Мамык юрганнарга төренеп,
Килен төшә бүген авылга.
Борынгыдан калган гадәт ул –
Авыл чыккан каршы алырга.
Яшь кәләшне күреп калырга.
Р. МИҢНУЛЛИН.
Әйе, хөрмәтле шагыйребез бик матур итеп әйткән, килен төшерү көне борын-борыннан бер гаилә өчен генә түгел, ө бөтен авыл халкы өчен зур бәйрәм, тантаналы көнгә әйләнгән. «Бүген килен каршыларга барабыз дип, алдан әзерләнеп, көтеп тора идек», – дип сөйли Дөбьяз районы Сая авылыннан Маһруйбикә апа Хәйретдинова.
Туйларның иң матур күренеше – килен төшерү булган. Элекке туйларда кызны өсте ябулы «туй көймәсе»нә утыртып алып киткәннәр, аны кайбер төбәкләрдә кибитка, мәдәк, вәдәк дип тә әйтәләр. Борынгыдан калган гадәт буенча чит авылга китәсе кызны башта үзенең иптәш кызлары белән бергәләп туй атларында утыртып, авылның урамнары, елга; чишмә буйлары, тугайлары, кырларыннан йөртеп, туган яклары белән саубуллаштырып кайтарганнар. Бу күңелле йоланы Актаныш якларында әле соңгы елларда да күрергә була иде.
Күз алдына китерик: бер-бер артлы тезелгән атлар белән бөтен авылны шаулатып килен төшерәләр, туй килә. Туй атларын кияү егетләре бик тырышып, алдан ук бизәп, киендереп куялар. Атларны бары туйлар өчен генә тотыла торган затлы дирбияләр белән җигәләр, кыңгыраулар, сөлгеләр эләләр. Чүпләмле, алмалы, асалы итеп суккан яки чигелгән сөлгеләрнең матурлыгына карап яшь киленнең уңганлыгын, булганлыгын бәялиләр. Туй атларына һәрвакыт юл биреп узалар.
Кыңгыраулар шаң кага,
Урамнарда чаң кала.
Ике яшьнең бәхетенә
Бөтен авыл таң кала.
Атларыбыз, атларыбыз,
Канатлы чаптарыбыз,
Безнең дә бер булыр икән
Киленле чакларыбыз,
– дип куанышканнар килен төшкәндә.
Кызганычка каршы, атлар җигеп бөтен авылны гөр китереп килен төшерүләр хәзерге вакытта җырларда сагынып җырларга гына калды шул. Яңартасы иде шушы борынгы матур йолаларны!
Кыз кешенең кияүгә чыгып, үзенең туган-үскән йорты, ата-анасы яныннан китеп икенче гаиләгә күчүе – ул яңа тормышка аяк басу. Алдагы тормыш әле серле, шул ук вакытта бераз куркыныч та. Менә шуңа күрә киләчәкне бәхетле итәргә теләү йөзеннән башкарыла торган бик күп тылсымлы йолалар белән үрелеп барган элекке
килен төшерүләр. Нинди серләр һәм тылсымнарны белгәннәр безнең әбиләребез!
Яшь киленнең «сүзе өстен» булсын өчен менә ниләр эшләргә кирәк икән:
- — кияү өенә барганда, кияү өенең түбәсенә карап бар, сүзең өстен булыр;
- — кияү кызны алырга килгәндә, кызны чормага яки мич башына менгерәләр, биек урында торса, тормыш иткәндә дә сүзе өстен чыга, имеш;
- — келәткә кертәләр кызны. Келәткә кияү кергәч, кыз кеше иң алдан эндәшсә «нихәл» дип, сүзе өстен була, имеш;
- — кияү кыз яныңа кергәндә кыз аңа тиз генә үзенең баш киемен кигезеп ала, сүзем өстен булыр дип;
- — кияү кергәч, кыз аның пинжәген салдыра да, пинжәкнең өстенә утырып ала, сүзем өстен булсын, дип.
Туй атларына карата да тылсымлы йолалар бар:
- — Туй атларын кияү капкасына җиткәндә көнчыгыш яктан, кояш чыгышы ягыннан әйләндереп алып керәләр.
- — Атның башын кыйблага таба каратып кертәләр кияү капкасыннан.
- — Яшь килен алашасын ут өстеннән уздыралар, ут өстендә биетәләр алашаны (Пенза өлкәсе.)
- — Кыз утырган «көймә» капка алдына җиткәч, ут ягып, атны ут өстеннән уздыралар. (Себер татарлары.)
- — Егетнең капкасын ачып куеп, капка алдына камыштан ут яга, ут алдыннан керә торган иде атлар, – ди Әстерхан татарлары да.
Киленне кияү өендә каршы алу:
- — Ат килеп туктый, килен сикереп төшә, мендәр салалар, мендәргә баса. Уң яктан төшеп, ат алдыннан әйләнеп керә. (Башкортстанның Бәләбәй районы.)
- — Килен төшә тарантастан, мендәрне ташладым аяк астына. Килен мендәргә басты да шунда ук мендәрен колагыннан тотып алып кереп китте. Мәгънәле килен булды. (Казан арты, Дөбьяз районы.)
- — Бүзгә чиккән ал күпчек иде, шуны салдылар аяк астына, мин басып кердем. (Апас районы.)
- — Мендәргә куш аягы белән сикереп төшеп баса да егет артыннан калмый. Арасына кеше кертмичә бергәләп кереп утыралар өйгә. (Казан арты, Балтач.)
- — Төкле аягы белән килсен дип тун җәеп бастыралар киленне. (Казан арты – Лаеш.)
- — Килен кергәндә ак яулык җәйдек бусага төбенә. Ак яулыкка уң аягы белән басып, кулымны үбеп керде киленем. «Ак юллы булсын», – дип ак яулыкка бастырдык. (Әстерхан татарлары.)
- — Килен басып кергән ак яулыкны барлык туй кунакларына тоттырып чыгалар:
синең малаеңа да юш булсын,
синең кызыңа да юш булсын,
синең оныгыңа да юш булсын, – диләр.
Кыз әнисендә туй булса – кыз кардәшләре, егет әнисендә туй булса – егет кардәшләре йөртә ак яулыкны.
Ак яулыксыз туй башланмый, ул туйның башы була (Әстерхан татарлары).
Гаиләгә бәхет, байлык китерү теләге белән үтәлә торган тылсымлы йолалар:
- — Гомер буе ашлык белән булсын, башлары ашлыктан чыкмасын, туклык булсын дип, табак белән ашлык алып чыгып, яшь киленнең өстенә сибәләр. Кызның эрләге (бөркәнчеге) була, шуңа бәрәләр (Сергач төбәгендә).
- — Кайнана алъяпкычка салып әзерләп тора. Миңа конфет та, тары да сиптеләр: «Ризыклы булыгыз», – дип. (Рязань өлкәсе, Бастан авылы.)
- — Чигелдәк (вак бавырсаклар) сибеп җибәрә, оланнар узыша-узыша җыялар (Саратов өлкәсе).
- — Җимеш сибәләр. «Татлы гына, тату гына торыгыз», – дип. (Касыйм татарлары.)
- — Колмак сибә, бодай сибә (керәшеннәрдә).
- — Килен капкадан кергәндә кешенең күзе киленгә төшмәсен, әйбергә төшсен дип, күз тимәсен дип бавырсак чәчеп җибәрәләр. Капка бавырсагы була ул. Капка төбендәге шул әйберләрне җыеп киленгә күзләре төшми дә кала.
- — Килен кергәндә җитен яулык белән җилпиләр:
- — Берлә булсын, ботаклы булсын,
- — Таштай батсын, комдай сеңсен, – дип әйтәләр (Себер татарлары).
Егет йортына төшкәч, яшь киленгә беренче мәртәбә азык, бал-май каптыру-авызландыру йоласы башкарыла.
- — Киленне авызландыралар, кайнанасы киленгә бал-май каптыра, авыз ачтыра. «Май кебек йомшак булсын, Бал кебек татлы булсын теле», – ди. (Башкортстан, Иглин районы.)
- — Килен авызландырырга кайнанасы керә. Чәйнектә ширбәт, баллы су. «Йортлы-җирле, ризыклы, тәмле теллә бул», – дип өч мәртәбә каптыра. «Сезгә дә йоксын, сез дә бәхетле булыгыз», – дип иптәш кызларына да, кияү егетләренә дә авыз иттерәләр. (Нократ татарлары – Удмуртия.)
Әстерхан татарлары кыз авызландырганда ак яулыкка бастырып сөт эчертәләр.
Ак юллы, ак күңелле бул,
Авызың белән аш килсен.
Аягың белән ырыскал (бәхет) килсен,
Бәхетле булыгыз, – дип авызландыра егет анасы.
Менә шундый борылмалары, серләре һәм бизәкләре булган борынгы туйларның. Туй – кешенең хыялы, гасырлар тирәнлегеннөн килгән иҗатының чагылышы. Ул гомергә истә калырлык мизгелләре белән кадерле.
Кешенең үз гомерендә иң олуг һәм күркәм бәйрәмнәрнең берсе — туй. Бу бәйрәмне матур, зәвыкь, кызык һәм башкалар кызыгырлык күңелле итеп үткәрү өчен бик күп көч түгәргә кирәк. Кияү белән кәләшнең бәйрәме булганга, моның барысы да алар өстенә төшә. Нәрсә алырга, ничек каршыларга, ни сөйләргә, йоласы ничек? Бу сорауларның барысына да алдан ук җавап табып, әзерләнеп куелса, туйлар гөрләп үтә. Шушы кечкенә мәкаләбез сезгә бу көнне онытылмаслык итеп үткәрергә ярдәм итәр дип ышынып калабыз.
8. Йомгак.
0 көн
Һәрбер өлешен бәйнә-бәйнә тасвирлауга кереп киткәнче, 0 көн турында әйтеп узасы килә. Бу көнне, гадәттә, ерак кунаклар, яшьләр кайталар һәм кызлар-егетләр аерым-аерым бүленеп «мальчишник», «девичник» оештырыла.
1 көн
1. Кыз алу
Иртән иртүк торып, киенеп, ясанып, бизәнеп, кияү дуслары белән Кыз алырга баралар. Кәләшнең туган-тумачалары кияүне каршы алырга төрле уеннар, җәзәлар, киртәләр әзерлиләр. Мисал өчен, иң киң таралган киртәләр:
— капка төбенә килеп җиткәч, сөйгәнең кем, чакырып чыгар дип, бар җиһанны яңгыратып егетны акырту, җырлату, биету
— «нихәтле яратасың микән» дип сөлгене бер төенгә бәйләтү, аннары «өйдәге бәхәсләрне ничек тиз чишәсең микән» дип чиштерү. (Сөлгене бөтереп төен бәйләсәң, чишүе җайлырак. Егет бәйләгәннән соң башкасы ныграк кысып куймасын өчен «үзем генә яратам, башкалар катышмасын» дип бирмәскә мөмкин)
— «күпме хөрмәт итәсең микән» дип бер телем ипигә тоз сиптерү, аннары «ничаклы сөясең, шулхәтле кап» дип ашату. (Егет тозны бөтен килеш сибеп, ипине әйләндереп тозын коеп капсын) Бу киртәне егетнең авызын йомып, дуслары катнашкан киртә алдыннан башкару хәерлерләк. Бер биш минуттан соң егетне кызганып су чыгарып бирсәгез бик яхшы була
— шырпылар тыгып чыгылган алма. шырпына ала-ала егет кызның бер яхшы сыйфатын әйтә (яки дуслары — егетнекен).
— «Мин һәрвакыт…», «Гаиләбез гел…», «Мин беркайчан да…» кебек сүзләр язылган кәгазьләр, егет тартып чыгара да, җөмләне дәвам итә.
— баскычларга аяк эзләре ябыштырылган. егет һәрберсен куптарып алып, икенче ягына язылган санны кызга бәйләп юрый. Мәсәлән: 165 — буе, 56 — әнисенең яше, һ.б.
— төрле сүзләр язылган кәгазьләр. Егет шул сүзләрне кыстырып кызга мәхәббәтен аңлата. Мәсәлән: үтүк кебек кайнар булыр сөюем, басу кебек мул булыр өстәлебез, алма кебек алсу йөзле, һ.б.
— дусларын сынау. Биеккәрәк кызның фотосы беркетелгән. егеткә куллары белән тимичә генә кызның сүрәтен үбәргә кушалар.
— ишек яки капка ефәк бау белән бәйләнгән. Атлап чыксаң басачаксың, иелеп чыксаң — басылачаксың. (Егеткә: яндырып яки кисеп чыгарга кирәк. Кызының дуслары кайчыны матырга да мөмкиннәр)
— зур ватман кәгазе. Анда бик күп ирен эзләре. Тик берсе генә — сөйгән ярыныкы. Һәрбер хаталы җавапка — җәза.
— шарлар эленгән. Һәрберсе эчендә кәгазь, хата өчен — җәза. Ачкыч, кайчы, я кызның берәр сыйфаты яки исемен табарга тиеш.
— өй ишеге бикле. Аны кызның туганнары (сеңлесе, энесе) сатып тора.
— өйгә кергәч кызны эзләү: кайсы бүлмәдә икәнен белергә. Һәрбер бүлмә не карау аерым бәягә.
Егет сынауларга әзер булырга тиеш:
— мәхәббәт, сөю турында берничә җыр җырлый белергә
— бии белергә
— 1дән алып 100 гә хәтле санның нәрсә аңлатканын белергә: кызның әти-әнисенең, башка тумачасының туган көннәре, яшьләре, кызның буе, авырлыгы, үлчәме, һ.б.
Аңа менә нәрсәләр ярдәм итәргә мөмкин:
— бер ярты аракы/шәраб
— бер кочак тиеннәр/тимер акчалар
— төрле купюрадагы акча
— канфит ише вак-төяк тәм-томнар
— яндыргыч, шырпы, кайчы.
Кызның дуслары төрледән-төрле җәзалар әзерләргә, каршы алу җирен плакатлар, рәсемнәр, шарлар белән бизәргә тиеш, кунакларны сыйларга җиңелчә генә өстәл.
Барлык киртәләрне үтеп кияү белән кәләш очрашкач никах була. Барлык кунаклар да сыймаса, никахка олыларны калдырып, яшьләр башка берәр алдан ук әзерләнгән җирдә күңел ачалар (әйтик урамда). Никахның рәсми өлеше тәмам булгач яшьләр бергә утыралар. Кичкә кияү белән кәләш өйдә икесе генә зәфаф киченә калдырыла, ә кунаклар һәм туганнар барысы да күңел ачырга чыгып китәләр (табигатькә, сауна, дискотека, клуб, бильярд, боулинг һ.б.)
2. Никах.
Никахка кәләш өчен өсте ябык кием һәм яулык кирәк булыр. Ир-атларга — түбәтәй.
Мулланы сөйләшеп куярга кирәк. Никахның шарты туры килсен өчен ике шаһит булырга тиеш (ике ир-ат, яисә дүрт хатын-кыз: 1 хатын-кыз=0,5 шаһит). Егет алдан ук кыздан сорап, кызга никах бүләге — мәхәр — алып куярга тиеш. Никах вакытында мулла кыздан «мәхәргә ни сорыйсың» дисә. Кызның җавабы, ә егетнең мәхәре әзер буларга тиеш. Догалар укылганнан соң сәдака бирелә. Гадәттә егетнең әти-әниләре, олы туганнары өләшеп чыга.
Никах гадәттә әзерләнгән өстәл янында уздырыла. Өстәлдә хәләл ризыклар гына булырга тиеш һәм алкоголь эчемлекләр катгый тыела. Догалар укылганнан соң, сәдака өләшенгәч ашау-эчү башланып китә. Мулла үз вакыты белән чыгып киткәч рәсм өлеше тәмам булганы аңлашыла инде.
Никахны өйдә түгел, ә, мәсәлән кафе-рестораннарда яки Кол Шәриф мәчетендә үткәрергә дә мөмкин.
2 көн
3. Кияү мунчасы
Зәфаф төненнән соң иртән туган-тумачалар кайталар һәм иртәнге табын әзерлиләр. Ул арада кияү белән кәләш мунчага китә. Ләкин аларга анда озак утырырга ирек бирмиләр. Тәм-томнар тотып (чәк-чәк, ширбәтле су һ.б.) алар янына «кунаклар» керә. Башта мунча өйалдына әтәч белән тавык кертеп җибәрәләр. Кияү белән кыз аларны куып чыгара: беренче әтәч чыкса, беренча бала малай, тавык чыкса — кыз була. Аннары җырлап биеп «кунаклар» керәләр һәм бераз җырлап утыргач яшьләрне алып чыгып китәләр.
Өйгә кереп бал һәм коймак белән чәй эчәләр.
4. Кыз озату
Кияү мунчасыннан соң алдагы көнне таралышкан кунаклар җыелышып өстәл янында утыралар да, вакытны чамалап юлга кузгалалар. Кыз ата-анасы белән саубуллашып чыгып китә. Йола буенча туйдан кыз бер атна өйгә кайтмакса тиеш бугай. Бирнәләр, бүләкләр — барысы да шул вакытны әзерләнеп алып кителә.
5. Никахны канунлаштыру (загс)
Бер ай алдан гариза язып, вакытын белеп, сөйләшеп куйган булсагыз, хәзер инде елмаеп басып кына торасы. Котлаганда еламаска, күңелне тутырмаска. Әгәр дә мөмкин икән, тантана беткәч, залда бераз биеп, вальста әйләнеп алсаң бик күңелле була.
Никахны канунлаштырып киткәндә бокаллар вату, букет ташлау кебек йолалар бар.
Шушы рәсми өлештән соң яшьләр һәм кунаклар туй булган төбәкнең күренекле җирләрен әйләнеп китәләр: Җиңү паркын, чишмә буен, мәсәлән Арчада — Тукай музеен.
6. Килен төшү
Барча җирне әйләнеп чыккач, егет өенә килен төшә.
Кияү белән кәләш машина белән ишек янына ук килеп туктыйлар. Егет чыга да кызны күтәреп алып баскыч янына, әнисе җиргә ташлаган ак мендәргә бастыра.
Егетнең әти-әнисе егет белән кызга берәр кашык бал һәм май каптыралар:
— Бал кебек татлы, май кебек йомшак бул, — диләр.
Шуннан соң кыз әти-әнигә бүләкләрен тапшыра: егетнең әнисенә яулык (ак шәл), әтисенә түбәтәй.
Егет кызны күтәрә дә (кыз мендәрне аяк астыннан тартып алып үзе алып керә) өйгә кереп китә.
Бу вакытта кызның туганнары егетнең туганнарына кызның бирнәсен саталар.
Бирнә кергәч кыч бүләкләр өләшә:
— бер чиләк токмач, бер чиләк печенье, конфет, тәм-томнар,
— әти-әнигә бүләк,
— өйдәге өстәл әзерләшкән хатын-кызларга бүләк (сөлгеләр)
Өстәл артына утырып бераз капкалап алгач, кәләшкә су юлы күрсәтәләр.
Яшьләр җырлап-биеп су алып кайталар. Бер көянтә су.
Суга барып җиткәндә су сатырга яки су юлын бүлү дә була. Суны җырга, биюгә табышмакка сатып җибәрәләр.
7. Кичке туй мәҗлесе.
Килен төшкәннән соң кич, билгеләнгән вакытта кичке туй мәҗлесе башлана. Мәҗлес урынын бизәү — плакталар, рәсемнәр (теләкләр язар өчен берәр буш ватман кәгазе һәм маркерлар куярга була), шарлар — берәр кешегә алдан ук йөкләнеп, әзерләү, җыештыру оештырылган, тамада чакырылган булса, кияү белән кәләш ял итеп күңел ачып утырсалар да була инде.
Егеткә кызын урлатмаска сак булып йөрергә кирәк.
Мәҗлес тәмам булгач, кияү белән кәләш әти-әниегезне, туганнарыгызны, кунакларыгызны, табын әзерләүчеләрне котлап сүз әйтергә онытмагыз!
3 көн
8. Йомгак.
Гөрләп узган туйны матур итеп йомгаклап кую да шарттыр. Ерактан кайткан кунакларны озатып, калганнары белән табигатькә, су буена чыгып күңел ачып, шашлык кыздырып төгәллиләр.
Менә шул. Кияү белән кәләш күзлегеннән караганда туй шушылай уза. Туй уеннары, туйга нәрсәләр алырга, әзерләргә кирәк икәне мәкаләдән бераз ачыклангандыр. Бәлки киләчәктә тулыландырып, җентекләбрәк язырмын. Мөрәҗәгать итегез!
Сценарий свадьбы на татарском языке Хөрмәтле туганнар
Тамада:
Хөрмәтле туганнар! Кодалар-кодачалар, дуслар-иптәшләр! Бүген без барыбызгада якын булган Дамир белән Гөлсинәнең яшьлек туен үткәрергә җыелдык. Алар өчен сөйгән ярлары белән кавышу – олы куаныч, зур шатлык дип уйлыйбыз.Без моны ЗАГСта күреп ышандык. Алар бер-берсенә тугрылыклы ир белән хатын булырга вәгъдә биреп, газиз имзаларын куйдылар. Хәзер без аларны законлы ир һәм хатын дип танырга мәҗбүр һәм барыбыз исеменнән дә яңа тормышка аяк басулары белән чын күңелдән котлыйбыз, аларга бәхетле озын гомер, саулык-сәләмәтлек, игелекле балалар үстереүләрен телибез.
Озатабыз сезне озын юлга,
Олы юлга, тормыш юлына.
Кулны кулга, уйны уйга бәйләп,
Йөрәк белән бергә булырга.
ЗАГС биргән язу – кәгазь бит ул,
Саргая ул сандык төбендә.
Саргаймасын сезнең чын мәхәббәт,
Чәчәк атсын күңел түрендә.
Карамагыз дошман сүзләренә,
Гайбәтләрдән өстен булыгыз.
«Тел» алырга килгән дусларны сез
Бусагадан ерак куегыз.
Васыять бездән сезнең киләчәккә:
Кайгыларны уртак бүлегез.
Шатлыкларны матур бала итеп,
Бишекләрдә алып килегез.
Онытмагыз! Сәгать санап тора
Бу елларның узып барганын.
Югалтмагыз соңгы көңгә кадәр
Мәхәббәтнең алтын балдагын!
Тамада:
Әйдәгез, һәрбер өстәлгә хуҗалар сайлап китик, ягъни алдагы рюмкаларны зәм-зәм сулары белән даими тутырып торучылар.
Ә хәзер, шампан шәрапларын ачып, аягүрә басып, яшләр өчен беренчен тостны күтәрик һәм алдагы сый-хөрмәтләрдән ауыз итик…
Тамада:
Кунаклар, сез ашый торыгыз, ә мин туй тәртибен укып ишеттерәм, игътибар белән тыңлап утырыгыз.
1. Килен белән кияүне кыерсытмаска.
2. Бер тостка 2 рюмка, 2 тостка 1 рюмка эчү тыела!
3. Килен белән кияүнең һәм свидетельләрнең урынын алмаска. Штраф 500 сум.
4. Тарелкага башны куеп йокламаска, рюмканы кимермәскә, кашык-чәнечкене чәйнәмәскә, барлык савыт-сабаны урынында калдырырга.
5. Аяклар йөремәслек булганчы биергә, Айга ишетерлек итеп җырларга, бүләкләр беткәнче уйнарга.
6. Өйгә кайтканда игътибар булыгыз. Ботинкагызны яки хатыныгызны онытып калдырмагыз.
7. Әгәр инде алыштарсагыз – түфлине яңаракка, хатыныгызны яшьрәккә алыштырырга тырышың.
8. Туй тәртибе үтәлсен өчен, аның астына кул куярга кирәк. Ягъни рюмкалар белән тавыш бирүегезне сорыйбыз.
Тамада:
Кадерле килен һәм кияү! Сезнең бүгенге зур шатлыгыгыз ул — әти-әниләрегезнең дә зур шатлыгы. Хөрмәтле әти-әниләр! Газиз балаларыгызның уртак гаилә төзү куанычы белән чын күңелдән котлыйм, сезгә озын гомер телим.
Кадерле ___ кодагый! Кияүэгез ___ гайләгез өчен иң кадерле беренче кияү булсын! Кияү кеше ул, гөмүмән, бик кадерле кеше. Бүгенге табында кияүне мактыйк, ә иртәгә кәйнә йортында киленне мактарбыз. Ә хәзер яшьләрне котлаур өчен сүзне әниләре ___ бирәбез.
Тамада:
Рәхмәт, изге, матур теләкләрегез өчен. Әйдәгез әле, кодагыйның сүзләрен хуплап, рюмкаларны күтәрик!
Ә һәзер яшьләрне котлап, җырлап алырга да мөмкиндер, белгәннәрегез кушылып җырлагыз.
Җыр:
Яшәгез сез пар булып,
Икегез бер җан булып.
Күршеләргә үрнәк гаилә,
Дуслар өчен дан булып.
Котлы булсын туегыз,
Безгә үрнәк булыгыз.
Мәңге-мәңге бергә булсын
Тормыштагы юлыгыз.
Айдан якты безнең уй,
Балдан татлы безнең уй.
Ай көттерде, ел көттерде,
Ай, икегез, икегез,
Тигез гомер итегез.
Яшлек дәртен, мәхәббәтен
Картлыккача илтегез!
Ай, икегез, икегез!
Икегезнең битегез,
Икегез дә пар килгәнсез,
Тигез гомер итегез.
Алты малай, җиде кызны
Илгә бүләк итегез!
һай көттерде сезнең туй!
Тамада:
Яшь парларның касәсенә
Тутырып салыйк Катык.
Кызык булсын тормышлары,
Шушы катык искә төшеп,
Көлсеннәр эче катып…
Ак булсын ап-ак касәдәй
Тормыш юлыгыз башы.
Туган көн гомер башы ла,
Туй көне тормыш ташы.
Подноска куеп ике рюмка белән катык чыгаралар. Кияү белән кәләш аягүрә басып эчәләр. Калганнар кул чабып торалар.
Тамада:
Безгә катык юк инде, әйдәгез әле без алга куелган рюмкаларны гына күтәрик.
Хөрмәтле кунаклар! Кыйммәтле нинди дә булса әйбер сатып алганда, магазиннан гарантиялы паспорт бирелә. ____ белән ____ дә техник паспортлары бар. ____! Рәхим итеп ______ паспортын ал һәм безгә дә укып ишеттер.
Хөрмәтле кунаклар! Сизеп торам, сез барлык кунакларны да белеп бетермисездер әле? Шулай булгач сүзне кодагыйга бирер вакыт җиткәндер дип уйлыйм.
Таныша барыйк, котлауларны да дәвам итик.
26 августа, 2012
Татарский свадебный обряд «Су юлы» («Путь к роднику»)
Описание:
Вода – источник жизни, хозяйка-хранительница очага. Молодой невесте показывали путь к роднику (к источнику воды). Это сопровождалось обрядовыми песнями, шутками. Обряд проводился для того, чтобы день свадьбы был незабываемым.
Место бытования ОНН: Российская Федерация, Оренбургская область, Шарлыкский р-н, с. Новомусино.
Формы жанровых направлений ОНН: Празднично-обрядовая культура , обряды, исполнительное искусство, песенное искусство.
ОНН зарегистрирован: ГБУК «ОМЦНТ», номер: ORN016
Полное название: Оренбургское областное государственное бюджетное учреждение культуры «Областной методический центр народного творчества».
Адрес: 460000 г. Оренбург, ул. Пролетарская, д.24.
Информация об ответственности относительно ОНН.
Лица, имеющие отношение к ОНН.
ФИО: Улумбекова Гульюзум Гайсовна.
Дата рождения — 27ноября 1949года.
Тип ответственности: Исследователь.
Место работы: Областной методический центр народного творчества.
Сведения об особенностях ОНН.
Принадлежность:
Этнокультурная принадлежность: татарская.
Ключевые слова: Свадебный обряд «Су юлы»; Оренбургская область, Шарлыкский р-н, с. Новомусино.
Техники исполнения ОНН:
Наименование: Исполнение свадебного обряда в сопровождении обрядовых песен.
Предметы, связанные с ОНН:
Костюм:
Наименование: наряд невесты: белый вышитый фартук, коромысло, украшенные ведра, вышитые белые носовые платочки.
Сведения об особенностях распространения и использования ОНН:
Средства выражения традиций:
Обрядовые действия, песни, пляски и другие элементы свадьбы жителей села Новомусино.
Описание свадебного обряда «Су юлы» («Путь к роднику»)
Наиболее распространенным видом свадьбы являлось бракосочетание по сватовству.
Первый период – предсвадебный (сватовство) – кыз сорату. Почетную миссию играл сват (яучы), эту роль выполняли старики или старушки, родственники или знакомые, люди, пользующиеся уважением. При согласии родителей невесты со стороны свата велись переговоры о выкупе и о порядке проведения свадьбы.
Если дело пойдет на лад, то сват должен получить знак согласия. Этим служили вышитое полотенце, белый вышитый платочек, для жениха пуховый шарф и вязаные пуховые перчатки. Второй период – бракосочетание (никах укыту). Это проводилось в доме невесты по мусульманскому обряду до свадьбы. Третий период — свадьба.
Жених со своими дружками увозил невесту на повозке, запряженной тройкой лошадей. Во время переезда невесты, дружки распевали специальные на этот случай песни «Килен каршылау».
Прежде чем зайти в дом мужа, невеста вставала на подушку, которую обычно клали ей под ноги. Порог дома невеста переступала правой ногой. Перед входом в дом жениха молодых угощают медом и маслом (бал-май). Это кушанье обязательно должен был отведать каждый из участников праздника. Этот обычай проводился с той целью, чтобы жизнь молодых была сладкой как мед и благополучной. После застолья на другой день молодой невесте показывали путь к воде (су юлы), к роднику или к колодцу. Она хранительница очага, а вода источник жизни. На другой день молодая хозяйка должна была и готовить и убирать. Дорогу ей показывали маленькие дети со стороны жениха. Она их должна была одаривать памятными подарками. Ими являлись вышитые белые платочки. У татар вышитые платочки это не только аккуратность, опрятность, но и символ любви, преданности.
Если молодая девушка подарила молодому человеку вышитый платочек, это говорит о том, что она призналась ему в любви.
Об этом очень хорошо написал М.Джалиль в стихотворении «Платочек».
Невесту до родника провожали песней, гармошкой. В песне поется о том, какая она красивая, трудолюбивая. В песне прославляется их брак.
Оборудование: белый вышитый фартук для невесты, коромысло и два
ведра, платочки. Этот обряд проводился везде, где жили татары. Особенно в деревнях. В селе Новомусино Шарлыкского р-на, Оренбургской области этот обряд проводится очень интересно и красочно. Все жители села выходят смотреть на молодую невесту. Желают молодым любви, благополучия. Именно здесь невеста как бы проходит первое испытание. Как она шагает с полными ведрами? Не расплескалась ли вода? Все это проходит в сопровождении музыки и обрядовых песен. В городе этот обряд мы проводим в комплексе «Национальная деревня» в Татарском подворье с целью сохранить обычаи, передавать их молодым, укреплять духовную связь поколений и эпох, показать культурную самобытность татарского народа. Для этого созданы все условия.
Су юлы күрсәтү
Килен булып төшкән көнне туй мәҗелесенә кадәр, я булмаса икенче көнне кыз көянтә-чиләк белән су алып кайтырга тиеш. Су – яшәү чыганагы. Яшҗ килен – учак хуҗабикәсе. Килен башка авылдан төшсә дә, үз авылыннан булса да, беренче мәртәбә суга үзен генә җибәрмәгәннәр. Йола буенча аны егетнең кыз туганнары озаткан. Килен аларга үзенең бүләкләрен – чиккән кулъяулыклар өләшкән. Бу йола татарлар яшәгән hәр төбәктә дә үткәрелгән.
Ак алъяпкыч таккан килен көянтәгә чиләкләр асып, яшь кияү белән парлап баралар. Аларны туйда катнашучылар гармуннар, җырлар белән озата баралар.
Яшь киленгә су юлын
Күрсәтү изге бурыч,
Туры, дөрес юлдан гына,
Килен, йөрергә тырыш.
hәр көн саен таң яктысы
Сирпеп битеңне үбәр,
Син барасы су юлына
Зөhрә йолдыз нур сибәр.
Ай бизәкле чиләкләрең
Таң суында йөзсеннәр,
Сандугачлар, сайрый-сайрый,
“Уңган килен!”- дисеннәр.
Мөлдерәмә тулы булса
hәрвакытта чиләгең,
Зур бәхеткә ирешерсең,
Кабул булыр теләгең.
Килен чишмә суын чиләкләренә тутырып алганнан соң, чишмәгә көмеш (ак төстәге) акча ташлый.
Шулай ук суга баручылар “Сания апа” җырын да җырлыйлар, киленнең исемен кушып.
Сания апа суга бара
Җем-җем итә чиләге,
Чиләгенә караганда
Үзе кура җиләге.
Сания апа, чиләгеңнең
Сулары түгелмәсен.
Кеше сүзләренә карап,
Күңелең сүрелмәсен.
Суны өйгә алып кайтып җиткергәч, суны беренче булып кияүнең әти-әниләре татып карый, аннан кияү үзе hәм калган кунаклар. Кайбер очракларда суны сатырга да була. Су эчкән кеше яшьләргә үзенең теләкләрен тели. Шул ук вакытта туй мәҗелесенә, килен төшерүгә багышланган йола җырлары да башкарыла.
Атларыбыз, атларыбыз,
Канатлы чакларыбыз,
Безнең дә бер булыр икән
Киленле чакларыбыз.
Китмәскә килерең булсын,
Йөзең гел көләч булсын,
Табыныңда hәрвакытта
Бал да май, күмәч булсын.
Әй, ай батсын, ай батсын,
Кызарып таңнар атсын,
Тулган айдай киленне
Туганнарыгыз яратсын.
Килен төшүгә бәйләнешле әлеге йола, әлбәттә, яшьләрнең никахларын ныгыту, киләчәк тормышларын бәхетле итү, туй көнен онытылмаслык ясау өчен үткәрелә.
Татарский свадебный обряд «Су юлы» («Путь к роднику»)
Живые традиции
или Как башкиры встречали невестку в доме жениха:
обряд «Килен төшөрөү»
«йола»
Семейные традиции, обычаи и обряды или, говоря по-башкирски, «йола» были и остаются неотъемлемой частью культуры и быта башкирского народа. Йола сопровождали и регулировали поведение человека на протяжении всей его жизни – от рождения до смерти. Люди верили, что здоровье и благополучие их семьи, а то и всего рода зависит от того, насколько правильно соблюдаются обычаи.
При этом у башкир, как и у многих других народов, центральным событием в жизни человека считалась свадьба. Серьезное отношение к браку подтверждается и народными пословицами: «И у птицы есть гнездо» («Ҡоштоң да ояһы бар»), «У того, кто не женится, дома нет,
у того, кто дом не имеет, нет родины» («Ире юҡтың өйө юҡ, өйө юҡтың иле юҡ») и так далее.
В своей книге «Литература, фольклор, литературное наследие» ученый-фольклорист Кирей Мэргэн так характеризует обряды бракосочетания: «Свадебные обряды по своей сути приобрели форму многоступенчатого представления (народной драмы, народного театра). В этом удивительно своеобразном представлении (драме) отражаются мировоззрение народа, его поэтическая и музыкальная культура, особенности социально-бытового и общественного развития. Свадебные обряды – своеобразное поэтическое наследие народа, имеющее тысячелетнюю историю».
Свадебный обряд
«Килен төшөрөү»
Башкирская свадьба («туй») богата оригинальными традициями и обрядами. «Килен төшөрөү» является среди них одним из самых ярких, эмоциональных и наполненных содержанием обрядов.
Обряд встречи невестки («килен») в доме жениха относится к послесвадебным церемониям. Это долгожданный момент для родственников мужа, поскольку многие из них еще не видели новоиспеченную родственницу.
О наиболее популярных свадебных традициях башкир рассказывается в книге «Башкиры. Этническая история
и традиционная культура» (авторы: Н.В. Бикбулатов, P.M. Юсупов, С.Н. Шитова, Ф .Ф . Фатыхова):
«У дома жениха собирались родственники, соседи, односельчане. Как только подводы подъезжали, специальный человек, дежуривший у ворот, быстро отворял их, другие брали лошадей за узду и вводили во двор. Когда въезжала последняя подвода, раздавался ружейный выстрел, извещающий о прибытии невестки.
Молодая не спешила сходить с подводы и трижды падала на колени перед родителями суженого. Трижды ее поднимали с колен, признавая в ней равную.
Свекровь подводила к ней телку в подарок и говорила: «Сойди, невестушка, опираясь, принеси в дом счастье, удачу и богатство» («Төклө аяғың менән»). Невеста сходила, наступив на пуховую подушку. В дом свекрови невеста обычно входила в сопровождении женщин, которые причитали: «В доме жениха ложись камнем» («Төшкән ереңдә таш булып бат», то есть останься навсегда).
За порогом дома молодых снова встречала свекровь с чашами, наполненными медом и маслом, и говорила: «Будь, как мед, сладкой, как масло, податливой!» («Бал кеүек татлы бул, май кеүек йомшаҡ бул!»). Сначала она подавала невестке ложку меда, затем масла. Ритуал с подушкой означал пожелание доброго нрава, спокойной жизни, с медом — сладкоречивости, с маслом — мягкости в обращении с другими.
По некоторым традициям, войдя в дом к родственникам мужа в первый раз, невестка должна была повесить на гвоздь узорное полотенце или скатерть.
В восточном Зауралье и на северо-востоке Башкортостана невесту вводила в дом одна из женщин (по выбору родителей жениха). Проводив невесту в женскую половину дома, она развязывала ее пояс и перетягивала им талию младшей сестры или племянницы жениха. С этого момента женщина становилась посаженой матерью, а девушка — «поясной золовкой».
Значительным моментом в свадебных торжествах, проводимых на стороне жениха, является обряд показа источника воды — «Һыу башлау» — у южных и юго-восточных башкир, «Һыу юлы башлатыу» — у северо-западных, «Һыу күрһәтеү» — у зауральских башкир.
Утром, по традиции, новобрачная шла к реке с коромыслом и ведрами («көйәнтә» и «биҙрә») и несла с собой серебряную монетку, которую должна была бросить в воду.
Согласно древнему обычаю – это дар духу воды, задабривание его и пожелание счастливой и гармоничной жизни на новом месте. Наполненные ведра невеста аккуратно несет до дома, стараясь не расплескать воду.
От аккуратности невесты во время этого обряда зависит благополучие молодой семьи.
К моменту показа источника в доме родителей жениха собирали женщин деревни на чай («Килен сәйе»). Перед этим из привезенных сундуков на общее обозрение вынимали вещи молодой: личную одежду, предметы убранства дома, посуду. Присутствующим раздавали подарки невесты («килен буләге», «бирнә»): нагрудные повязки, платки, куски ткани, нитки. С этого времени килен начинала выполнять работы по дому: ставила самовар, пекла блины, топила баню».
Удивительно, но этот обряд показа источника воды – «Һыу юлы башлатыу» – настолько любим башкирами, что и сейчас пользуется популярностью.
При этом исследователи справедливо указывают на консерватизм и относительность свадебной обрядности. «Каждое новое поколение вносило и вносит в обрядовое оформление брака те или иные изменения, обусловленные конкретными обстоятельствами современного ему экономического и культурного развития. Да и сама обрядность, регламентируя действия людей в одних ситуациях, предоставляла им свободу в других. Благодаря этому в обрядах свадебного цикла возникали локальные варианты, а обрядность постепенно видоизменялась, дополняясь новыми деталями. Изменения уживались со старыми обычаями, порой очень архаичными», – указывают авторы книги.
Доктор филологических наук, исполнительница народных песен Розалия Султангареева в книге «Жизнь человека в обряде» отмечает особую роль женщины в башкирской обрядовой культуре:
«Женщина, как воспроизводитель жизни, богиня плодородия, почитаемая на уровне Земли, Воды, в обрядовой культуре заняла центральное место. Она и участница, и героиня, и исполнительница. Невесту готовят, наряжают, заботятся о ней как о божестве: она ведет себя и как богиня, и как жертва. Почти все действа в обрядах производятся женщинами. Магизм женщины как созидающей силы инсценируется в нормах обращения ее
к Воде (хождение к источнику, умилостивление, поклоны животворящей стихии воды), к Земле (поклоны, прощание с девичеством в поле, в лесу), в ритуальных хождениях, прощаниях со всем родовым коллективом (происходили обязательные одаривания невесты благословлённым подарком)», – пишет автор.
В наши дни башкирская свадьба сохранила тот неповторимый колорит старинных традиций, который делает ее удивительным, ярким и необыкновенным событием. Молодые пары, особенно в деревнях, по-прежнему соблюдают обычаи и передают их из поколения в поколение. Даже в городах, где проживает башкирское население, прикладывается немало усилий по сохранению народных традиций.
В частности, по всей республике проводятся региональные, районные, городские фестивали народного творчества башкир и других народов, которые здесь проживают. Например, фестиваль «Бердэмлек» («Содружество»), объединяющий представителей всех национальностей, проживающих на территории Башкирии.
Большая работа по сохранению национальных традиций и обрядов также проводится в рамках Республиканского фестиваля-конкурса старинных национальных свадебных обрядов «Играли свадьбу в старину», проводимого на Грант Главы Республики Башкортостан.
Пару лет назад молодожены Фатима Янбаева и Талгат Юнусов организовали в Уфе очень красивую свадебную церемонию в башкирском национальном стиле. По версии журнала «Woman’Day», эта церемония бракосочетания была признана «Свадьбой года в Башкортостане».
«Я никогда не мечтала о какой-то особенной свадьбе, все получилось само собой. А началось с того, что по старинной традиции жених должен подарить своей будущей супруге подарок, какой она пожелает. На тот момент я мечтала о традиционном национальном башкирском костюме, не сценическом, а именно аутентичном, таком, который носили наши предки», – поделилась Фатима.
За костюмом молодожены обратились к Ильдару Гатауллину, который известен тем, что впервые в мире воссоздал древний башкирский национальный костюм на 3D-принтере. Он и подал жениху и невесте идею о национальной свадьбе, отметив, что это будет первая такая свадьба за последние сто лет.
Само торжество, по словам Фатимы, прошло на открытом воздухе, где все было оформлено в национальном духе, вплоть до угощений. Также молодожены полностью отказались от алкоголя на празднике.
«К процессу подготовки торжества мы подошли со всей серьезностью, продумывали каждую деталь, чтобы всё смотрелось красиво и органично. Решили привлечь к этому гостей и родственников, которые также должны были присутствовать на церемонии в национальных нарядах. Наши близкие восприняли идею на ура и очень помогли с организацией свадьбы, – рассказала Фатима Янбаева. – Мы понимали, что делаем это не только для себя, поэтому пригласили на свадьбу очень много фотографов и видеографов. Как специалисты по продвижению в интернете, мы смогли распространить эти снимки и видео. Поэтому считаем свою миссию выполненной: мы пробудили интерес к башкирской традиционной свадьбе. Наш опыт показал, что современной молодежи это интересно».
О том, что все больше людей в Башкирии проявляют интерес к национальным традициям, говорит появление на рынке еvent-услуг компаний, специализирующихся на проведении торжеств по всем канонам башкирской культуры.
Свадебные обряды в искусстве и литературе
Свадебные обряды, плотно вошедшие в быт башкирского народа, в первую очередь нашли отражение в фольклоре, в том числе в эпических произведениях «Алдар и Зухра», «Заятуляк и Хыухылу», «Кузыйкурпяс и Маянхылу» и др.
Классическим образцом воспевания брачной пары является эпос башкир «Урал-батыр», считает журналист и исследователь башкирского фольклора Салимьян Бадретдинов. «Свадебные обряды башкир, являясь уникальной формой проявления исторически сложившейся этнической культуры, воспринимаются современными исследователями также в качестве содержательного и поучительного фольклорно-поэтического наследия народа», – пишет он в одной из своих статей, опубликованных в журнале «Ватандаш».
Эстетику башкирских свадебных обрядов мы также видим в произведениях Джалиля Киекбаева («Родные и знакомые»), Хадии Давлетшиной («Айбика»), Кирея Мэргэна, в поэзии Мустая Карима.
Особенно в этом ряду выделяется мелодрама Мухаметши Бурангулова «Башҡорт туйы» («Башкирская свадьба»), написанная в 1926 году. Это произведение башкирского драматурга дает возможность прикоснуться к истории, показать свадебные обряды, послушать народные песни.
Впервые пьеса была поставлена в 1928 году Башкирским театром драмы (режиссер Валиулла Муртазин-Иманский). Новая постановка «Башкирской свадьбы» была представлена в 1990 году в БАТД им. М. Гафури (режиссер Рифкат Исрафилов). В 1988 году на сцене Сибайского театра драмы осуществили постановку мелодрамы к 100-летию со дня рождения автора (режиссер Лек Валеев). В 1991 году в ГТРК «Башкортостан» сняли одноименный телефильм (режиссер Раис Исмагилов).
Весной 2019 года в Национальном молодежном театре имени Мустая Карима была представлена новая версия истории любви Юлдыбая и Гульзифы. Теперь сватовство, борьба на поясах, выкуп невесты, обмен подарками, плач невесты при отъезде в дом мужа, поход невесты с коромыслом за водой, питье кумыса — эти и другие башкирские обряды можно снова увидеть на сцене.
- НМТ им М. Карима и из личного архива Фатимы Янбаевой
ГТРК Башкортостана и из личного архива Фатимы Янбаевой
- Аглиуллина А.М., автор-составитель, 2019
М.АҠМУЛЛА
ИС. БАШҠОРТ ДӘҮЛӘТ ПЕДАГОГИЯ УНИВЕРСИТЕТЫ
БАШҠОРТ
ФИЛОЛОГИЯҺЫ ФАКУЛЬТЕТЫ
Мәктәп
сәхнәһе өсөн башҡорт халыҡ йола байрамдары, сценарийҙар
Өфө
2010
Төҙөнө
– һатлыҡова Әлфиә
Мәктәп
сәхнәһе өсөн башҡорт халыҡ йола байрамдары, сценарийҙар
Өфө
2010
Баш
һүҙ
Хөрмәтле
китап уҡыусылар! Башҡортостан борон-борондан ил данын һаҡлаусы ал бирмәҫ
батырҙар, ил рухын яҡлаусы йырсы сәсәндәр, аҡһаҡалдар, ил инәләре менән дан
тотҡан. Үткәндәр менән ғорурланып, күкрәк ҡағып ҡына йәшәү етмәй, ә
ата-бабаларыбыҙҙан ҡалған изге мираҫты тарҡатмай, быуындар ағышында үҫтереү
зарур. Тарихҡа һөйөү уятыу, рухи яҡтан бай шәхес тәрбиәләү өсөн был төп шарт. Ә
инде яңы тамырҙарҙы үҫтереү мәктәп тормошонан башлана. Шуға күрә лә, мәктәп
сәхнәһе өсөн эшләнгән был йола йыйынтығында халҡыбыҙ тарихында һаҡланып ҡалған,
бәлки, онотола барған матур йолалар, көйлө һамаҡтар, төрлө фольклор үрнәктәре
урын алды. Мәктәп сәхнәләре йыш ҡына сценарийҙарға, йола байрамдарына ҡытлыҡ
кисергәнен үҙ тәжрибәмдән белә күрә, мәктәп уҡыусыларына һәм уҡытыусыларға
тәҡдим ителгән китапсыҡ, байрамдарға әҙерләнгәндә, ҙур ярҙамсы булыр тип
ышанам. Халыҡ ижадын үҫтереү, яратыу һәр кемдә булырға тейеш.
Килен төшөрөү йолаһынан күренеш
Тирмә
алды. Халыҡ күп. Бала-саға ағас ат менеп сабышып йөрөй, ҡыҙ-ҡырҡын бер ергә
төйнәлеп нимәлер серләшә, килендәр алъяпҡыс быуып тирмә алдында бөтөрөнөп
йөрөй, ир-ат сабыр ғына гәп һата, ололар үҙ дәрәжәһен һаҡлап уртала баҫҡан.
Килен килгәнен күреп шаулашалар, бала-саға тирмә алдынараҡ алға сығып баҫа, ҡул
төртөп “Ана!!!” тип күрһәтәләр. Киленде оҙата килеүселәр арбанан төшәләр, ә
килен төшмәй. Шул саҡ, “киленгә таянсыҡ кәрәк!” тиҙәр. Аяҡ аҫтына аҡ кейеҙ
менән мендәр һалалар. Килен төшә. Уның төшкән сағында һамаҡлап әйтәләр:
Ҡырын
төштө — ҡырын килер,
Тура
төштө – тура килен.
Етеҙ
төштө – етеҙ килен,
Текә
төштө – текә килен.
Уңған
аяҡ – уң аяҡ,
Уң
аяҡтан төш килен,
Тояҡтарың
еңел булһын,
Таштай,
ҡомдай бат килен!
Ҡәйнә
кеше килене менән күрешә, кәсә менән аҡ бирә. Һамаҡлап әйтә:
Әйҙә
матур киленсәк,
Булма
улай оялсаҡ.
Әсәңдә
һин ҡолонсаҡ,
Ҡәйнәңдә
һин уйынсаҡ.
Бер
ҡулың балда булһын,
Бер
ҡулың майҙа булһын,
Көлдөксәң
тулы көл булһын,
Ҡаҙаның
тулы аш булһын.
Килендең
яуабы:
Һүҙем
балдай татлы,
Йөҙөм
айҙай яҡты булыр, әсәкәй!..
Һыуҙағы
т аштай батырмын,
Аҡыллы
ул һәм ҡыҙҙар табырмын.
Халыҡ:
—
Һай, афарин, телсән бала!
—
Эйе, телсән дә, эшсән дә булғанға оҡшай!..
—
Әйҙә, әйҙә матур киленсәк, һыр бирмә, ҡәйнәңдең дә һүҙен бүлмә!.. — тигән
теләктәр яуа.
Килендең
яурынына аҡ шәл һалалар, төрлө теләктәр әйтәләр.
Ҡәйнә
ҡунаҡтарға ҡарап көйләп әйтә:
—
Ҡунаҡтар ҡайҙан килгәндәр?
Ҡара
итек кейгәндәр.
Уйнар
өсөн килгәндәр,
Һынар
өсөн килгәндәр.
Әйҙәгеҙ,
түрҙән уҙығыҙ,
Киленебеҙҙе
күрегеҙ.
Бары
менән ҡунаҡ булып,
Риза
булып китегеҙ!.. – тип тирмәгә саҡыра.
Башҡорттарҙа бала ҡаршылау
“Алтындан
баһалы,
ожмах
ниғмәттәренән ҡәҙерле
булған
нәмә – тәрбиәле балалар”.
(Ризаитдин бин Фәхретдин).
Сәхнә
матур итеп биҙәлгән. Тирмә ауыҙы сәхнәгә күренеп тора. Йорт алдында 7 – 9
йәштәр тирәһендәге ике малай уйнап йөрөй. Шула саҡ тирмә ишегенән кендек инәй
күренә:
—
Йә, бәрәкәтулла! Донъяға сабый тыуҙы!
Бөгөн ырыу йән бер батырға артты!…— ти ул ҡулдарын күккә һоноп. Шул саҡ
уның янына малайҙар йүгереп килә:
1-се
малай: — Ни тиһең, әбекәй?
2-се
малай: — Кем, кем?..
—
Барығыҙ, атағыҙға һөйөнсөләгеҙ. Атай,
тағы ла бер улың бар тип әйтегеҙ! Һуҙылмағыҙ! Атағыҙ ҙа бында килһен! – ти
ҙә кендек инәй тирмә эсенә инеп юғала. Ике малай йән-фарман сабышып, таяҡ
аттарын менеп, сәхнәнең бер яҡ ситендә һалабаш үреп ултырған ир янына киләләр.
1-се малай:
—
Атай, атай, һөйөнсө! Һөйөнсөгә ни
бирерһең?
Атай:
—
Һөйөнсөһөнә икегеҙгә лә өр-яңынан
күлдәк! – ти.
1-се
малай:
—
Атай, атай, беҙҙең ҡустыбыҙ бар!
2-се
малай:
—
Атай, әсәй малай алып ҡайтты!
Атай:
—
Һай,
уландарым, яҡшы хәбәрегеҙ өсөн рәхмәт! Кендек инәй сыҡтымы? Ни тине, мине
саҡыртманымы?
1-се
малай:
—
Эйе,
ул һине лә саҡырҙы!
2-се
малай:
—
Ярай,
атай, беҙ уйнарға киттек! – ти ҙә ағас атында сабып сығып китә. Икенсе малай
ҙа китергә ашыға. Атай кеше улдарының артынан:
—
Сафа
олатағыҙҙы, Бибиәсмә өләсәгеҙҙе, ике күршене, Нур мулланы саҡырығыҙ, балалар!
Бәпәй сәйенә килһендәр! – тип ҡысҡырып ҡала.
Шул
саҡ тирмә ишегенән ҡулына йүргәккә уралған сабыйҙы тотҡан кендек инәй сыға.
Тирмә алдында йыйылып өлгөргән халыҡ алдында ул былай тип һамаҡлай:
—
Балаһы
бар – маҙаһы бар,
Бер
уҫлаптай улы бар.
Йылтыр-йылтыр
күҙе бар,
Әҙәм
төҫлө һыны бар.
Тфү,
тфү, тфү, буш икән,
Маҡтар
ере юҡ икән!
Толомдары
ялтырап,
Ирендәре
ҡалтырап,
Утыҙ
икән балаһы,
Бала
түгел, бәләһе…
Атай
кеше:
—
Балам
балам, бал ғынам,
Балдан
татлы ул ғынам! – тип үрелеп ҡарай.
Кендек
инәй:
—
Йә,
Арыҫлан улым, үҙеңдәй батыр, ҡалҡандай ҡалҡыр улың бар. Һөйөнсөгә ни бирерһең?
Атай
кеше:
—
Бындай
батыр улан өсөн һиңә бер ни йәл түгел! Көтөүемдән үҙеңә оҡшаған бер һарыҡты
бәрәсе менән алып ҡайтырһың! – ти.
Кендек
инәй:
—
Рәхмәт,
Арыҫлан улым! Ризалаттың! Уландарың изгелеген күрергә насип итһен!
Сабыйҙы
атаһына бирә. Ҡурай моңо көсәйә. Халыҡ тына. Атай балаһына ҡарап әҫәрләнеп
һөйләй:
—
Илдә
бер батыр булһын,
Дошман
дер ҡурҡыр булһын,
Ярышта
ал бирмәҫ бул,
Яуҙа
тоғро юлдаш бул!
Аҡһаҡал:
—
Тәүфиҡлы
бала булһын,
Иманлы
бала булһын.
Илдең
данын һаҡлаһын,
Илдең
ҡанын яҡлаһын!
Мулла:
—
Ата-инәңә
шәфҡәтле бул,
Олоға
кесе бул,
Кесегә
оло бул.
Иман
әйтеп, намаҙ ҡыл,
Яҙыҡ
эштән ҡырын бул!
Кендек
инәй:
—
Бәхетле,
тәүфиҡлы бул,
Татлы
телле бул.
Таштай
ныҡ бул,
Бүрәнәләй
бүкән бул!
Оло
һүҙен тыңлар бул,
Атаң,
әсәң, мине бел,
Хөрмәтлә
һин илеңде,
Хөрмәтлә
һин телеңде,
Хөрмәтләрҙәр
үҙеңде! – тип сабыйға май менән бал ҡаптыра.
—
Хәҙер,
әйҙәгеҙ, бәпәй тыуыу ҡыуанысынан байрам табынына рәхим итегеҙ! Өлгөр хужалар
ҡымыҙын да бешкән, ҡаҙан аҫып итен бешергән! Түрҙән уҙығыҙ! – тип халыҡты
тирмә янына саҡыра.
Исем туйы
Сәхнә
башҡорт йорто һымаҡ матур итеп биҙәлгән. Һәндерәлә бер төркөм кескәй ҡыҙҙар һәм
кендек инәһе ултыра. Талғын ғына ҡурай көйө ағыла. Кендек инәй:
—
Бына,
балалар, бәпәйҙең ҡырҡы ла тиҙҙән сыға, алла бирһә, мулла саҡыртып, аҙан
әйттереп, исем дә ҡуштырырбыҙ. Шулай булғас, ҡыҙҙар, әйҙәгеҙ әле, исем һайлайыҡ
бәпесебеҙгә.
1-се
ҡыҙ. Әйҙәгеҙ,
Зәйнәп тип ҡушайыҡ. Зәйнәп – ғәрәп исеме, таҙа тигәнде аңлата.
“Зәйнәп”
йырын йырлайҙар:
Зәйнәп
килгән өйөмә,
Зәйнәп
килгән өйөмә.
Зыңҡылдатып
бейергә,
Зыңҡылдатып
бейергә.
2-се
ҡыҙ.
Әйҙәгеҙ, Мөғлифә тип атайыҡ. Был исем фарсы теленән алынған, ризыҡ биреүсене
аңлата.
Сылтырап
аҡҡан шишмәләрҙән,
Мөғлифәкәй
һыу ала.
Ударница,
комсомолка,
Һәр
эштә алда бара.
3-сө
ҡыҙ.
Хәтирә исеме лә бигеркә матур бит, ҡыҙҙар! Хәтирә – ғәрәпсә иҫтәлек
тигәнде аңлата.
Ҡыҙҙар. Эйе шул, беҙҙең “Хәтирә”
исемле яратҡан йырыбыҙ ҙа бар бит!
Ҡапҡа
төбөндә тораһың,
Ҡапҡа
төбөндә тораһың,
Кем
өсөн өҙөләһең, Хәтирәм,
Кем
өсөн өҙөләһең, Хәтирәм!
4-се
ҡыҙ. Мәҙинә
исеме лә бигерәк матур. Ул изге ҡала исеме. Минең ҡыҙым булһа, шул
исемде ҡушасаҡмын!
“Мәҙинә”
йырын йырлайҙар:
Ҡулъяулығым
икәү ине,
Береһе
аҡты һыуҙарға.
Мәҙинәм,
гөлкәйем,
Береһе
аҡты һыуҙарға, бәғеркәйем.
5-се
ҡыҙ. Юҡ,
юҡ, әхирәттәр! Заһира исеме ифрат матур бит! Ул ғәрәпсә нур сәсеүсе, бик
матур тигәнде аңлата.
“Заһира”
йыры башҡарыла.
Зәңгәр
күлдәктәр килешә,
Һаҙҙа
бесән сапҡанда.
Һеҙ,
дуҫтарым, иҫемә төшә,
Һыҙылып
таңдар атҡанда.
Ал-зар,
Заһира,
Гөл-зар,
Заһира.
Дошман
бит ул ҡара йөрәк,
Һөйгәнеңдән
айыра.
6-сы
ҡыҙ.
Дуҫтар, мин бик матур исем беләм! Ул – Шәһүрә! Был исем ғәрәп телендә ҡәҙерҙе
белгән, танылған тигәнде аңлата.
“Шәһүрә”
йыры башҡарыла.
Аҡлы
ғына күҙле күк күгәрсен,
Шәһүрә
– аҫыл ҡыҙ бала.
Күләгәгә
төшкән, көн теймәй,
Бәйләнмәгән
аҫау ҡолон кеүек,
Шәһүрә
– аҫыл ҡыҙ бала.
Ҡайҙа
ғына үҫтең күҙ теймәй.
Шул
саҡ шаршау артынан сабый илаған тауыш ишетелә. Кендек инәһе бәпәйҙе ҡулына ала.
Кендек
инәй.
Әлли-бәлли бәпкәһе,
Ҡайҙа
киткән әнкәһе?
Тау
буйына еләккә,
Бәпесемә
бүләккә!
Әлли-бәлли
итәр ул,
Өфөләргә
китәр ул.
Өфөләрҙән
ҡайтҡансы,
Табиб
булып етәр ул!
—
Бына
бөгөн һиңә, бәпес, исем ҡушабыҙ! Аллаға шөкөр, ҡырҡ көн имен-аман үтеп тә
китте. Хәҙер ҡунаҡтар килеп етер.
Бер
нисә әбей, мулла килеп инәләр.
Кендек
инәй.
Әйҙүк, әйҙүк, түрҙән уҙығыҙ! Маҡтап ҡына йөрөйһөгөҙ! Аш-һыу әҙер, көтәбеҙ
үҙегеҙҙе!
Ҡыҙҙар
ҡунаҡтарҙың ҡулдарын сайҙыра, таҫтамал тоттора.
Әбейҙәрҙең
һәр береһе күрешеп сығалар. Ултыралар. Өләсәй кеше уларға кендек ебе бирә. Ул,
аяҡланып, осо төйөлгән була. Еп әбейҙәрҙең уң яҡ тубығына һалына.
1-се
әбей.
Оҙон ғүмерле булһын!
2-се
әбей.
Тиҙерәк атлап китһен!
3-сө
әбей.
Ата-әсәһенә изгелекле, илгә – игелекле булһын!
4-се
әбей.
Тәүфиҡлы, бәхетле булһын!
Әбейҙәр
доға ҡылалар.
Мулла. Ата-инәңә шәфҡәтле бул,
Олоға
кесе бул,
Кесегә
оло бул,
Уң
ҡолағыңа – аҙан,
Һул
ҡолағыңа исем.
Гөлназ
атлы булырһың!
Баланың
әсәһе (бәпесен
ҡулына ала, һөйә).
Һәтес,
һәтес, һәтес тә,
Бигерәк
матур бәпес тә.
Кем
ҡарамай, кем һоҡланмай,
Бындай
матур бәпескә!
Күмәкләшеп
сәй эсәләр.
Башҡорттарҙа бала һатып алыу йолаһы
Сәхнә
ауыл урамына оҡшатып биҙәлгән. Бала тыуған йорт тәҙрәһе күренеп тора. Кендек
инәһе ҡулына ҡырҡ ямауға уралған бәпесте тотҡан, һамаҡлап өйҙән-өйгә атлай:
—
Ергә
һалдым – ер алмай,
Күккә
сөйҙөм – ҡош алмай.
Эткәһалдым
– эт алмай,
Бала
һатам, кем ала,
Бала
һатам, кем ала?
Алдан
әҙерләп ҡуйылған асылмалы тәҙрә асыла, унан атай булып кейенгән малай ҡарай:
—
Мин
алам. Күпме тора? Бер баш ҡолонло бейә бирәм, һатырһыңмы?
Кендек
инәй:
—
Һатам.
Бала
һатам, кем ала?
Ергә
һалдым – ер алмай,
Күккә
сөйҙөм – ҡош алмай.
Эткәһалдым
– эт алмай,
Бала
һатам, кем ала,
Бала
һатам, кем ала?
Атай
кеше:
—
Бала
һатһаң, мин алам.
Нимәһе менән
һатаң?
Кендек
инәй:
—
Ғүмере
менән һатам,
Бәхете менән
һатам.
Атай
кеше:
—
Нимәһе
менән һатаң?
Кендек
инәй:
—
Ғүмере
менән һатам,
Бәхете
менән һатам.
Атай кеше:
—
Нимәһе
менән һатаң?
Кендек
инәй:
—
Ғүмере
менән һатам,
Тәүфиғы менән
һатам.
Атай
кеше:
—
Бала
һатһаң, миңә һат,
Ғүмере
менән бергә һат,
Бәхете
менән бергә һат,
Һибәһенә
тун бирәм,
Уға
ҡушып мал бирәм.
Атай
кеше тәҙрәнән баланы ала. Сәхнәгә бар ҡатнашыусылар сығып балаға теләктәр
әйтәләр:
—
Оҙон
ғүмерле булһын!
—
Тиҙерәк
атлап китһен!
—
Бәхетле
булһын! Ата-инәһенә шәфҡәтле, илгә мәрхәмәтле булһын!
—
Амин!
Башҡорттарҙа ҡунаҡ ҡаршылау йолаһы
Уртала
тирмә, эсе боронғоса биҙәлгән. Тирмә янында халыҡ ҡайнаша. Улар ҡунаҡ ҡаршы
алыу ығы-зығыһы менән мәшғүл Бер яҡ ситтәрәк ҡурайсылар ҡурайҙа уйнай. Ҡунаҡтар
килгәне күренә. Тирмә алдында Аҡһаҡал тора. Ҡулында һырлы таяҡ. Уның ике яғына
һөңгөләрен тотоп, яу кейемендә ике егет — һаҡсылар баҫҡан. Ҡунаҡтар килеп етеү
менән Аҡһаҡал, ололап, һүҙ башлай, ҡурай моңо уның һүҙҙәрен оҙатып бара:
Түңгәүерҙәр,
түңәрәп
Бер
ҡор булып килегеҙ!
Тимер
Ҡотло бейебеҙ,
Ҡанбабабыҙ,
тийегеҙ!
Илебеҙ,
ни, белегеҙ,
Ҡотло
ил ул, тийегеҙ!
Ундай
илдәр һирәктер,
Ил,
тип, ир-ат, беләк төр!
Ир-ат
илгә кәрәктер –
Ир-ат
– илгә терәктер!
Илгә
инһәң, белеп кер,
Шуны
затыңа еткер:
Ҡошобоҙ
булыр һайыҫҡан,
Ораныбыҙ
бит – “Табан!”
Шуны
әйтәм артабан:
Ярымтыҡ
булып тамғаң,
Тамғабыҙ
беҙгә таман!
“Табан!”,
“Табан!”, “Табан!” (бөтәһе күмәкләп көр тауыш менән оранын әйтә)
Килең,
барың, биртабан!
Килде
берләшер дәүер!
Оран
һала Түңгәүер.
Оран
һалһа Түңгәүер,
Йөрәктән
яҙа ғәүер!
Һай,
хөрмәтле ҡунаҡтар, әйҙүк, әйҙүк, беҙҙең ҡорға рәхим итегеҙ! – тип һүҙен
бөтөрә Аҡһаҡал. Аранан милли кейемдәге йәш егет алға сыға:
—
Беҙҙең йоланан да ситтә ҡалмағыҙ! Һәр
һабантуй йәме – ҡолғаларға яулыҡ бәйләү. Әйҙәгеҙ, һабан туйына изге теләктәрҙе
йәлләмәйек!
Тирмә
алдында алдан әҙерләп ҡуйылған ике ҡолғаға яулыҡ бәйләү.
Шул саҡ һәр бәйләп бөткән ҡунаҡтар янына милли кейемдәге ике ҡыҙ килеп,
береһе сәк-сәк, икенсеһе ҡымыҙ ауыҙ иттерә:
—
Бына ҡымыҙынан ауыҙ итегеҙ! Күпереп бешкән сәк-сәге!..
—
Ниндәй байрам йыр-моңһоҙ үтһен? Әйҙә, башла йырыңды, мах бирмәйек!- тип
берәү аранан йырсыны күтәрмәләй.
-Булдырабыҙ
уны! – ти йырсы һәм “Дүңгәүер” йыры башҡарыла:
Бәләкәй
генә турысай юл башлай,
Эйәрҙәге
егет йыр башлай.
Ҡайҙа
ғына бармай, ниҙәр күрмәй,
Беҙҙең
генә гәзиз был башҡай. (йырсыны ҡурай моңо оҙатып бара)
Халыҡ
йырсыны данлай:
-Һай,
тынының оҙонлоғо, күкрәктәренең киңлеге!..Афарин!
Ҡымыҙынан
ауыҙ иткән кешеләр:
-Һай,
ҡымыҙы ла ҡымыҙы!..
Аҡһаҡал
барыһын да тирмәгә саҡыра:
-Ә
хәҙер, әйҙәгеҙ, тирмәгә рәхим итегеҙ! Төклө аяғығыҙ менән! табын әҙер!
Ике
һаҡсы һөңгөләре менән ситкә китеп юлды аса. Ҡунаҡтар тирмәгә уҙа.
Мәңге йәшәр еребеҙ!..
Тирмә
алды. Халыҡ йыйылған. Моңһоу ҡурай моңо талғын ғына уйнай. Уртала Урал батыр
ята. Уны уландары уратып алған. Аҡһаҡал батырға мөгөҙ һона(эсендә эсемлек):
—
Батыр, бына, таптыҡ, һиңә тип алып
килдек, тереһыу был! Ауыҙ итсе, мәңгелек үлмәҫ, тере йән булып беҙҙең менән
йәшәсе!
Урал
батыр мөгөҙҙө ҡулына ала, урынынан тороп ултыра, яйлап тороп баҫа, ҡулдарын ҡаш
өҫтөнә ҡуйып, алыҫтарға төбәлгәндәй итә, халыҡҡа ҡарап:
—
Ниндәй матур был донъя!!! Күпме халыҡ
йыйылған… Һәр береһе үҙенсә шатлана, мәңгелекте йәшәтә!.. Мин – бер кеше, ә һеҙ
– тотош халыҡ! Әйҙә ошо матурлыҡ йәшәһен, үлемһеҙ булһын, халҡым мәңгелек
булһын!..
Тау
буйҙары йәшәрһен,
Мәңге
үлмәҫ төҫ алһын,
Ҡошо
һайрап маҡтаған,
Халҡы
йырлап хуплаған,
Ерҙән
ҡасҡан дошмандар,
Бар
күреп һоҡланған,
Ил
һөйөргә ил булып,
Ер
һөйөргә бағ булып,
Дошман
күҙен ҡыҙҙырып
Балҡып
торған ер булһын!
—
тип йәншишмәне йән-яғына һибә. Шул ваҡытта Үлем батырҙың боғаҙынан ала. Ул
әкрен генә ергә ауа. Шул саҡ шомло, хафалы көй уйнай, халыҡ араһында шаулашып
алалар:
—
Был ни ғәләмәт!?…
—
Батыр, ни эшләүең был?
—
Аһ, аһ, беҙҙең өсөн һинең тере булыуың кәрәк!!!
—
Атай!..
Артабан
диктор сәхнә артында шиғыр юлдарын уҡый:
Урал
батыр үлгән һуң,
Халыҡ
ултырып барыһы
Башын
түбән эйгән, ти,
Күктән
йондоҙ атылып, һомайға оран биргән, ти…
Ошо
ваҡыт халыҡ араһынан аҡ кейемдә Һомай атылып сыға, ерҙә ятҡан Урал батырға
килеп ҡаплана, бит осонан үбеп ала, көйләп, әрнеп һүҙен әйтә:
—
Ай, Уралым, Уралым,
Йәнеңә
килеп етмәнем,
Аҙаҡ
һүҙең ишетеп,
Күңелемде
баҫманым.
Инде
хәҙер ни эшләйем?
Ни
әйтергә белмәйем.
Ҡыҙ
булып кемгә ҡарайым?
Һомай
исемем ҡалһа ла,
Кешеләр
ҡош тиһә лә,
Ҡош
тунымды һалмайым,
Ситтәр
күҙен алырлыҡ
Ҡабат
һылыу бумайым…
Һиндәй
батыр таба алмам,
Батырға
әсә була алмам.
Илең,
батырым, йәшәр,
Ерең,
батырым, йәшәр.
Өс
улыңдан таралып,
Ерең-һыуың
йәшәрер…
Һомай
Уралға ҡарап онотолоп ҡарай, алғы планға — аталарының аяҡ осона — Уралдың өс
улы – Яйыҡ, Иҙел,Нөгөш сығып баҫа. Теҙелешеп торалар, ҡында ҡылыс, башта ҡамсат
бүрек, ҡараштар ғорур, халыҡҡа төбәлгән. Башта оло улы Яйыҡ башлай (ошо ваҡытта
һыйырҙар мөңрәгән, аттар сабышҡан, кешнәгән тауыштар ишетелә):
Яйыҡ:
Батырҙан тыуған ир батыр,
Аптырауҙы
ҡалырмы?
Илен,
халҡын уйламайса,
Бот
күтәреп ятырмы?
Иҙел:
Атам үҙе үлһә лә,
Ҡылысы
ҡалды ҡулында.
Буҙаты
ҡалды янында.
Даны,
эше ҡалды
Халҡым
аңында!..
Нөгөш:
Урал – хазина иле,
Урал
– ризыҡтар иле.
Унда
йәшәй батырҙар
Һәм
дә гүзәл матурҙар.
Һомай
алғараҡ сығып (көйләп) әйтә:
Урал
батыр васыятын
Әйтәмен
һеҙгә, халҡым!
Яҡшылыҡ
буһын атығыҙ,
Кеше
буһын затығыҙ,
Бөтәһе
бергә әйтә:
Яманға
юл ҡуймағыҙ,
Яҡшынан
баш тартмағыҙ!
Ҡунаҡ килә…
Сәхнәлә
тирмә. Эргәләге ҡайын ағасында сәңгелдәк аҫылған, батман, көбөләр ҡуйылған,
ситәндән ҡойма. Ҡурай моңо яңғырай, өләсәй тирмә янында самауыр менән булаша.
Ике ҡыҙыҡай сәңгелдәк йырын йырлап, уны бәүетәләр. Өс малай балыҡ ҡаптыра.
Ат
тояҡтары тауышы ишетелә, кешеләр шау-гөр киләләр. Пар аттарҙа милли кейемдә
башҡорт батырҙары килеп төшә. Өләсәй уларҙы:
-Ҡайһы
яҡтарҙан килдегеҙ, балалар? Ҡайһы йылға һыуын һыулайһығыҙ? – тип ҡаршылай.
1-се
ҡунаҡ: Мин Бөрйән ырыуынан килдем. Беҙҙең
тамғабыҙ – яғалбай, ҡошобоҙ – көсөгән, ағасыбыҙ – имән, ораныбыҙ – аҡ туған.
2-се
ҡунаҡ: Мин – ҡатай башҡорто. Беҙҙең тамғабыҙ –
айбалта, ҡошобоҙ – ҡауҙы, ағасыбыҙ – артыш, ораныбыҙ – талаҡ.
3-сө
ҡунаҡ: Ә мин – ҡыпсаҡ ырыуы башҡорто. Беҙҙең
тамғабыҙ – даға, ҡошобоҙ – бөркөт, ағасыбыҙ – ҡарама, ораныбыҙ – туҡсаба.
4-се
ҡунаҡ: Ә мин – мең ырыуы вәкиле. Беҙҙең тамға
– ҡош ҡабырғаһы, ҡошобоҙ – ҡарсыға, ағасыбыҙ – ҡайын, ораныбыҙ – алас.
5-се
ҡунаҡ: Табын башҡорто булам. Тамғабыҙ –
һепертке, ҡошобоҙ – ҡарағош, ағТамғабыҙ – һепертке, ҡошобоҙ – ҡарағош, ағасыбыҙ
– ҡарағас, ораныбыҙ – салауат.
6-сы
ҡунаҡ: Ә мин – тамъян ырыуы башҡорто. Ырғаҡ –
беҙҙең тамға, ҡошобоҙ – ҡарға, ағасыбыҙ – тирәк, ораныбыҙ – тутыя.
7-се
ҡунаҡ: Мин үҫәргән ырыуынан. Тамғам –
ҡойошҡан, ҡошом – торна, ағасым – миләш, ораным – мөйтән.
Өләсәй:
—
Һай, алыҫтарҙан килгәнһегеҙ икән!
Сарсағанһығыҙҙыр, талсыҡҡанһығыҙҙыр! Ял итеп алығыҙ. Тирмәбеҙҙә урын етәрлек! Ә
мин ҡаҙанымды ҡуя торайым. Һеҙ, ана, йәш-елкенсәк менән күңел аса тороғоҙ, — тип
тирмә янына йүнәлә.
Егеттәр:
—
Булдырабыҙ уны! – янында торған
ҡурайсы егеткә ҡарап – Йә, әле, дуҫ, һыҙҙырт ҡурайыңда, күңелдәр елкенһен!
Ҡунаҡтар
ҡурайҙа дәртле көйҙәр уйнап ишеттерә.
Уларға
ҡаршы баҫып торған йәштәр үҙ-ара шаулашып ала:
—
Беҙ ҙә мах бирмәбеҙ! Әйҙә, шафиҡ, башла
яратҡан йырҙы!
Күмәкләшеп
йырлап ебәрәләр (ҡунаҡтар ҙа ҡушыла):
Һеҙ
ҙә килгәнһеҙ икән дә,
Беҙ
ҙә килгәнбеҙ икән,
Ҡунаҡтарҙы
ҡаршы алыу
Иң
матур йола икән!
Һай
илдәре, илдәре,
Илдәрендә
күлдәре.
Шул
илдәрҙә йырлай йәштәр,
Һандуғастай
телдәре! Һай!..
Өләсәй:
—
Һаа-ай, йәш күңел тигәне шул инде ул!
Бигерәк телсән, үткер балаларһығыҙ! Әйҙәгеҙ, табын әҙер, аш һыуына! – тип
әйҙүкләп тирмәгә саҡыра.
Синең өчен, балам, синең өчен
Ак таңнарның телим атканын,
Сандугачлы таңын, кояшлысын,
Чишмәләрнең чылтырап акканын.
Синең өчен, балам, синең өчен
Тынычлыгын телим җиремнең,
Кагылмасын, берүк, кагылмасын
Шаукымнары кырыс җиленең.
Синең өчен, балам, синең өчен
Хәтфә таулар, яшен үзәннәр,
Былбыл кош моңнары синең өчен
Яшел келәм — яп-яшь үләннәр.
Синең өчен, балам, синең өчен
Яктыртырмын барыр юлыңны,
Йөрәгеңә салам якты нурлар,
Суз әле, суз, балам, кулыңны.
* * *
Килен тошкэндэ эйтелэ торган сузлэр
Нинди сүзләр табыйм,
Нинди көйгә салыйм,
Күгәрченем бердәнбергенәм.
Бу дөньяда бүген мин үземне
Иң бәхетле кеше дип беләм.
Безнең өйгә бүген килен төшә,
Яңа тормыш бездә башлана.
Берүк матур булсын, берүк ныклы булсын!
И, Ходаем үзең ташлама.
(..килен исеме) кызым, күңелең борчылмасын,
Безнең белән диеп каенана.
Мин каенана түгел,
Мин сердәшең,
Мин- киңәшчең, дустың һәм ана.
Салкын җилләр сезгә кагылмасын,
Усал сүзләр сезгә тимәсен.
Беркайчан да безнең өебезгә
Әче хәсрәт кайгы килмәсен.
Тормышны сез үзегез матурлагыз,
Яшәешнең тәмен табыгыз.
Иңне иңгә куеп сөенә-сөенә
Ал таңнарга бергә барыгыз.
(Р. Арсланова)
* * *
Юлыгызга җәймә җәяр идем,
Балаларым, үреп догадан.
Шатлык көткән чакта көенечләр
Күрәбез шул кайчак дөньядан.
Авыр тормыш йөген тарткан чакта
Имин булсын йөргән юлыгыз.
Без әниләр шундый инде – һәрчак
Сезнең белән безнең уебыз.
Күз яшемә манчыган чак була,
Ишетсен дип ходай догамны.
Сезгә авыр чакта мин кайгырам,
Сезнең шатлык бизи дөньямны.
Барысын да кабул итәм, әмма
Кайгы күрсәтмәсен баладан.
Кылган догаларым калкан булып
Саклый күрсен сезне бәладән.
* * *
Котлы булсын туегыз,
Гел бер булсын уегыз.
Туганнар һәм күршеләргә
Үрнәк гаилә булыгыз.
Ике елга бергә кушылып акса
Мул һәм тирән була сулары.
Сикәлтәсез, матур һәм мул булсын
Сез барасы тормыш юллары.
Һәрвакытта тулып торсын
Сезнең тормыш касәгез.
Тигезлектә һәм байлыкта,
Гел янәшә яшәгез.
Парлы бәхет телим сезгә,
Пар булсын канатыгыз.
Айга түгел, елга түгел,
Гомергә яратыгыз.
Изгелек җирдә ятмый ул,
Изге булсын күңелегез.
Бала-чагалар үстереп,
Бәхеткә күмелегез.
Сыңар канат белән сине
Үстердем балакаем.
Гомер буена сузылсын,
Бүгеннән ширбәт аең.
Ләлә кызым, назлы гөлем
Үстердем сине сөеп.
Шатлык тулы хәбәр генә,
Яшәрмен синнән көтеп.
“Әни” диеп хәл белергә
Килеп –китеп йөрегез.
Беркайчан да каралмасын,
Сезнең нурлы йөзегез.
Әти-әни догасыннан,
Мәхрүм кала күрмәгез.
Әз-мәз күчтәнәч юнәтеп,
Хәл белеп киткәләрсез.
Ике якны тигез күреп,
Хөрмәт итеп яшәгез.
Әти-әни,әби-бабай
Сез дип яши , белегез.
Казан-Зеленодол арасы,
Куе үскән наратлык.
Кунакларга йөрешерлек
Булсын безнең туганлык.
Нык булсын, бәхетле булсын,
Яңа гаилә нигезе.
Бирсен сезгә бәбиләрне
Берне түгел, игезне.
Мохтаҗлык булмасын өйдә
Кызгы да , малайга да
Өлеш чыксын оныклардан
Әбигә, бабайга да.
Тормыш юлы тик бер була
Каршы килгән чак булыр.
Шул вакытта бер-берегезгә
Юл бирү кирәк булыр.
Томыш дигән диңгезләрдә
Бата-калка йөзәрсез
Көймәгез көенә ышанып
Хаталана күрмәгез.
Дөньяда усаллар бар дип
Аларга тиңләшмәгез
Дошманнар сездән көнләшсен
Дуслардан көнләшмәгез.
Һәр сүзне авырга алып
Ут йотып кайгырмагыз
Бервакыт та бер-берегезнең
Хәтерен калдырмагыз.
Күзегезне яшь чылтса
Дип, сер бирмәгез,
Кешеләрдән дә көлмәгез
Үзегездән көлдермәгез
Бәхеткә, шатлыкка төренеп
Һәрвакыт елмаеп һәм көлеп
Кадергә,хөрмәткә күмелеп
Яшәгез мәңгелек гөл булып.
Тухфатуллина Фардия Римхатовна
Сценарий молодёжной свадьбы на татарском языке
«Яшьләр мәҗелесе” Туй сценарие
Алдагы сценарийны без яшьләр дә, шулай ук урта яшьтәгеләр һәм өлешчә өлкәннәр дә катнаша торган туй мәҗлесләренә исәпләп төзегән булсак (хәзер шундый катнаш туйлар күбрәк үткәрелә), монысын яшьләр мәҗлесенә багышлыйбыз. Ике яктан да гаилә коручыларның әти-әниләре, туган-тумачалары һәм дәрәҗәле танышлары катнашканлыктан, беренче очракта мәҗлесләрнең, артык иркенәеп китмичә һәм юморга хилафлык китермичә, билгеле бер кысаларда үтүе характерлы. Яшьләр мәҗлесендә исә берничә тәнәфес ясау исәбенә уеннарны да, җыр-биюләр һәм танцыларны да бермә-бер диярлек арттырып була. Шулай ук озын-озын шигъри текстларны да мондый компания җиңелрәк кабул итә. Менә шушы үзенчәлекләр яшьләр мәҗлесенең йөзен билгели дә инде.
Әмма яшь-җилкенчәктән генә торган туй мәҗлесендә дә алда тасвирланган уеннарны шул килеш һәм шул тәртиптә диярлек саклап калдырып була (Ә инде мәҗлескә кадәр үткәрелә торган кияү каршылауга бәйләнешле уен-тамашаларның яшьләр туена да яраганлыгы турында әйтеп торасы да юк). Чөнки ул уеннар турыдан- туры яшь кияү белән яшь кәләшкә адресланган. Җитмәсә аларны оештыручы яки үткәрүчеләр—әлеге парның шаһитлары. Кунакларны якыннан белмәгән, яисә тел осталыгы җитмәгән тамада булмаган очракта, хәтта бөтен мәҗлесне шулардан алып бардыру да үзен аклыячак. Белүебезчә, байтак төбәкләрдә бу шулай эшләнә
Түбәндәге сценарий—яшьләр мәҗлесен үткәрүнең кыскартылган бер варианты. Алдагы текстта инде тамаданың мәҗелес- не алып бару һәм табындагыларга сүз бирү осталыгы шактый җентекләп күрсәтелгәнлектән, бу сценарийда кунакларның чыгышларына, тост-нотыкларына күбрәк игътибар биреләчәк.
Алып баручы егет. Кадерле кунаклар, якын дуслар, хөрмәтле туганнар! Бүген без монда бәхетле йолдыз астында туган яшь гаиләнең—Айнур белән Гүзәлнең (шартлы исемнәр) туй мәҗлесенә җыйналдык. Барыбызның да күңелләре күтәренке, йөрәкләребез яшь парны котларга, уен-тамашаларда катнашырга җилкенеп тора. Әйдәгез, шушы күркәм табын янында Айнур белән Гүзәлнең күңелләрендә калырлык матур сүзләр әйтеп, сайрап- җырлап, уйнап-көлеп утырыйк! (Алып баручылар һәм тост әйтүчеләр шигъри текстларны блокноттан яки кәгазь кисәгеннән дә укый алалар).
Бәхетләргә юллар урау, диләр,
Тормыш итү —түгел кыр кичү;
Урау юлның башы менә бүген
Сездә уза торган туй киче.
Юлларыгыз һәрчак бергә булсын,
Уйларыгыз булсын гел бергә;
Ак бөркәнчек япкан бәхетегез
Шау чәчәктә булсын гомергә.
Яшьләр өчен, дуслар, тост күтәрик,
Туй гөрләсен бүген табында;
Тост күтәрик: «Сезгә — тигезлек!» —дип,
Бәхет телик тагын-тагын да.
Айнур! Җиләк булып пешкән, роза гөле булып чәчәк аткан кыз бирәбез сиңа. Шушындый матур, сөйкемле, акыллы кыз үстергәннәре өчен, Гүзәлнең әти-әнисенә бездән дә, синең исемеңнән дә мең-мең рәхмәт. Нәфис гөлне—Гүзәлебезне син сулыктырма, саргайтма, беркайчан да корытма, ә аңа җиләс җил дә, шифалы яңгыр да була бел. Бездән теләк шул сезгә, дуслар.
Икенче булып сүзне шаһит кыз ала. Ул да үзенең котлау сүзен һәм теләкләрен шигъри сәлам белән әйтеп бирә.
Алып баручы кыз. Таудан бары тау гына мәһабәтрәк була ала. Әйтәсе килгән теләкләрне дә аеруча матур, илһамлы итеп бары шигырь теле белән генә әйтеп буладыр. Туйда кырмыска да канатлана дигәндәй, мин дә эчемдәгеләрне канатлы сүзләр аша җиткермәкче булам.
Яшәгез сез, Айнур-Гүзәл,
Бер-берегезне аңлашып,
Икегез бер җан-тән булып,
Гомер буе сайрашып.
Күңелегездә һич сүнмәсен
Игелек, иман нуры,
Өегездә бәхет гөле
Сулмасын гомер буе.
Бу туй соңгысы булмасын,
Булсын бәбәй туегыз,
Көмеш, алтын туйлар белән
Үтсен гомер юлыгыз.
Ул туйларда без дә булыйк,
Исәнлек-саулык белән,
Инде сезне тәбрик итәм
Бүгенге шатлык белән!
Алып баручы егет. Хәзер кунакларны табында үз-үзләрен тоту кагыйдәләре белән таныштырып китәбез.
1. Үзеңне өйдәге кебек хис ит, тик кунакта икәнеңне онытма.
2. Начар кәефеңне ишекнең теге ягында калдырып кер. Табында кош тоткан кебек шатланып, авызыңны ерып утыр.
3. Нәфесегез чаты һәм язва чире ачылудан сакланыгыз. Тост әйтәләр дип кенә, салган бер бокалны төбенә кадәр түнтәреп бару юньлелеккә китерми.
4. Тавыш ярыларыңа хуҗа була бел. Кунакларның колак пәрдәсен тишәрлек яшелле-зәңгәрле тавышлар чыгарып утырма.
5. Күршегезне үзегезнең хатыныгыз белән бутый күрмәгез. Исегездән чыгармагыз: күрше тавыгы каз булып, күрше хатыны кыз булып күренә ул.
6. Хатыныгыз ботыгызны чеметкән яки аягыгызга баскан очракта кычкырып җибәрмәскә, ә «аппагым» дип үбеп алырга.
7. Башкаларга һәрчак кушылып җырла, белмәгән тәкъдирдә авызыңны ачып утырсаң да ярый.
8. Күз алдың томалана башлый икән, бер кешенең өч булып күренә башлавын көтмә. Башкаларга сиздерми генә өеңә таю ягын кара.
9. Мәҗлес вакытында кияү белән кәләшне йөдәтеп йөрү, тәнәфестә аларны чат-чат үбү һәм кочаклау катгый рәвештә тыела.
Мәҗлес дәвам итә. Алып баручы шаһит кыз беренче итеп сүзне кияү һәм кәләшнең Яшьтуганнарына—кода-кодачаларга бирә.
Алып баручы кыз. Безнең мәҗлестә Айнур белән Гүзәл ягыннан бертуганнары — Камил белән Гөлназ (шартлы исемнәр) катнаша. Димәк, алар—башкатуганнаргаяшь кода белән кодача тиешле җилкенчәкләр.
Әй, кодача, кодача,
Табын күңелен кем ача?
Сүз бирәм, сөйләп җибәр,
Син сөйләргә җор, диләр.
Калышма син дә, кода,
Бер сөйләве ни тора,
Сүзләрең булсын алтын,
Җанга май булып ятсын.
Кодача. Айнур абый, Гүзәл апа! Сезне мин ихлас күңелдән гаилә коруыгыз белән котлыйм. Сезгә сүрелмәс саф мәхәббәт һәм ак бәхетләр телим.
Загс биргән язу кәгазь бит ул,
Саргая ул сандык төбендә;
Сулыкмасын сезнең сөюегез,
Чәчәк атсын күңел түрендә.
Онытмагыз, сәгать санап тора
Бу елларның узып барганын,
Югалтмагыз соңгы көнгә кадәр
Мәхәббәтнең алтын балдагын.
Яшь кода. Мин дә Гөлназның теләкләренә кушылам. Үз ягымнан Айнур абый белән Гүзәл апага сәламәтлек һәм озын гомер, үзләре кебек уңган уллар һәм кызлар тәрбияләп үстерүләрен телим. Ак юллар сезгә, туганнар!
Барыбыз да без теләдек
Бергә булуыгызны,
Инде хәзер без телибез
Рәхәт торуыгызны.
Яшәгез сез пар булып,
Икегез бер җан булып,
Күршеләргә үрнәк булып,
Дуслар өчен дан булып.
Алып баручы егет.Хермәтледуслар!Игътибарыгызга бер белдерү. Менә яшьләребезгә загста язылышканда бирелгән һәм әлегә башланмаган гаилә альбомы. Аның беренче битенә, үзара тоташтырып, туй балдаклары ясалган. Ә икенче битенә Айнур белән Гүзәл бергәләп төшкән фоторәсемнәрен ябыштырырлар. Кызыклы бер истәлек булып калсын өчен, мин бу альбомны шушы мәҗлестә башларга тәкъдим итәм. Өченче, дүртенче һәм, әгәр җитмәсә, бишенче бите дә—безнеке, ягъни кунакларныкы. Һәркем теләкләрен һәм монда әйтергә әлгермәгәннәрен, бер-ике җөмлә белән булса да, шунда да язып калдырсын иде. Ручкасы — эчендә. Тәнәфес вакытында язсагыз да ярый.
Чираттагы сүз яшь кияү белән яшь киленнең уртак дустына бирелә.
Сүз бирелгән е гет. Мин чыгышымны Шәрык риваяте белән бәйлисем килә. Яшәгән, ди, булган, ди өч килен. Шушы өч киленнең гаиләләре белән бергәләп зур йортта бәхет тә яшәгән, ди. Бәхет берзаман китәргә уйлаган һәм олы килен янына килеп: Мин сезнең гаиләдән китәргә булдым, теләгән әйбереңне сора, — дигән. Олы киленнең әллә ни исе китмәгән. Китсәң, китәрсең инде, миңа үз гомеремә җитәрлек байлык калдыр да дүрт ягың кыйбла, дигән. Бәхет киленне байлыкка күмгән дә, моның гаиләсеннән бөтенләйгә китеп барган. Бәхет киткәч, нәрсә буласын аңлыйсыз инде.
Бәхет икенче килен янына килгән. Сезнең гаиләдән китәргә булдым, теләгән әйбереңне сора, дигән. Уртанчы килен дә аптырап калмаган. Миңа үз гомеремә җитәрлек акча калдыр, аннан китсәң дә ярый, дигән. Бәхет киленне акчага күмгән дә китеп барган.
Инде ул өченче килен янына килгән. Мин сезнең гаиләдән китәргә булдым, теләгән әйбереңне сора, дигән. Өченче килен әйткән: Без син булганга бәхетле яшәгән идек. Сине бер дә җибәрәсем килми. Инде бик китәсең килә икән, ирем белән икебезгә үз гомеребезгә җитәрлек сәламәтлек һәм тигез мәхәббәт калдыр, дигән. Бәхет киленгә карап торган да: Ай-һай! Син миннән бик күп нәрсә сорыйсың. Болай булгач, мин китмәм инде, сезнең белән генә калырмын, дип җавап биргән.
Менә шушы риваятьтәге сыман, син, Гүзәл, гаиләгезгә олы бәхет алып кил. Бәхет гаиләгездән беркайчан да китмәсен, сәламәтлегегез дә, мәхәббәтегез дә ташып торсын. Калганы —байлыгы да, акчасы да үз вакыты белән килер.
Янә бер кыз кеше тост әйткәннән соң, алып баручылар телеграммалар һәмхат-открыткалар укуны оештырып алалар (беренче вариант сценариен карагыз — 56, 57, 58 битләр). Аннары тагын нәүбәттәге кеше сүз ала.
Сүз бирелгән икенче егет. Ат азгыны тайга иярә, диләр. Шаһитларыбыз мәҗлесне һәрчак шигырь белән алып барырга яратканлыгын белгәнгә, мин дә шигъри тост әзерләп килдем. Теләкләремне шул тост аша җиткерәм. Айнур һәм Гүзәл!
Ак бәхетләр алып килсен сезгә
Туегызның якты иртәсе,
Иң кадерле, матур сүзләр белән
Килә сезне тәбрик итәсе.
Тормыш юлыгызның тәүге көне
Яшьлек туе белән башлансын,
Күңелләрдә яшьлек чаткылары
Сүрелмичә мәңге саклансын.
Ялгышып та читкә күз салмагыз,
Чит-ят иркәләве — кышкы боз,
Туйга кадәр ничек булган икән,
Шулай калсын сезнең гыйшкыгыз.
Ике-өч кеше сөйләгән саен, алып баручылар арага яңа уен кертеп җибәрәләр. Чираттагы уен — яшь кияү белән яшь кәләштән интервью, сорауларга җавап алуга корылган тамаша (беренче вариант сценарие—61 бит). Ары таба исә—сүз сораган киләсе кешенең тосты. Шигъри тостлар берсеннән-берсе матур, күңелгә ятышлы булган кебек, алда сөйләнгән риваять шикелле, фольклор белән бәйләнешле тост-нотыклар да бик матур тәэсир калдыра.
Сүз бирелгән кыз. Минем бик хикмәтле һәм гыйбрәтле легенда-хикәят ишеткәнем бар. Атабыз Адәм бервакыыт Алладан: «Нишләп син Хаваны шулай матур итеп яраттың?»—дип сораган, ди. Аплаһе Тәгалә «син аны яратсын өчен» дип җавап биргән. Адәм янә: «Ә нишләп син аны шулай тилемсәрәк итеп яраттың?»—дип сорау биргән. Аплаһе Тәгалә «ул сине ярата алсын өчен»—дип җавап кайтарган, ди.
Менә күрәсезме, хатын-кызларга чибәрлек Алланың үзе тарафыннан бирелгән. Әгәр бездә бераз тилелектә бар икән, ансы инде —сез ирләрнең кимчелекләрен күрмәс өчен бирелгән сыйфат. Халык әйтмешли, кирәк чакта гаиләдә сукырда, саңгырауда була белергә кирәк. Татулык һәм тигезлек телим мин сезгә, Айнур һәм Гүзәл! Бер-берегезгә юл куеп, чөкердәшеп кенә яшәгез.
Кунаклар, күңелле гапләшә-гапләшә, сыйлануларын дәвам итәләр. Салкын ашлар янына бирелгән токмачлы ашны (ягына карап, пилмән дә булырга мөмкин) мактый-мактый ашыйлар. Тостлар белән уен-тамашаларның алмашынуы да үз җаена дәвм итә.
Алып баручы егет. Кадерле кунаклар, әйдәгез әле тагын бер уен уйнап алыйк. Бу уен «Пешми калган мәхәббәт җырлары» дип атала.
Очып бара бер бәлеш,
Агып тора майлары,
Бик сагынган чакларыңда
Аягыңны суга тык.
Сезнең бу шәп җырны ишеткәнегез бардыр. Ә хәзер шушыңа охшаган җырны — бәлки безнеке тагын да матуррак чыгар — без үзебез иҗат итәргә тиеш. Шарты бик гади: табынның ике ягына мин менә шушы ике кәгазь битен җибәрәм. Һәркайсыгыз шунда башыгызга килгән яки үзегез белгән мәхәббәт җырыннан бер юл язасыз, аннары шул турын күрсәтмичә бөкләп, күршегезгә бирәсез. Күршегездә шулай эшли. Соңыннан инде, әлеге кәгазьләр табынны әйләнеп чыккач, бергәләшеп тудырган шедевр җыр белән бергәләп танышырбыз.
Мәҗлеснең тәүге өлеше тәмамланыр алдыннан, яшь кияү белән яшь кәләш арасында эш-вазыйфа бүлешү уен-тамашасы үткәрелә (беренче вариант сценарий —63, 64 бит). Һәм шуның артыннан ук, алып баручыларның берсе белдерү ясый.
Алып баручы кыз. Беренче тәнәфескә чыкканчы, кунакларны бүгенге көннең, дөресрәге шушы башланган төннең һава торышы белән таныштырып алыйк әле.
«Бүген Мөслим районының Иске Вәрәш авылында (шартлы исем) шампанский һәм шәраб белән кушылган яшенле яңгыр (юеш кар) явуы көтелә. Вакыты-вакыты белән, көчле җил искән уңайда, берничә чакырымнарга музыка һәм җыр тавышлары ишетелүе ихтимал. Төнге сәгать уникеләрдә чама белмичә эчә торганнарның күз аллары томаланыр, аяк асларында җир тетрәр, юллар бик тайгак һәм кәкре-бөкре булыр. Кырык градуста эттә оясыннан чыкмый. Кырык градустан сакланыгыз. Баганалар кочаклап, стеналарга тотына-тотына йөрерлек хәлгә җитә күрмәгез! — Районның метеорология станциясе».
Яшьләр күңеле җилкенчәк, гел уйнаклап тора бит инде. Тәнәфес вакытында да төрле кызыклы уеннар оештырыла (уен үрнәкләре әлеге сценарийның унынчы бүлекчәсендә китерелә). Шулай ук биеп-җырлап алырга да җае табыла.
Ядцан соң, адцан төзелгән сценарийга ярашлы рәвештә, мәҗлес кабат үз ритмына керә. Табынга «икенче аш» итеп бирелә торган туралган ит яки башка төрле итле ризык килә. Яңадан уен-көлке, шаярышып сөйләшүләр, сүз-тост әйтүләр мәҗлеснең җанлы манзарасына әверелә. Ләкин иң башта алып баручылар мәҗлеснең беренче бүлегендә табындагылар иҗат иткән «пешмәгән җырлар» белән таныштыралар. Аннары инде уенны тостлар алмаштыра.
Яңа тост әйтүче кыз. Чүлмәкчедән күрмәкчедигәндәй, каршы килмәсәгез, мин дә котлавымны, теләкләремне шигырь белән әйтәм әле. Шигырь теле—гашыйклар теле, диләр бит. Димәк, Айнур белән Гүзәлнең куш йөрәгенә аеруча ята торган тел.
Котлыйм сезне, дусларым,
Бәйрәмнең зуры белән,
Балкысын тормыш юлыгыз
Гел бәхет нуры белән.
Капкагызны беркайчан да
Кайгы җиле какмасын,
Бәхет, шатлык, саф мәхәббәт
Янәшәдә атласын.
Йөз яшькә кадәр яшәгез,
Икегез дә шат булып,
Берегез — әби, ә берегез
Аксакаллы карт булып.
Пар күгәрченнәрдәй гөрләп
Яшәгез бергә-бергә,
Тыныч тормыш, котлы язмыш —
Миннән теләк шул сезгә.
Яңа тост әйтүче егет. Бүген —берегез кояш, икенчегез ай кебек ике гашыйкның таңнары кушылган, җаннары берләшкән көн. Җан яраткан, күңел тарткан яр бер генә була ул. Вакытында табышкансыз, вакытында кавышкансыз, инде никахыгызны күз алмасы кебек саклагыз, туйда яуган теләкләрне аклагыз. Төннәрегез тыныч, рәхәтузсын, көннәрегез якты, егәрле булсын. Өегезде һәрчак бала-чаганың шатлыклы чыр-чуы яңгырап торсын. Пар канатлы, куш йөрәкле булып гомер кичерегез.
Алып баручы егет. Ә хәзер, кадерле кунаклар, яңа уен уйнарга чират җитте. Без сезгә менә шушы курчакны бирәбез. Музыка уйнаганда ул сезнең арада кулдан-кулга йөрсен. Музыка туктаган чакта курчак кем кулында кала, шул әлеге курчакның берәр җирен үбәргә тиеш. Аннары ул уң яки сул як күршесенең дә шул җирен үбә (Алдан килешү буенча, әлеге кызыклы, әмма четерекле, нәзакәтле эшне кулында курчак калган кешенең бер күршесенә дә йөкләргә була. Ягъни баштагы кеше курчакның кайсы җирен үбә, аның үзендә күршесе шул җиреннән үбәргә тиеш була).
Уеннан соң, гадәттәгечә, кунакларга сүз бирүләр, сөйләүләр, котлау нотыклары. Шулар арасында, мәҗлеснең кайда үткәрелүенә карап, өчпочмаклар белән шулпа, яисә татарның атаклы ризы- гы —ит бәлеше дә бирелергә мөмкин. Чөнки мәҗелестә ашның— үз урыны, сүзнең—үз урыны.
Сүз бирелгән чираттагы егет. Кадерле Айнур һәм Гүзәл! Бүген сезнең кеше гомерендә бер генә булырга тиешле никах туегыз. Дөньяның искитмәле сәер һәм серле күренешләре бар. Ходай башта утны яраткан, ди. Әмма иң дәһшәтле утны да су сүндерә. Шул суны, дәрьяларны исә ир-егетләр генә туктата яки авызлыклый ала. Ә менә ут-суларны кичкән ир-егетнең йөрәген хатын- кыз елмаюы гына эретә, әсир итә аладыр. Ике каен куш булып үссә, яфраклары да кушылып шаулаша, ике чибәр бергә кушылса, йөрәкләре бергә тибә, куш була. Йөрәкләрегез йөз яшькә кадәр бергә типсен, кадерле дуслар!
Сүз бирелгән чираттагы кыз. Кадерле дуслар! Әле кичә генә сезнең һәркайсыгыз аерым «мин» иде. Ә менә бүгеннән башлап «мин» диясе урынга сез торган саен ешрак «без» диярсез. Чөнки сез ир белән хатын булдыгыз, гаилә төзедегез. Алда —озын тормыш юлы. Ул юл шома гына булмас, төрле сикәлтәләр, каршылыклар да очрар. Кашык-аяк шалтырап алган чаклар да булыр. Ләкин сез нык булыгыз, бирешмәгез. Икең бер булганда, шатлыкларны да, кайгыларны да бергә бүлешкәндә генә гаилә чыныга, җиңүгә, чын бәхеткә ирешә.
Шатлык белән тулып торсын
Сезнең тормыш кәсәгез,
Ике тармак гөл шикелле
Гел янәшә яшәгез.
Яшәгез тормыш яменең
Кадерен белеп кенә,
Хәтта чикләвек төшен дә
Урталай бүлеп кенә.
Нәүбәттәге уен-тамаша вакыты җиткәч, алып баручы кыз урыныннан күтәрелә. Кулында—имчәк баласы киеме.
Алып баручы кыз. Иптәшләр, минем кулда ике төрле «ползунок». Сез аларны туачак баланың символы, җенес билгесе дип уйлагыз. Зәңгәре — ир бала символы, агы — кыз баланыкы. Хәзер мин шуларны кулдан-кулга ике як рәт буйлап җибәрәм. Кем яшь гаиләнең беренче баласы малай булуын тели, шул үзенең теләк бүләген, азмы-күпме акча рәвешендә, зәңгәр ползунокка сала, кем кыз бала тууын тели, ак ползунокка сала. Кайсы баланың күбрәк теләнгәнен бүләкләрнең күләменә карап билгеләрбез.
Ползуноклар әйләнеп килгәч һәм алар эченә салынган бүләк һәм теләк акчасының күпмешәр булуы исәпләнгәч, кыз бала теләүчеләрнең җиңгәнлеге билгеле була. Шунда ук бер-ике «текә» егет кесәләренә тыгылып, кошелекларыннан өстәмә сумма чыгаралар.
— Гаепләштән булмасын, без беренче баланың ир бала булуын телибез. Менә монысы аңа киләчәктә уенчык машина алу өчен сөенеч бүләге булсын.
— Мин дә кечкенә акчалата бүләгемне малай тууын теләп, сөенче һәм бәбәй ашы бүләге итеп бирәм (канәгать елмаеп). Йә, хәзер безнең теләк җиңдеме?
Кыз-кыркын да шобага бәхәсенә кушылып китә: кайсы акча өстәмәкче була, кайсысы кет-кет көлә, кайсылары, бер-берсен куәтләп, хак фикерләрен ярып салалар.
—Тумаган балага бишек асасыз түгелме соң, егетләр?
— Уңган хатын кыз табар, диләр. Беләсегез килсә, беренче баланың кыз булуы, әнисенә ярдәмче һәм сердәш булып үсүе әйбәт. Әмма төптән уйлаганда, теләсә кайсы балада әйбәт. Тик сәламәт кенә тусын.
Шуның белән уены-чыны катнашкан бәхәскә нокта куела.
Музыкаль тостларның мәҗлескә үзенә бер ямь биргәнлеген белгәнгә, алып баручы алдагы тостны авылның сандугачы дип йөртелгән җырчы кызга бирә. Һәм аңа, сөйләү белән генә чикләнмичә, яшьләргә багышлап җыр җырларга да тәкъдим итә.
Җырчы кыз. Сөекле авылдашларым Айнур һәм Гүзәл! Сезне чын күңелдән гаилә бәйрәмегез белән котлыйм һәм гомер буе сандугачлардай сайрашып, күгәрченнәрдәй гөрләшеп, бер-берегез- не куандырып яшәвегезне телим. Сорагач, ялындырып булмый. Фи- кер-теләкләремне җыр белән дә белдерәм. Җырның ертыгы юк дигәндәй, гаеп итмәссез (Шамил Кашаповның Саҗидә Сөләйма- нова сүзләренә язган «Туй җыры» башкарыла).
Ай-кояш йөзләре, кояшлы күзләре…
Кавышкан, табышкан пар былбыл үзләре.
Кушымта: Карлыгачкаем ла, сандугачкаем ла,
Сайратыр, ай, матур яр булгач янында.
Талчыбык билләре, бал кебек телләре;
Гөрләшкән, серләшкән пар былбыл үзләре.
Кушымта: Әйдер генәем, бәйдер генәем,
Юл булмый, туй булмый теләкләр теләнми.
Бер генә дигәне — юктыр ла тиңнәре…
Уң булсын, гел булсын бәхетле көннәре.
Кушымта: Аллары, гөлләре, гөлбакча илләре,
Уң булсын, гөл булсын, бер булсын серләре.
Мәҗлеснең икенче өлеше гаилә учагын кабызу уен-йоласы белән тәмамлана (беренче вариант сценарий — 64, 65 бит). Ул, гадәттә, өйләнешүчеләр һәм шаһитлар катнашлыгында үткәрелә торган уен-тамашаларның үзенә күрә бер апогее, ягъни югары ноктасы кебек кабул ителә. Аннары инде — кабат тәнәфес, кабат төрле уеннар дәвам итә, шул исәптән бу юлы лотерея үткәрелә.
Кунаклар шулай ук дискотекада җилләнергә һәм, ярыша-яры- ша, биеп алырга да өлгерәләр.
Лотерея уенын мөмкин кадәр кызыклы һәм шаян итеп үткәрергә кирәк. Моның төп шарты шул: очсызлы вак-төяк әйберләр дә бик кыйммәтле отыш итеп тәкъдим ителергә тиеш. Димәк, башта аерым кәгазьләргә «кыйммәтле» отыш исемнәре языла һәм, төреп, берәр савытка салына. Гармун уйнаганда әлеге савыт куп- дан-кулга йөри. Гармун кинәт туктап калганда савыт кем кулында була, шул арадан бер кәгазьне (лотереяны) ала һәм анда язылган номерны һәм отыш исемен кычкырып укый. Оештыручыларның берсе пакеттан яки тартмадан («арыш» капчыгыннан) әлеге отышны алып бирә. Лотереяләр беткәнче уен шул тәртиптә дәвам итә.
Отыш исемнәре исә болай күрсәтелә ала: «Лотерея №1. Иң соңгы маркалы катер» (кәгазьдән ясалган көймә); «№2. Кухня комбайны» (бәрәңге-яшелчә кыргыч); «№3. Тузан суырткыч» (канат яки себерке);«№4. Тропик урманда үскән мең төрле чәчәктән эшләнгән бәлзәм» (кечкенә шешәгә салынган су); «№5. Савыт-саба юу машинасы» (юкә мунчала); «№6. Төсле телевизор» (көзге); «№7. Җиңел машина» (уенчык тәгәрмәч); «N28. Мисыр патшасы Тутан- хамон пирамидасыннан табылган папирус» (рәсемле открытка); «№9. Микроволновка яки микродупкынлы мич» (кечкенә батарея); «№10. Цифрлы фотоаппарат» (линза яки күзлек пыяласы); «№11. Гималай тауларыннан китерелгән роза чәчәкләре букеты» (мунча себеркесе); «№12. Шәрык гүзәле, Мисыр патшасы хатыны Нефертити пирамидасыннан табылган брошка» (тимер булавка); «№13. Кер юу машинасы» (сабын); «№14. Тегү машинасы» (җепле энә яки кәтүк); «N915. Персия келәме» (чиккән кулъяулык); «N916. Яңа төзелгән йорттан өч бүлмәле квартира» (ачкыч); «№17. Зал өчен имән агачыннан эшләнгән гарнитур» (агач шакмак); «№18. Пенсиягә чыккач, яшьлек мәхәббәтең турында роман язар өчен тылсымлы аккош каурые» (каз каурые); «N919. Дөрт-дәрманны йөз тапкыр арттыра торган элексир» (дару ампуласы); «N920. Сөйгәнең йөрәгенә туп-туры юл сала торган сөйдергеч бөтие — чәч арасына кыстырырга яки колак артына бәйләргә» (дүрткә бөкләнгән кәгазь).
Кайбер отышларны тапшырганда «тәгәрмәче булса, машинасы табылыр», яки «энәсе булса, машинасын гынатабуәлләниавыр булмас» кебек сүзләр дә әйтергә мөмкин, һәм тагын бер искәрмә: вакытны экономияләү өчен, лотереяларны өләшеп бирергә, яки бер-бер артлы савыттан алдырырга да була. Отыш әйберләренә исә, номер күрсәтелгән җепләр тагып, алдан ук билгеле бер тәртиптә тартмага тезеп урнаштыру уңайлы.
Мәҗлеснең өченче өлеше башлана. Табынга янә яңа ризыклар китерелә. Болары инде чәй янына бирелә торган милли камыр ашлары: гөбәдия, чәкчәк, бавырсак, коштеле. Сый-хөрмәт, димәк, традицион йола тәртибе буенча дәвам итә. Мәҗлесне алып баручылар да, ара-тирә генә булса да капкалап, сөйләргә әле өлгермәгән кешеләрне сөйләтәләр. Бу юлы аларга тәнәфес вакытында, ар- кылыга-буйга җеп тарттырылып, табындагыларның баш турысына, яки арткы яктан стенага эленгән шарлар ярдәмгә килә. Әлеге уенда катнашучы һәркем, чираты җиткәч, үз турындагы шарны шартлатып, эчендәге кәгазьгә язылган бирем-җәзаны үтәргә тиеш.
Җәзалар мондый: «Өстәл астына башыңны тыгып, биштапкыр «мин шырҗүләр», «мин шыр җүләр» дип кабатларга; «Урындыкка басып, кулларымны канат кебек итеп кага-кага, өч мәртәбә әтәч булып кычкырасым килә»; «Кулындагы кечкенә көзгегә карап, «иллә чибәр дә инде мин», «мин дөньяның әүлиясе», «мин авылыбызның кендеге» дип үз-үзеңне макта»; «Җырларга дигәндә, миңа гына кушыгыз. Хәзер җырлап күрсәтәм»; «Кеше ышанмаслык ялган сөй- ләргәтелем кычытып тора. Тыңлагыз, сөйлим»; «Үземнән тәмле исләр килеп торсын өчен, бер баш суган яки сарымсак ашыйм әле»; «Бию дигәндә, мин идәндә. Биеп күрсәтим әле»; «Үбү-кочуга мин оста, менә, миннән үрнәк алыгыз»; «Минем белмәгәнем юк, бур мәче булып та мыраулый-мияулый беләм. Мияулап күрсәтимме?»; «Мин кәҗә булып бакырырга оста. Тыймасагыз, сәгатьләр буе бакыра алам. Хәзер бакырып күрсәтәм»; «Яшьләрне котлап мин ике телем лимон ашарга да риза. Менә карагыз»; «Тиз әйткеч яки тел көрмәкләндергәч әйтеп күрсәт»; «Уң якта утырган күршеңне кочаклап, «мин сине яратам» дип өч-дүрт тапкыр кабатла»; «Бер мәзәк яки анекдот сөйләргә»; «Әгәр цирк клоуны булсаң, тамашачыларны ничек көлдерер идең?»; «Нинди кимчелекләрең бар —яшермичә, бәйнә-бәйнә сөйлә»; «Бар шунда—белмим кайда, алып кил шуны— белмим нәрсә. Ләкин нәтиҗәсе табындагыларның күңеленә ошарлык булсын».
Әлеге уеннан соң төп игътибар күмәкләшеп җырлауга юнәл- телә. Берсен-берсе алмаштырып, яшьләргә яхшы таныш булган хәзерге заман җырлары агыла башлый. (Атап әйткәндә, «Алтын балдак» — Р.Нәгыймов көе, Н.Касыймов сүзләре; «Килен төшкәндә» — Р. Яхин көе, Р. Миңнуллин сүзләре, «Туй күлмәге» — Р.Ахия- рова көе, Н.Касыймов сүзләре; «Аерылмагыз» — Ч. Зиннәтуллина көе, Г.Зәйнәшева сүзләре. Сүз уңаеннан туй табынында җырлана торган башка җырларны да өстик: «Күбәләгем»—татар халыкҗы- ры; «Пар балдаклар» — Ф.Мортазин көе, З.Вәлиәхмәтова сүзләре; «Туй җыры»—халык көе, Г.Зәйнашева сүзләре; «Әй, икегез, икегез»—татар халык җыры; «Һаман яратам»—Ф.Хатыйпов көе, Зөлфәт сүзләре; «Алмагачлары»—татар халык җыры; «Бөрлегәнем— бер генәм»—татар халыкҗыры; «Җанымжәл түгел сиңа» —татар халык җыры.
Кунаклар ике-өчҗырҗырлап алалар датагын чәй китертәләр. Кайсылары исә, җыр тынып торган арада, баллы ширбәт эчә, җиләк-җимештән авыз итә. Аннары янә җыр куәт ала. Әмма шаһитлар күмәк җырларны яңа уеннар белән аралаштырып барырга да онытмыйлар. Аерым алганда, кияү белән кәләшкә «Яшь гаилә» курсларын тәмамлап «уңган хатын» һәм «булдыклы ир» белгечлекләрен алу турындагы дипломнарны, бик күңелле итеп, үзләре кирәк тапкан вакытта тапшырып алалар (84, 85 битләр). Аннары инде, мәҗелес ахырына таба, кунаклар алдында яшьләрнең үзара ант итешү уен-йоласы уздырыла һәм аларга истәлек медальләре бирелә (беренче вариант сценариен карагыз —69,70,71 битләр).
Яшьләр мәҗлесе аш-су әзерләүчеләргә рәхмәт әйтү һәм кияүнең үз гаиләләре исеменнән мәҗелестә катнашучыларга рәхмәт белдерү чыгышы белән тәмамлана. Иң соңгы сүзне, әлбәттә, алып баручылар әйтә.
Кайбер туйларда, бигрәк тә авыл җирләрендә, кунакларның кием-салымын яшерүгә бәйләнешле хикмәтләр дә булып ала. Бил- геле инде, күзләре төшкән һәм якыннанрактанышырга теләгән кодачаларның кофта-мазарын яки аяк киемен яшь кодалар яшерә. Кунаклар таралышканда, шул «югалган» нәрсәне эзләшкән булып, кайбер егетләр үзләренә ошаган кыз белән ныклап танышып та китәләр. Уеннан башланган эш кайчакта хәтта яңа гаилә туу, димәк, яңа туй белән тәмамлана.
* * *
Соңгы дәвердә, бигрәк тә шәһәр җирләрендә, туй мәҗлесләрен алып баруның башкачарак төре дә барлыкка килде. Анысын инде милләтара бәйләнеш һәм стандартлашу йогынтысында туган хәзерге заман күренеше дип карарга кирәктер. Мондый төр мәҗлесләрне, гадәттә, төрле юбилейлар, тантаналы кичәләр үткәрү белән шөгыльләнүче махсус агентлыктан чакырылган тамадалар алып бара.
Алар арасында, билгеле, татарның матур традицияләрен файдаланучы һәм туйны күңелгә ятышлы итеп алып баручылар да бар. Әмма, минем күзәтүемчә, тамада хезмәтен кәсепкә әйләндереп, татар туе мәҗлесләрен дә теләсә нинди компаниягә яраклаштырылган шаблон сценарий буенча үткәрүчеләр дә юктүгел. Шуңа күрә дә читтән тамада чакырганда, туйларыбызның милли йөзен саклый торган алып баручы сайларга тырышырга кирәклеге шиксез.
Профессиональ тамадаларның күпчелегенә хас бер уртак сыйфат бар. Ул да булса—мәҗлеснең беренче өлешендә мөмкин кадәр азрак кешегә сүз бирү, башкаларны да сөйләтү урынына күбрәк үзе генә сөйләү, тост-теләкләрнә дә, калыплашкан эчтәлек һәм формага салып, үзе генә әйтү белән мавыгу. Бу, әлбәттә, өйләнешүче яшьләрнең ата-аналарын, туганнарын һәм кунакларын якыннан белмәүдән килә. Шул ук вакытта бу хәл, минемчә, алып баручының алдан бирелгән мәгълүматка таянып кына сүз бирүләрне тиешле тәртиптә оештыра алмавы һәм, гомумән, өстәмә сценарий төзеп, мондый эш белән артык мәшкатьләнергә теләмәве белән бәйле. Ахыр килеп, мәҗлестә профессиональ тамаданың үзе генә сөйләргә яратуы, һичшиксез, үз эше өчен түләнгән хакны акларга тырышуы белән дә аңлатыла торгандыр.
Беренче бүлектә табындагылардан тост-теләкләр әйттерелмәгәч, аңлашыла инде, ике якның туганнары һәм кунаклар белән,
атап сүз бирелгән чактагыча, аерым-аерым таныштырып та булмый. Шуңа күрә дә тамада туйда кемнәр катнашуы турындагы мәгълүмат белән, гадәттә, алдан бирелгән исемлек буенча тулаем рәвештә, ягъни берьюлы таныштыра яки кайчакта таныштырып та тормый.
Мәҗлеснең икенче бүлегендә исә ике якның туганнарыннан һәм кунакларыннан сүз әйттерү дә мондый очракта берочтан башкарыла. Ягъни тамада, сүз биреп, берәүне кузгатып җибәргәннән соң, калганнарда, бер-бер артлы басып, теләкләрен белдерәләр. «Домино принцибы»на корылган әлеге сүз әйттерү алымы табын- дагылар үз чиратлары үткәреп бетергәнче шул рәвешле дәвам итә. Болар, әлбәттә, мәҗлестә катнашучылар белән таныштыруның һәм аларга сүз бирү, теләкләр әйттерүнең иң җиңел һәм ансат юлы. Табын зур яки тамада әзерлексез булганда, бу алымнар, бәлки, өлешчә булса да аклана торгандыр. Әмма туйдагы төп кешеләргә һәм шәхси тостлар әйттерүгә тиешле игътибар бирелмәгәнлектән, әлеге алымнарның кимчелекле яклары да булуы шиксез. Гамәлдә күренгәнчә, теләк-киңәшпәрнә берочтан тезеп әйттерү еш кына урынсыз кабатлауларга һәм «сүз боткасы» тууга китерә, өсге-өскә өелеп, тостларның егәрлеге һәм яме-тәме бетә. Янә килеп, теләсә нинди компаниядә дә бер үк сценарий буенча эш итүче кайбер тамадаларның татар туйларында да әледән әле «горько, горько!» кычкыртуы да, миңа калса, бик үк килешле түгел. Татарга элек- электән тыйнаклык хас бит.
Ләкин профессиональ тамадаларның репертуарында үрнәк алырлык нәрсәләр дә юктүгел. Мин бу очракта алар кулланышка керткән үзенчәлекле уеннарны күздә тотам. Мәсәлән, тәнәфес вакытында яшь кияү белән кәләшнең урынын шуларга охшатыбрак киенгән, әмма үзләрен шук-шаян итеп тота торган пардан алдыру һәм яшьләргә шаһитлары белән бергәләп лезгинка, рок-н- ролл яки чегән биюләрен башкарттырганнан соң гына үз урыннарына утырырга рөхсәт итү—шундыйлардан.
Тагын бер кызыклы уен әзмәвердәй өч егеттән яки яшь ирләрдән П.Чайковский балеты буенча билгеле булган «кечкенә аккошлар (вар. аккош бәбкәләре) биюе»н башкарттыру белән бәйле. Моның өчен тамада кунаклар күрмәгән арада өч ир-атка ак майкалар, тездән югарырак торучы ак мини-юбкалар һәм шундый ук төстәге оекбашлар кидерә. Башларына исә челтәрле яулык бәйләтә, муеннарына галстуклар тактыра. Болар кыска гына репетиция ясап алганнан соң, тамада кунаклар алдына чыгып: «Ә хәзер сезнең алда Мәскәүдән килгән шоу-балет артистлары барыгызга да таныш «танец маленьких лебедей» дигән атаклы биюне башкарачак», —дип игълан итә. Калганы инде, ягъни әлеге аю кебек өч ир-атның көй уңаена басарга тырышып, әле уң якка, әле сул якка бара-бара гүзәл аккошлар булып кылануын күз алдына китерү кыен түгел. Үзләре кебек үк кунак булып килгән таза, юантык гәүдәле танышларының сылу балериналар кебек шундый нәзакәтле номер башкарырга алынуы һәм нәфис-грацияле хәрәкәтләрдән торган биюне килешле-килешсез кыланышлар ярдәмендә гәүдәләндерергә тырышулары җылы юмор гына тудыра.
Минемчә, профессиональ тамадалар репертуарындагы уеннарның уңышлы аерым үрнәкләрен сайлап куелган табын башлыгы һәм шаһитлар алып барган мәҗлесләрдә дә файдаланып буладыр. Бу, һичшиксез, нур өстенә нур гына булачак. Кайчандыр профессиональ табынчылар тарафыннан кулланыла башлаган «Гаилә учагы» уенының күп туйларда яратып кулланылучы уен-та- машага әверелүе —шуның бер матур мисалы.
***
Мәҗлес сценарийларына өстәп шуны әйтергә кирәк: аерым төбәкләрдә, электән килгән гадәт буенча, шаулап үтә торган туй мәҗелесенәтуй алу (вариантлары: туй кертү, туй күтәрешү) йоласы килеп ялгана. Беренче туй мәҗелесе кыз ягында үткән очракта, туйның икенче, өченче көннәрендә кода-кодагыйларны, читтән кайткан кунакларны кызның якын туганнары ашка ала. Туй кияү ягында булганда да, урыны-урыны белән, шушы ук йола үткәрелә, ягъни кыз ягыннан килгән олы кунакларны да аштан-ашка йөртү традициясе бар. Кайбер авыл җирләрендә исә төп туй мәҗеле- сеннән соң аштан-ашка йөрү чиратлап, ягъни бер көнне кыз туганнарында, ә икенче көнне кияү ягында уздырыла. Туйга алу, кунакларга менә шулай кат-кат хөрмәт күрсәтү, әлбәттә, татарның кунакчыллыгы, туган җанлыгы турында сөйләүче күркәм күренеш ул.
Һөйөп үҫтергән балаһы
Тапҡан ғүмерлек йәрен.
Атай-әсәйгә шунан да
Ҙур шатлыҡ бармы тағын!
Борондан ҡалған йола был,
Ниәт иттек изге уй:
Йәш ғаиләнең аҡ юл башы
Фатихалы ошо туй, –
тип, инде бик күптәргә таныш “Гөлмәрфүғә” исемле йылы, көләс усаҡтың хужалары – Хәйбулла районының Әбеш ауылында йәшәгән Миләүшә менән Әнәс Ҡыҙрасовтар ошо көндәрҙә улдары Ниязға килен алып ҡыуанды.
Йола үтәү –изге ғәмәл
Ауыл туйы… Ниндәйен дә ихлас, матур байрам ул!
Күрше генә Вәзәм (Бәләкәй Арыҫланғол) ауылынан үҙ яртыһын тапҡан Нияз менән Гөлиәнең дә ғаилә байрамы тик изге ниәттәргә, матур төҫтәргә мансылып башланып китте. Һау мөхитле ғаиләлә матди байлыҡҡа ҡарағанда эске рухтың ҡиммәтерәк икәнен һеңдереп үҫкән егет тә, сағыу таланты менән бала саҡтан кеше иғтибарынан арыған, иманлы, дини ғаиләлә тәрбиәләнгән ҡыҙ ҙа шау-шыулы туй үткәреүҙән ҡырҡа баш тартты. Аш-һыу тәләфләп, артығын түгеп, ҙур залдар тултырғансы ҡунаҡ йыйыу ғәҙәти хәлгә әйләнеп киткән заманда улай килешерме, тип икеләнгән атай-әсәйҙәр баҫымына ҡаршы ла ныҡ торҙо улар. Йәш ғаиләнең аҡ юл башы айыҡ ауыл тип иғлан ителгән Әбештә бер тамсы эскелекһеҙ ҙә күркәм байрам эшләргә мөмкин икәненә ныҡлы дәлил булды.
Туй – ике йәш йөрәктең мөнәсәбәттәре шәриғәт менән нығытылғандан һуң ойошторолған оло мәжлес, байрам, ғаиләлә ҡыуаныслы, шатлыҡлы ваҡиға уңайынан үткәрелгән тантана төрө. Халҡыбыҙ элек-электән туйға ҙур иғтибар бүлгән. Ул нисек үтһә, йәш парҙың киләсәге лә шулай була тигән фекер йәшәй. Һәр ырыуҙың үҙ йолалары булған, улар теүәл үтәлгән. Был туйҙа ла “Гөлмәрфүғә”ле йортҡа килен төшөрөүҙең бик күп матур йолалары башҡарылды.
Кейәү егет киленде алып ҡайтырға күрше ауылға юлланды. Нәҫел-ырыуы егәрле, йүнсел, оҫта ҡуллы булыуы менән дан тотҡан Суриндарҙың атай нигеҙендә төпләнеп, үҙ ҡулдары менән сынъяһау ағас йорт һалған Рәүф Тәлғәт улының ихатаһы ҡыҙ оҙатыуҙың күңелле лә, һағышлы ла мәшәҡәттәренән мәж килә. Күрше-күлән, туған-тыумаса йыйылған. Тәмле аш-һыуҙары, йомшаҡ теле менән хөрмәт ҡаҙанған йорт хужабикәһе, биш бала әсәһе Әлфиә ханым йорт алдына, һый тултырып, өҫтәл ултыртҡан. Гөлиә менән Ниязға изге теләктәрен теләп, кейәү йортона оҙаталар.
Һылыу ҡыҙҙы тиҙ генә ысҡындырып ебәрмәй әле вәзәмдәр, тимер аттың “ат башын” тотоп, йолаһын ҡылып, кейәү егеткә ҡаршылыҡ күрһәтәләр. Бүләктәр менән ҡыуандырғас ҡына, оҙатыусылар ҡул болғап, бәхетле ғүмер теләп, тороп ҡалды.
Ҡыҙ биргән өйҙөң ҡото китмәһен өсөн, кейәү ҡапҡанан сыҡҡанда, тәңкә, кәнфит һәм ваҡ әйберҙәр һибеп ҡалдырҙы. Бала-сағаның һәр туйҙа ла иң көткән өлөшө ошо йолалыр ул. Кинәнеп юл буйынан Әбеш менән Вәзәм араһынан сик булып ағып ятҡан Һаҡмар күперенә тиклем аҡса, тәмле һый сүпләп сыр-сыулашты улар.
Һандыҡ-һандыҡ бирнә, күстәнәс, йыуаса тейәлгән машиналар ҡыҙ йортонан ҡуҙғалды. “Бик матур ҡыҙҙы эләктерҙе Нияз, бәхеттә, шатлыҡта ғына йәшәһендәр”, “Матур урынға килен булып төшә Гөлиәбеҙ, шәп егетте ҡаратҡан, бик мәслихәт!” – тип, күрше-тирә йәштәргә хәйерле юл теләп, сөкөрләшә-сөкөрләшә сәйле табын янында ҡалды.
Килен ҡаршылау
Әбештәр иһә мәж килеп килен ҡаршыларға әҙерләнә. Йәштәр ауылда төпләнмәгән был заманда йортҡа килен төшөрөү – һағынып көтөлгән шатлыҡ ул. Бәхете күҙҙәренән түгелеп торған бейем (ҡәйнәне был яҡта шулай тиҙәр – авт.) – Миләүшә апай килененең аяҡ аҫтына аҡ мендәр түшәп, ҡосаҡ йәйеп ҡаршы алды.
Килдеңме имен генә,
Киленем, киленгенәм!
Уҙ йортомдоң түренә
Төклө аяғың менән!
Аҡ мендәргә баҫҡандай,
Аҡ бәхеттәр юлыңа!
Аҡ һөт имгән бала бул,
Тоғро йәр бул улыма.
Ҡурҡҡандарың буш булһын,
Юрағаның юш килһен,
Аҡланһын бар өмөттәрең,
Әйҙә, түрҙән уҙ, килен! –
тип алғышланы киленен шиғри күңелле хужабикә.
Мотлаҡ үтәлергә тейеш матур йола – бал-май ҡаптырыу ҙа – килендең балдай татлы, майҙай йомшаҡ һүҙле, көләс йөҙлө булырына ишара:
Балдай татлы телле бул,
Бал ҡортондай эшсән бул,
Балда, майҙа йөҙөп йәшә,
Бал ҡортондай күсле бул.
Эшең, көнөң уң булһын,
Ашың, һыуың мул булһын,
Һүҙең балдай, йөҙөң айҙай,
Күңелең майҙай булһын! –
тип теләктәрен дә, өгөт- нәсихәтен дә теҙҙе бейем кеше. Еңгәйҙе көтә-көтә көтөк булып бөткән бикәстәре билен сисеп, бүләк алды. Был матур күренеш килен кешене тотҡарлап торған бәйҙәрҙе сисеп, үҙ араларына алыуҙы аңлата.
Килендең үҙе кеүек үк матур бирнә һандығы ла бар. Шул һандыҡтың эсенә, әйтерһең, донъяның бөтә матурлығы һыйған. Ул шундай йәмле, ҡәҙерле булып, йортҡа инергә рөхсәт көтөп ултыра. Әммә килендең еңгәйҙәре тиҙ генә был хазинаны тоттороп ебәрмәй әле. Кейәүҙән бүләк өмөт итеп, һатыулашып-һатыулашалар. Кейәүҙең туғандары был ҡоҙасаларҙың күңелен күреп йырлап та, бейеп тә ҡарай.
Һандыҡҡа хужа булып торған мыҡты еңгәйҙе ризалатып, мул ғына бүләк биреп, һатып алынғас, һандыҡ та килен артынан өй түренә менеп ҡунаҡланы. Байрамға йыйылған ололар: “Һандыҡтың эсе тулы ниғмәт булһын, хужабикәһенә һәр ерҙә хөрмәт булһын”, – тип теләктәр әйтеп торҙо.
Йорт хужаһы Әнәс ағай алыҫтан килгән ҡоҙа-ҡоҙаларҙы өҫтәл янына саҡырҙы. Хәләл ризыҡтар, милли эсемлектәр менән тулған табында һәүетемсә һөйләшеп, танышыуҙы Әбеш менән Вәзәм ауылы йәштәренең иң хөрмәт иткән инәйҙәре, һәр парҙың, һәр йәш йөрәктең серҙәше, кәңәшсеһе, оҙаҡ йылдар ауыл мәҙәниәт йорто директоры булып эшләгән Нәсимә апай Ибраһимова башҡарҙы. Үҙе Вәзәм ҡыҙы булып, Әбеш ауылына килен булып төшөп, бөтә ғүмерен кешеләрҙең йәнен, тәнен дауалауға (табип булмаһа ла) бағышлаған изге күңелле был кешенең әйткән нәсихәттәренә, табындағы һәр кеше тураһында матур һүҙҙәренә ҡоҙасалар ғына түгел, ҡоҙалар ҙа йөрәкһеп, күҙҙәренә йәш алып тыңланы.
Матур-матур шиғыр юлдарына үрелеп барған теләктәр үә кәңәштәр йәштәр йөрәгенә һеңмәй ҡалмаҫ, иншалла (тамада тигән һүҙ оҡшамай, әммә тамада ролен алып барған кеше нәҡ ошондай булырға тейештер, тигән уй яралды күңелдә).
Көс-дәрт ташып торған Рифат менән Йыһангир ҡоҙалар: “Көрәгә килә, көрәгә!” – тип һамаҡлап, ҡымыҙ, буҙа алып инделәр. Шифалы милли эсемлектәр эсеп, уйын-көлкө менән аралашып, табын дауам итте. Ауылдың оҫтабикәләре – фермер Рәзилә Илембәтова эшләгән ҡымыҙ, башҡорт теле уҡытыусыһы Әлфиә Бохарбаева эшләгән буҙа эсеп туйғыһыҙ тәмле шул! Ҡамыр аштары оҫтабикәһе Әлфиә Әбделмәнованың төрләп-төрләп бешергән бәлештәре бигерәк тәмле ине. Бар ҡунаҡтар исеменән ҙур рәхмәт уларға.
Кейәү егеттең ҡәрсәһе (атаһының әсәһе – авт.), мөнәжәтсе Вәлимә инәй Ҡыҙрасова, оло йәштә булыуға ҡарамаҫтан, халыҡ йырҙарын оҫта башҡарып, мәжлескә йәм өҫтәне. Килендең ҡәрсәһе Люциә инәй Сурина менән улар табындың мәртәбәле ҡунаҡтары булды. Ейән-ейәнсәрҙәреңдең байрамында хөрмәтле булып ултырыуҙар – ниндәй бәхет!
Табын – табын менән, әммә йома намаҙы ваҡытын белдереп, аҙан тауышы ишетелгәс тә, туйҙағы ҡоҙаларҙың – мәсеткә, ҡоҙағыйҙарҙың намаҙлыҡтар артына йүнәлгәне лә бер мәртәбә булды. Ысынында, бында ғәжәп итерлек бер нәмә лә юҡ – иманлы кеше өсөн ғәҙәти, фарыз ғәмәл булып, барса туйҙарҙа ла күҙәтелһә ине ошо хәлдәр, тиергә генә ҡала.
Һыу юлы
Йома намаҙынан һуң, хәйерле сәғәттә бикәстәр киленгә һыу юлы күрһәтеү йолаһын атҡарҙы. Ололар ҙа ҡарап ҡына ситтә тороп ҡалманы. Кәләш алған ғәййәрле саҡтарын һағынған ҡоҙалар ҙа, килен булып төшөп, һыу башлаған нескә талдай саҡтарын хәтерләп моңһоуланған ҡоҙағыйҙар ҙа был күркәм йолала ҡатнашып, гармунға ҡушылып йырлап, көйәнтәле ҡыҙ артынан эйәрҙе.
Килен балаҡай иңдәренә ятҡан көйәнтә лә бик үҙенсәлекле: 30 йыл элек Миләүшә апай үҙе лә нәҡ ошо көйәнтәне иңдәренә элеп, ошо урамға килен булып төшкән. Ауылдың хөрмәтле кешеләре булып, тормош иптәше Әнәс ағай менән бергәләп өс балаға ғүмер биреп, тәрбиәләп үҫтергәндәр.
Ауылда иң оҙаҡ бергә матур йәшәгән парҙарҙың береһе булған Әнисә менән Сәлимйән Әминевтәрҙең ҡоҙоғона һыу алырға килгән йәш парҙы хужалар ихлас ҡаршыланы. Әнисә апай баҡса емештәрен теҙеп, тәмле бәлештәрен бешереп, өҫтәл дә әҙерләп ебәргән. Ә Сәлимйән ағай ҡоҙоҡ тирәһен матурлап, сәскәләр менән биҙәп тә ҡуйған.
Йорт хужаһы – ғүмер буйы киномеханик булып эшләп, үҙ образында “Еңмеш” фильмында төшкән хөрмәтле аҡһаҡал. Алты балаға ғүмер биреп, ҡартайған көндә матур итеп йорт төҙөп сығып, бөтә ейәндәренә йыл да ҡолон инселәп, ейәнсәрҙәренә бирнә һандығы теүәлләп ҡуйып, ауылға бер йәм булып йәшәй улар.
Йәш килен, йола шартына тура килгәнсә, хужаларға, һыу башлаған бикәсенә бүләк биреп, һыу эйәһенең ризалығын алып, ҡоҙоҡ эргәһенә тәңкәләр һибеп ҡалдырҙы. Уның һыу алып ҡайтҡанын ҡапҡа төбөнә йыйылған бала-саға, күрше-күлән түҙемһеҙләнеп көтә ине инде. Ошондай ҙа матур ихлас теләктәрҙән генә ҡойоноп тулған, алмалы көйәнтәлә бәүелеп ҡайтҡан күнәктәрҙәге һыу нисек тәмле булғанын белһәгеҙ икән!
Килен алып ҡайтҡан һыу менән самауыр тултырып, тәмле сәй ҡайнатып эскәс, дәртле таҡмаҡтарға бейеү ҙә, ысын-ысындан ҡыҙыҡлы уйындар ҙа гөрләне. Был тәңгәлдә инде оҙаҡ йылдар мәктәптә балалар менән эшләп, тәжрибә лә, оҫталыҡ та туплаған Нурсилә Ибраһимованың ойоштороу һәләтенә һоҡланырға ғына ҡала.
Әҙәпле, күңелле уйындарҙа йәше-ҡарты рәхәтләнеп уйнаны. Иман юлындағы ҡоҙалар ҙа күңел асып уйнарлыҡ, бер яҙығы булмаған уйындар ойоштороп, туй мөхитен йәнләндереп ебәрҙе шулай Нурсилә апай.
Ҡоҙа-ҡоҙалар уйнап-бейеп күңел асҡан арала ике-өс төрлө йылы ашын өлгөртөп, “Гөлмәрфүғә” эргәһендә зыр әйләнгән Рәзилә Илембәтова апайҙың ғәмәлдәре тағы бер һоҡландырҙы. Йорт хужабикәһе Миләүшә апайҙың айырылмаҫ дуҫы, ауыр саҡтарҙа йыуанысы, ошондай мәшәҡәтле мәлдәрендә таянысы булған йән әхирәте иртә таңдан инде ҡаҙан эргәһендә ҡайнай. Шуныһы ҡыуаныслы: хужалар үтенес менән мөрәжәғәт иткән бер кем дә, – үҙ туғанымы, сит кешеме, – “ҡуй” тип әйтмәй, ысын күңелдән ярҙам итә. Ауыл халҡының ихласлығы – уның күркәмлеге лә ул.
“Хуш тояғы”
Ҡоҙалар килтергән бүләктәрҙе табындағы бар ҡунаҡтарға таратҡас, “хуш тояғы”на ваҡыт етте. Ҡоҙалар матур табын, һый-хөрмәт өсөн рәхмәт әйтеп, ҡайтырға рөхсәт һораны. Йорт хужаһы булған ҡоҙалар матур килен үҫтереп биргән өсөн уларға алғыш әйтте. Ә йәштәр, тулҡынланып, ата-әсәйҙәренә йөрәк түренән сыҡҡан рәхмәт һүҙҙәрен әйтеп, изге кәңәштәренә, нәсихәттәргә ҡолаҡ һалып йәшәргә вәғәҙә бирҙе. Күңелдең иң нескә ҡылдарын сыңлатҡан матур байрам өсөн башҡа төрлө шау-шыулы тамашалар ҙа, бер-береңдән уҙҙырып әҙерләнгән һый-хөрмәт тә артыҡ шикелле.
Туй тип аталған күп мәжлестәрҙең ҙур залдарҙа саҡырылған йырсыларҙы тыңлап, ҡоҙа-ҡоҙағыйҙарыңдың кем икәнен дә йүнләп белә, таный алмай, официанттар килтергән төрлө ризыҡ янында самауыр сәйенә зарығып уҙғандары ла бихисап хәҙер.
Быуаттар буйы тапшырыла килгән йолаларҙы үтәгән өсөн дә бик матур һәм нигеҙле булған заманса башҡорт туйының шаһиты ла, ҡунағы ла булыу ғүмергә юйылмаҫ йылы тәьҫораттар ҡалдырҙы.
Тарихи нигеҙҙә барлыҡҡа килеп, быуындан-быуынға тапшырылған эшмәкәрлек һәм ғөрөф-ғәҙәт, рухи байлыҡ, күҙаллауҙар булған милли йолаларҙы сәхнәләштермәй генә, ғәҙәти көнкүрештә, ошондай ғаилә байрамдарында һәм башҡа сараларҙа ҡулланыу – үҫеп килгән быуынға әхлаҡи тәрбиә биреүҙең мөһим шарты. Йәштәр ҙә, балалар ҙа бындай байрамдарҙа күргән, башҡарған матур күренештәрҙең йола ғына түгелен йәшәй килә аңлар, иманым камил.
Тыуған тупраҡтан көс алып, нығынып, эргәһендә ҡарағайҙай һөйгән йәре, сылтырап аҡҡан көмөш һыуы, хәләл ризыҡ йүнләр усағы булған йәш киленгә киләсәктә нәҫел дауам итер балалар үҫтереп, милләтебеҙ бәрәкәтен арттырып, тыныс зәңгәр күк аҫтында “Гөлмәрфүғә”не дөрләтеп йәшәргә яҙһын.
-Ҡарлуғас ИШЕМҒОЛОВА.
Хәйбулла районы.