодарадыр. Ол кижи тус черниң бот-башкарылга органнарының, шагдаа чериниң ажылдакчылары-биле корум-чурумнуң хайгааралын баш удур дугуржуп организаастаар. Куда байырлалын чараш утка-шынарлыг эрттирери-биле хамааты байдал актылар бижидилгези (ХБАБ) болгаш культура ажылдакчылары солун сценарийлерни чогаадып белеткээш, чонга тарадыр.

Куда байырлалын оолдуң талазындан ачазы азы улуг назылыг эр кижи ажыдар ужурлуг, ооң утказы – ада кижиниң харыысалгазының бедиин, ооң өг—бүлениң баштыңы, кол кижи бооп турарын көргүзер. Куда байырлалын ырак—чооктан келген чонну шылатпазы—биле чарлаттынган шагында эгелээри күзенчиг. Байырлалга алгыш—йөрээлдер чугаалары чугула, чүге дээрге аныяк өг—бүлениң амыдыралы йөрээлдерниң чылыг чымчак сөстеринден эгелээр. Йөрээлдерни куда байырлалының кайы—даа кезээнге, оларның утказын барымдаалап тургаш, ажыглап болур.

Кудаларга салыр ужа-төш оолдуң талазындан ийи, уругнуң талазындан база-ла ийиден көвүдевес болза эки. Куда-дой-даа болза мал-маганга кам-хайыра чок болуп, оларны эңдере өлүрүп, айы-хамаанчок үлээр чорук чиңгине тыва куданың-даа, ниити тыва чаңчылдарга-даа, сарыг шажын өөредиинге-даа таарышпас. Кудаларындан хой ужазы алган улус ону бичии-бичии кылдыр кескеш, келген чонга үлээр. Ооң утказы – келин кыстың чуртталгазынга шаптараазыннар турбазын дээш база тынын үскен амылыг амытанның үүлезин шупту улус үлешкени болур.

Куда үезинде келин кыстың эштери болгаш чаңгыс классчыларының кысты «чажырыпкаш», оолдан азы оолдуң улузундан арага-дары, акша-төгерик негээн чараш эвес чүүлдерни соксадыр. Ол ышкаш аныяктарга аңгы стол дерип, оларның арага-дары ижерин, шимээргээрин болдурбазы чугула.

Куда үезинде белектерни чүгле өг-бүле тудуп турар аныяктарга бээр, оларның төрелдериниң аразынга белектер солчуру албан эвес. Оон аңгыда уругнуң, оолдуң талаларының аңгылажып алгаш, акша чыыры шын эвес. Чаа тургустунуп турар аныяк өг-бүлеге дуза кылдыр кирген акша-хөреңгини чаңгыс черге мөөңнеп чыыр, куда соонда ооң ниити сан-түңүн чарлаары албан эвес, ол аныяктарның боттарының күзел-чөпшээрелинден хамааржыр. Сөс ап, йөрээл, байыр чедириишкинин чугаалаан кижи бүрүзүнүң чыылган чонну дашка көдүреринче чалаары шын эвес. Куда арага чок эртер болза улам эки, аныяктарның амыдыралы арыг болгаш кадык байдалдан эгелээрге, аас-кежик доктаар.

Оолдуң ада-иези, төрелдери келин кыстың иезинге тускай белек тудар. Шаанда бо чаңчылды «иезиниң аа сүдүн эгидери» деп адап турган болгаш колдуунда саап ижер инек бээр турган. Ооң утказы – ие кижиниң төлүн азыраар дээш үндүрген күжүн үнелеп көргени, иеге хүндүткел болур. Кудага чалаткан аалчылар, дөргул-төрел чанар дээш чоруп турда, оларга арага-дарылыг хап-сава тутсуру шын эвес. Аныяктар азы уругларның ада-иезин аалчыларынга четтиргенин илередип, чылыг байырлажып үдээри чараш болгаш уткалыг.

(Уланчылыг).

Виктория Аймаа белеткээн. Чуруктарны «Тыва кижиниң үш доюн эртирериниң чуруму» деп номчугаштан алган