» Су буенда кичке уен » фольклор бәйрәм үткәрү өчен сценарий
Төзүчесе-автор: Хозина Ирина Александровна
Туймазы районы Кандра авылы музыка
мәктәбенең музыка теориясе укытучысы.
Тәрҗемәче:
Ә. М. Мирзаһитов исемендәге Кандра
авылы 2-нче урта мәктәбенең туган тел
укытучысы Латыйпова Филүсә Тәлгәт кызы һәм
Кандра авылы 1-нче урта мәктәбенең туган тел
укытучысы Әхтәриева Вәсилә Гәрәй кызы .
Кичке уеннар
элек-электән татар халкының иң матур, иң күркәм
йолаларыннан саналган.Җәйге
матур кичләрдә, кояш баткач, картлар
яткач,су буйлары,
урман аланнары, ямь-яшел болыннар яшьләрнең шат
авазларына күмелгән.
Кичке уеннарда җыр-бию, уен-көлке бер генә минутка
да тынып тормаган.
Анда җырлы-биюле түгәрәк уеннары, ике урам арасында
җыр ярышлары, шаян
такмаклар әйтешү, күмәк һәм ялгыз биюләр,кызыклы
уеннар уйналган.Кичке
уеннарда егетләр һәм кызлар бер-берсе белән
танышкан-кавышканнар,күрешкән-сөешкәннәр,
вәгьдәләр бирешкәннәр.
Шуңа күрә дә кичке
уеннар яшьләрнең иң яраткан урыны булып саналган.
Гомумән хәзер
традицион халык уенннарының актив кулланыштан китүе
ачык күренә. Әгәр дә
без киләчәк буыннарны милли традицияләрдә
тәрбиәләү зарурлыгын
таныйбыз икән, халык рухының аерылгысыз бер
өлешен тәшкил иткән
уеннарыбызның югалуына юл куймаска тиешбез.
Уен ул – катнаш
сәнгать һәм мәдәният төре,аның байтагында көй, бию,
махсус җайланмалар
катнаша. Аларны сүз белән тасвирлап бетереп булмый,
моның өчен махсус
схемалар, ноталар, рәсемнәр булуы зарур.
Максат:
1)Балаларның җырлы-моңлы , биюле уеннары
аша гасырлар буенча
үткәрелгән татар халык йола
бәйрәмнәрен саклап калу;
2) Киләчәк буынны милли традицияләр
нигезендә тәрбияләү;
3) Уен барышында җанлы диалог,
һәртөрле сөйләшләр, көлке, җор сүз,
импровизация аша балаларның сөйләм
телен үстерү, мантыйкый (логик)
фикерләвен арттыру;
Бурычлар:
1) Балаларны уен аша татар халык
йолалары белән таныштыру;
2) Киләчәк буыннарны милли
традицияләрдә тәрбияләү нигезендә халкыбыз
рухының аерылгысыз бер өлешен тәшкил
иткән уеннарыбызның югалуына
юл куймау;
3) Халкыбызның милли трдицияләрен
җыйнау, матбугатта бастыру , аларга
кабаттан «җан өрү» хәстәрен
күрү;
Җиһазлау: курчак, эскәмбия, читән,
йорт, 3 көянтә, 6 чиләк, елга макеты ,
чәчкәләр.
( “Бормалы су” көенә
3 кыз чыга)
1 кыз: Кумәк
бию, уен
көлке
Була кичке
уенда.
Кызлар -егетләр
жыела,
Таллыкта, су буенда.
2 кыз: Пар
табыш лы, эсир
алыш
Кичке уенда була
Таныштыра,
дуслаштыра
Яшьләрне
шушы
йола.
3 кыз: Жырлар,
биюләр
өзелмәс.
Шатлык өстәр гармун
да.
Укенерсез
килмәсәгез,
Кызык
булачак монда!
(Лилия эскәмбиядә
утырган килеш бишек җырын җырлый, курчагын йоклатып өйгә кертеп бәллүгә сала.
Көянтә – чиләкләр белән кызлар чыга, сөйләшәләр.)
« Әлли-бәлли » Мөхәммәт Садри сүзләре Әнвәр Бакиров көе
1.Әлли-бәлли, ак
бәби,
Ак бишектә ят, бәби.
Әлли-бәлли, бәбием,
Балдан татлы нәнием.
2.Әлли-бәлли ит, бәби,
Тәмле йоклап кит, бәби.
Әлли-бәлли, бәбием,
Балдан татлы нәнием.
3.Әлли-бәлли, бал гына,
Йокы сиңа ял гына.
Әлли-бәлли, бәбием,
Балдан татлы нәнием.
4.Йокла, йокла,
багалмам,
Үскәч бишеккә салмам.
Әлли-бәлли, бәбием,
Балдан татлы нәнием!
( “Бормалы су” көенә көянтә-чиләкләр тотып кызлар керә)
4 кыз: Кызлар!
Әйдәгез , Лилияне кичке уенга чакырабыз.
Барыбыз: Әйдәгез!
5 кыз: Лилия
кичке уенга чыгасыңмы?
6 кыз: (Лилия
тәрәзәдән карый һәм әкрен генә:) Хәзер чыгам.
(чыга) Исәнмесез кызлар!
Кызлар: Исәнме
Лилия.
( Егетләр читән
артында утыралар һәм кызларны күзлиләр. Берсе тавышланмагыз дип ишара ясый,
икенчесе җиңел генә башына сугып ала. Марсель кинәт килеп чыга, калганнар аның
артыннан.)
Малайлар: А-ХААААА!!!!
( Кызлар куркып китәләр)
1 егет:
Исәнмесез, саумысыз!
Нигә кәҗә саумыйсыз.
2 егет: Әтәчегез
күкәй салган
Нигә
чыгып алмыйсыз.
7 кыз: Әй,
Әпсәлам, Әпсәләм!
Сәлам
бирдем әссәлам!
Сездән
безгә тиештер бит..
Малайлар: Сәлам!
Барысы кызлар: Шуннан.
3 егет: Тугыз
ким уннан.
Барысы кызлар: Шуннан.
4 егет: Утырга
да шуган.
Барысы кызлар:
Шуннан.
5 егет: Кишер
белән суган..
Барысы кызлар:
Шуннан?
6 егет: (аптырап)
Егетләр, ярдәм итегез әле миңа!
(Егетләр кул
селтиләр. Җырларга җыеналар, бер-берсенә капма-каршы басалар.)
7 егет: Эй,
егетләр,кызлар, әйдәгез әле, жырлап алыйк!
Барысы : ( уртада
басып торалар , өч төркемгә бүленеп җырлыйлар.)
“Без җырлыйбыз”
1)Без җырлыйбыз шаян
җырлар,
Ә сез тыңлап торыгыз.
Әнә килә автомобил,
Булыр безнең җырыбыз.
О-хо-хо, о-хо-хо!
Булыр безнең җырыбыз. 2 тапкыр (уртада басып торучы балалар урыннарында кала,
калганнары ике яктан бии-бии капма-каршы “П” хәрефе ясап баса, кызлар уң,
малайлар сул якта.)
2.Кызлар: ( кызлар
малайларга каршы һәрбер аяктан икешәр тапкыр тыпырдап, кулга-кул тотынышып яки
алъяпкыч итәкләрен тотып килә)
2) Әнә килә автомобил
,
Төягәннәр калайлар.
Безнең авыл малайлары ,
Туксан яшьлек
бабайлар.
О-хо-хо, о-хо-хо!
Туксан яшьлек бабайлар. 2 тапкыр (артка китәләр)
3.Малайлар: ( егетләр
кызларга каршы һәрбер аяктан икешәр тапкыр тыпырдап, кулларын бер-берсенең
иңнәренә куеп киләләр)
3)Әнә килә автомобил,
Төягәннәр капчыклар.
Безнең авылның
кызлары,
Сиксән яшьлек
карчыклар.
О-хо-хо, о-хо-хо!
Сиксән яшьлек карчыклар. 2 тапкыр. (артка китәләр)
4. Барысы : ( уртада торучы балалар алга атлый куллары
итәкләрендә)
4) Тыпыр,тыпыр, тыпырдашып
Бергә басаек әле
Уйнап-көләп, җырлап-биеп,
Күңел ачаек
әле.
О-хо-хо, о-хо-хо! Күңел ачаек әле. (артка китәләр)
О-хо-хо, о-хо-хо! Күңел ачаек әле.
1 кыз: (алга чыгып)
Булды-булды. Кызлар !Малайлар!
Без биредә бик шаулашабыз.
Әйдәгез,
чишмәгә суга барабыз.
Барысы кызлар:
Әйдәгез, әйдә!
Малайлар: Без
дә барабыз!
Барысы кызлар: Юк,
без сезне алмыйбыз!
1 юн.: Барабыз!
(ышаныч белән)
2юн.: Сезгә
ярдәм итәрбез!
Барысы :
Без барабыз !
2 кыз: Әйдәгез, чиләкләрне
алаек.
( Көянтә-чиләкләрен
алып җырлый-җырлый биеп баралар) Су юлы (татар халык җыры, башкара Сөмбел Билалова )
“Су юлы» (татар халык жыры, башкара Сөмбел Билалова)
1.Әйдә, иркәм, алып барам
Чишмәләргә, суларга;
Чишмәләрдән су алганда
Су чәчрәтеп уйнарга.
Ай, җаныем, суларда
Су чәчрәтеп уйнарга.
2.Суда сусар йөзә микән,
Салкын суга салмыйча?
Син бәгъремне сагнып көтәм,
Юлдан күзем алмыйча.
Ай, җаныем, суларда
Су чәчрәтеп уйнарга.
3.Суда сусар йөзәдер лә,
Сулары сай булса да;
Бәгърем, хатлар язсана
Өч кенә юл булса да.
Ай, җаныем, суларда
Су чәчрәтеп уйнарга.
4.Су буенда акбүз атлар —
Бар да каеш нукталы;
Сагынмамын, димә, җаныем,
Сагынырсың, туктале.
Ай, җаныем, су юлы,
Бик сагындым бу юлы.
Су чәчрәтеп уйнарга.
Салкын суга салмыйча?
Син бәгъремне сагнып көтәм,
Юлдан күзем алмыйча.
Су чәчрәтеп уйнарга.
Сулары сай булса да;
Бәгърем, хатлар язсана
Өч кенә юл булса да.
Су чәчрәтеп уйнарга.
Бар да каеш нукталы;
Сагынмамын, димә, җаныем,
Сагынырсың, туктале.
Бик сагындым бу юлы.
3 кыз: Нинди
ямьле чишмә буе!
4 кыз:
Әй, кояшкай, зәп-зәңгәр күк,
Безгә
карап көләсезме.?
5 кыз:
Сайрар кошлар, саф чишмәләр.
Безнең
җырны ишетәсезме?
6 кыз: Бик
күңелле монда, әйдәгез, жырлап алабыз!
(Җырлы-биюле
уен. Түгәрәкләнеп басалар)
Барысы :
“Бормалы су” Нәкый Исәнбәт сүзләре Заһид Хәбибуллин көе
(Түгәрәк буйлап
йөриләр уң якка алмашлап атлыйлар.)
1.Ай бормалы, бормалы
ла, Бормалы
су буйлары,
Бормалы су буйларында
Үскән зифа буйлары.
(Түгәрәк буенча йөриләр, сул якка алмашлап
атлыйлар.) Ал матурмы, гөл
матурмы, Гөл
булыйм юлларыңда;
Ирмен дигән ир егетнең
Гөл шиңмәс кулларында.
Кушымта:
Ал гөл дә таң гөл,
( уртага баралар)
Сез кадерле яшь кызлар,
Сез уңган, сез чибәр, ( артка чигәләр )
Ил күгендә йолдызлар.
Дан безнең кызларыбызга, ( уртага баралар)
Гөл сибик юлларына.
Эшләре яңгырар аларның ( артка чигәләр )
Безнең ил җырларында.
(Түгәрәк буйлап йөриләр
уң якка алмашлап атлыйлар)
2.Айкалмасын,
чайкалмасын Китергән
суларыгыз.
Кайсы йолдыз асларында
Йөрегән юлларыгыз?!
(түгәрәк буйлап
йөриләр суң якка алмашлап атлыйлар)
Ал матурмы, гөл матурмы
Гөл булыйм юлларыңда.
Ирмен дигән ир егетнең
Гөл шиңмәс кулларында.
Кушымта:
(Капма-каршы басалар,
ике яктан да берәр кеше чыгып парлап әйләнәләр, кире басалар,барысы да әйләнеп
чыкканчы бииләр)
Яшь чаклар бер чак,
Яшь
гөлнең кадерен бел.
Ал белем, алга бар,
Белем гөле сүнмәс гөл.
Дан безнен кызларыбызга,
Гөл сибик юлларына.
Эшләре яңгырар аларның
Безнең ил җырларында.
7 кыз: Әйдәгез уеннар уйныйбыз .
Барысы : Әйдәгез, әйдәгез.
1 кыз: Нинди уен уйныйбыз?
Барысы : ” Капкалы уен”ын уйныйбыз
2 кыз: Яңа утырткан капканы
Баганасы бик шома.
Капка эләктереп калмасын
Ычкынырга чамала.
(Егетләр, кызлар
парлашып басалар,парлары белән капкадан чыгалар.Көй беткәндә кайсы пар уртада
калса , шуларга җәза бирелә.) Бер кыз белән егет
кулларын өскә күтәреп басалар, калганнар капкадан чыга башлый. Капкачылар
кемнедер тотып калалар. Җәза бирәләр.
Татар бию көе.
3 кыз:
Марсельне нишләтәбез?
Барысы :
Мәзәк сөйләсен.
3 егет: Марсель:
Юк, мин табышмак әйтәм.
Сырлы,
сырлы, сырлы ул,
Безнең
белән җырлый ул,
Биетә дә, җырлата дә,
Күңелле ул, моңлы ул.
Я, нәрсә ул,
әйтеп карагыз
Барысы : Гармун.
4 юн:
Ә гармунда кем остарак уйный, ягез әле,егетләр
(Нияз
гармунда уйный татар җыры яки
татар биюе. Калганнар
парлап әйләнәләр).
4 кыз:
Айсылуны нишләтәбез?
5 егет:
Жырласын.
Барысы:
Юк, биесен
“Такмаклар”
( Бер кыз
бии- 1 куплет дәвамында, 2-нче куплетында балалар такмаклар әйтә, 3-нче
куплетта кул чабалар. Кыз биюдән чыга, ә егет керә.)
I ч. 1ч.) Кыз чыга бии;
2ч.) Балалар такмак
әйтә.
Бие, бие, бие
але, биегәне юк
але
Биегәне булмаса да матур бии бит әле
3ч.) Кул чабалар, кыз биюдән чыга, егет керә
IIч.) 1ч.) Егет чыга бии;
2ч.)Балалар
такмак әйтә;
Уфадан
килгән егет оек чабата киеп
Монда килеп, итек киеп
Нишләп
йөрисең биеп.
3ч) (Кул чабалар)
IIIч.) Балалар бии.
5 кыз: Кызлар,
егетләр! Уйнадык та, җырладык тә,
биедек
тә! Әйдәгез кайтыйк инде.?
Барысы:
Эй, койтасы килмий бит але!
6 кыз: Кайтыик
инде, әни өйде су көтә .
Барысы:
Ярар! Әйдәгез!
7 кыз: Чылтырап
аккан чишмәгә
Суга дип барган идем.
Тиз
генә әйләнеп өйгә,
Кайтырбыз
дигән идек.
1 кыз:
Әле айлы кич җитмәгән,
Янмый
күктә йолдызлар.
6 егет:
Су алырга дип чишмәдән
Ашкына безнең кызлар.
7 егет:
Балкырлар барлык йолдызлар,
Елмая безнең кызлар.
(Кызлар
көянтә-чиләкләрен тотып горур басып торалар, егетләр аларга елгадан су алып
чиләкләрен көянтәгә эләргә ярдәм итәләр. Кайтыр юлга чыккач җырлыйлар.)
“Бормалы су”
2.Айкалмасын,
чайкалмасын
Китергән суларыгыз.
Кайсы йолдыз асларында
Йөрегән юлларыгыз?!
Ал матурмы, гөл матурмы,
Гөл булыйм юлларыңда.
Ирмен дигән ир егетнең
Гөл шиңмәс кулларында.
Кушымта:
Яшь чаклар бер чак,
Яшь гөлнең кадерен бел.
Ал белем, алга бар,
Белем гөле сүнмәс гөл.
Дан безнен кызларыбызга,
Гөл сибик юлларына.
Эшләре яңгырар аларның
Безнең ил җырларында.
Файдаланылган әдәбият:
1.
Акбирова Ләйсән Рәүф
кызы,татар теле һәм әдәбияты укытучысы.Открытое мероприятие «Единство
традиций двух народов»;
2. Кәримова Ф.С. Мәктәпкә бәйрәмнәр, кичәләр.- Чаллы: «Мәгърифәт»
3.
Давлетова Венера Асгатовна, учитель начальных
классов. Насипова Гузель Шайхетдиновна, учитель
начальных классов tatbavmousosh1.narod.ru/olderfiles/4/Su_buenda_kichke_uen.doc
;
4.
Мөхәммәтҗанова Җ.Ф. «Су
буенда кичке уен»;
5.
Сафина Гөлнура
Мөхәмәтфатиховна «Ә б и е м д ә к у н а к т а»
6.
Хозина
И.А. Набор нот в нотном редакторе «Sibelius»;
7.
Хозина
И.А. Подбор мелодий
песен;
8.
Р.
Ф.Ягъфәров “ Ал кирәк, гөл кирәк: Уеннар китабы- Казан: Мәгариф, 1995.-126 б.
Максат: Мили гореф гадәтләрне балаларга өйрәтү,балаларны халык
мәдәнияте белән таныштыруны дәвам итү,балаларның күңелен
күтәрү.
Җиһазлар: Зал матур итеп бизәлә, татар милли киемнәре, сөлгеләр, ашъ-
яулыклар куела.
Язгы алан-яфраклар яра башлаган каеннар. Каен ботакларында
“сандугачлар” куелган.
Тәрбияче (татар мили киеменнән)
Карап тормый ара еракка,
Дуслар килгән безгә кунакка.
Дуслык бит ул- тормыш үзәге,
Дуслык бит ул- бәйрәм бизәге.
Бәйрәмсез бик күңелсез бит,
Күңелсездер сезгә дә.
Бәйрәмнәр кирәк сезгә дә,
Кирәк һәммәбезгә дә.
Бәйрәмнәр бик күп болай да,
Ә шулай да, ә шулай да.
Халкыбызның йолаларын
Искә төшерик әле,
Күңелле итеп бүген
“Уен” үткәрик әле.
(Туган як турында көй яңгырый)
Тәрбияче:
Язның бер матур кичендә, сандугачлар сайрап, агачлар яфрак ярганда, авыл яшьләре елга буена- кичке уенга җыелалар.
Аланга Әби белән Бабай килеп керә.
Исәнләшәләр.
А.б. Исәнмесез, Хәерле кич! Нишләп йөрисез кичен, Әбекәй?
Бабай: Шушы аланлыкта кичке уен буласын ишетеп яшьчакларны искә төшерик, дип килдек, кызым.
А.б. Дөрестән дә, без аларны
Искә тошерик әле.
Халык йоласын кайтарып,
Бер уйнап алыйк әле.
Бабай: Соңга калабыз дип куркып, иртәрәк килдек, ахры……
(“Сандугачлар”сайравы ишетелә)
Әби: Аптырама карт карәле,
Ничек матур аланда.
Сандугач сайрый өздереп,
Җыры сарыла җанга
Карыйм, карыйм,
Тик күрәлмим
Кайда соң үзе, кайда?
(Әби үрелеп-үрелеп ачач башына карый)
Бабай: Нинди матур, моңлы тавыш ишетелә, күңелем тулып җырлыйсы килә башлады.
(Авыл көен җырлыйлар)
А.б. Бигрәк матур җырлыйсыз.
Бабай: Яшь вакытта болай гына җырламый идек шул, кызым. Үү, яшьләр килә түгелме?
(Матур милли киемнәр кигән кызлар керә) (“Матур булсын” 1 куплет)
(Исәнләшәләр)
Бабай: Исәнмесез, исәнмесез, балакайларым! Кичке уенга чакырган өчен зур рәхмәт сезгә!
Әби:Инде кунак булыйк кичен,
Бергә күңел ачыйк бүген.
Су буенда ялгыз гына,
Үсеп утыра ак каен.
1 кыз: Бәхетле бул, озак яшә,
Ялгыз булма, дускаем,
Онытма син бу дөньяда
Бәхет дигән сүз барын
Шатлык кына килсен сиңа
Тик боекма, дускаем.
Әйдәгез, дусларым уен уйнап алыйк.( Йөзек салыш)
Залга, җырлап егетләр керә (“Каз канаты каурый -каурый”)
1 малай:
Исәнмесез кызлар
Һавадагы йолдызлар.
Кызлар: Исәнмесез! кемнәр дисәк, безнең малайлар икән.
2 малай:
Әйдә, дуслар, җырлыйк әле,
Уйнаган гармуннарга,
Ал чәчәк күп яшик әле
Туган якларыбызда.
Җыр:“Челтәр элдем читәнгә” ( кара каршы җырлау)
3 малай:
Барысы да шундый уңган
Барысы да шундый булган,
Йөзләре кояш кебек
Торалар нурлар сибеп.
4 малай:
Ә хәзер биеп алыйк әле
Сезне матур бии, диләр,
Биетеп карыйк әле.
(Татар биюе башкарыла)
Бабай:
И-и, балалар, күңелем бигрәк яшәреп китте. Без яшь чакта әле менә мондый уеннар да уйный идек.
(Капкалы уен уйнау)
2 кыз: Без биибез тыпыр- тыпыр
Без биибез топ та топ.
Бер бии башласак ,
Безне булмый туктатып.
( Башкорт биюе)
Әби: Ай рәхмәт яугырлары, бигрәк матур биисез.
3 кыз:
Туктатмагыз гармунны
Чакырыйк без кызларны
Бергә-бергә җырлыйк әле
Без яраткан җырларны.
Бабай: Йөрәкләрне җилкетә торган көй. Белмим ничек түзәргә?
(Бии)
А.б. Бас,бас, катырак бас,
Бии икән дисеннәр
Безнең яшьләр табаныннан
Ут чыгара дисеннәр.
Әби: Җитәр, җитәр, уздырдың
Бигрәк тузан туздырдың
Аягыңны шакылдатып
Колагымны тондырдың.
Бабай: Әбиеңнең кәҗәсе-
Бакчада кәбестәдә
Биемәгәч җырламагач,
Мин монда нәмәстәгә.
(Җыр “Әнисә”)
“Вальс”
Хәзер әйдәгез бер уен уйнап алыйк.
(“Чума үрдәк ,чума каз”)
1кыз: Сандугачлар, былбыллар,
Тургайлар парлы була.
Кем уенда парсыз кала,
Шундук җәзасын ала.
“Парлашып калу ” уены (Көй уйнаганда таралып биеп йөриләр, көй туктагач парлап калалар, парсыз калганга җәза бирелә)
Уеннар бит дусларым,
Витамин кебек алар.
Күңелләрне үстерә,
Йөрәкләргә көч бирә.
Милләтемнең гасырлардан килгән
Истәлекле гадәтләре бар.
Күркәм гадәтләрне яшәтүче
Олуг телем-татар теле бар.
Туган телем, тургай җырлы телем,
Айланасың алсу таңнарда.
Син илһамлы, назлы һәм ягымлы,
Сөенәмен һаман шуңарга.
Чал тарихлы горур кешеләр без,
Тынмас моң бар безнең каннарда
Ата- бабай мирас иткән сымак
Дәвам итәр юлын без барда.
Онытылган гореф-гадәтләрне
Яңартабыз хәзер көннән-көн
Уен йолалары, җыр-биюе,
Һәр киләчәк көнне бизәсен.
Рәхмәт сезгә Әтиләр!
Килеп яхшы иткәнсез.
Безнең бакчабызның шау тормышын
Күреп китик әле, дигәнсез.
Әби белән бабай:
Рәхмәт, рәхмәт барыгызга
Күңелле ял иттердегез.
Яшь чакларны искә төшереп
Йөрәкләрне җилкеттегез.
Күмәк җыр. “Матур булсын”
( Табын янында Әтиләр белән бергәләп чәй эчү. Әтиләргә бүләкләр тапшыру)
Муниципальное казенное образовательное учреждение «Кунашакская средняя общеобразовательная школа»
» Су буенда кичке уен «
фольклор бәйрәм үткәрү өчен сценарий.
Сценарий фольклорного праздника «Вечерние игры на берегу».
Җиһазлау ( оборудование): читән (забор), 6 чиләк, чәчкәләр, 2 саул макеты, камыш макетлары, идән паласы, баян, трещётки.
( “Бормалы су” көенә 3 кыз чыга- под мелодию «Бормалы су выходят три девушки)
1 кыз: Кумәк бию, уен көлке була кичке уенда.
Кызлар — егетләр жыела таллыкта, су буенда.
2 кыз: Пар табышлы, эсир алыш кичке уенда була
Таныштыра, дуслаштыра яшьләрне шушы йола.
3 кыз: Жырлар, биюләр өзелмәс, шатлык өстәр гармун да.
Укенерсез килмәсәгез, кызык булачак монда!
( “Бормалы су” көенә чиләкләр тотып кызлар керә)
4 кыз: Кызлар! Әйдәгез, Каринане кичке уенга чакырабыз.
Барыбыз: Әйдәгез!
5 кыз: Карина, кичке уенга чыгасыңмы?
6 кыз: (Карина тәрәзәдән карый һәм әкрен генә:)
Хәзер чыгам. (чыга) Исәнмесез кызлар!
Кызлар: Исәнме, Карина! ( Егетләр читән артында утыралар һәм кызларны күзлиләр. Рузамиль кинәт килеп чыга, калганнар аның артыннан.)
Малайлар: А-ХА-ХА-ХА-А! ( Кызлар куркып китәләр)
1 егет: Исәнмесез, саумысыз!
Нигә кәҗә саумыйсыз.
2 егет: Әтәчегез күкәй салган
Нигә чыгып алмыйсыз.
1 кыз: Әй, Әпсәлам, Әпсәләм!
Сәлам бирдем әссәлам!
Сездән безгә тиештер бит…
Малайлар: Сәлам!
Барысы кызлар: Шуннан!..
3 егет: Тугыз ким уннан…
Барысы кызлар: Шуннан!..
4 егет: Утырган да шуган…
Барысы кызлар: Шуннан!..
5 егет: Кишер белән суган..
Барысы кызлар: Шуннан?
6 егет: (аптырап) Егетләр, ярдәм итегез әле миңа!
(Егетләр кул селтиләр. Җырларга җыеналар, бер-берсенә капма-каршы басалар.)
7 егет: Эй, егетләр,кызлар, әйдәгез әле, жырлап алыйк!
Барысы : (торалар уртада басып, өч төркемгә бүленеп җырлыйлар.)
«Кария закария» — татар халык жыры
1.Бу бик яхшы укучы -2 раза (запевают – Нигаматуллина К. и Ильясова В.)
Анын укуы яхшы
аннан урнэк алыгыз – 2 раза
припев:
Кария — Закария коммая (барысы дэ бергэ)
Кария — Закария коммая
Кари комма Закария
Закария коммая — 2 раза
2) Бу бик яхшы жырлаучы ( запевают Акчулпанов Р. и Карачурин А.)
Анын жырлавы яхшы
аннан урнэк алыгыз
Припев.
3) Бу бик яхшы биюче (барысы дэ бергэ)
Анын биюэ яхшы
аннан урнэк алыгыз
(кызлар белән малайлар бер беренә тыпырдашып каршы киләләр)
Барысы : Тыпыр,тыпыр, тыпырдашып
Бергә басаек әле
Уйнап-көләп, җырлап-биеп,
Күңел ачаек әле.
О-хо-хо, о-хо-хо! Күңел ачаек әле. (артка китәләр)
О-хо-хо, о-хо-хо! Күңел ачаек әле.
2 егет: Егетләр биюе! ( танец юношей)
(Акчулпанов Р, Фахрутдинов А. Гилязов И.)
2 кыз: (алга чыгып)
Булды-булды. Кызлар! Малайлар!
Без биредә бик шаулашабыз.
Әйдәгез, чишмәгә суга барабыз.
Барысы кызлар: Әйдәгез, әйдә!
Малайлар: Без дә барабыз!
Барысы кызлар: Юк, без сезне алмыйбыз!
Барысы малайлар: Барабыз!
2 кыз: Әйдәгез, чиләкләрне алаек.
(Чиләкләрен алып җырлый-җырлый биеп баралар)
“Су юлы» (татар халык жыры, башкара Сөмбел Билалова)
1.Әйдә, иркәм, алып барам — (кызлар )
Чишмәләргә, суларга;
Чишмәләрдән су алганда
Су чәчрәтеп уйнарга.
Ай, җаныем, суларда
Су чәчрәтеп уйнарга.
2.Суда сусар йөзә микән, -(малайлар)
Салкын суга салмыйча?
Син бәгъремне сагнып көтәм,
Юлдан күзем алмыйча.
Ай, җаныем, суларда
Су чәчрәтеп уйнарга.
Ай, җаныем, суларда
(Кызлар чиләкләрен тотып горур басып торалар, Ильдар аларга елгадан су чиләкләренэ алып бирэ).
1 кыз: Әйдәгез уеннар уйныйбыз .
Барысы : Әйдәгез, әйдәгез.
1 егет: Нинди уен уйныйбыз?
1 кыз: ” Палас белэн уйныйбыз!
( Нигаматуллина К, Гималов Р, Сафонова В. Фархутдинов А.)
2 кыз: Ә гармунда кем остарак уйный, егетләр?
Барысы : Руслан, Руслан инде…
(Руслан гармунда уйный татар җыры яки татар биюе. Калганнар парлап «гөрләук уйныйлар»).
3 кыз: Бик күңелле монда, әйдәгез, жырлап алабыз!
(Җырлы-биюле уен. Түгәрәкләнеп басалар)
«Апипэ»
(Ильясова Виктория, Нигаматуллина Карина жырлыйлар).
5 кыз: Кызлар, егетләр! Уйнадык та, җырладык тә,
биедек тә! Әйдәгез кайтыйк инде.?
Барысы: Эй, койтасы килмий бит але!
6 кыз: Кайтыик инде, әни өйде су көтә .
Барысы: Ярар! Әйдәгез!
( Кайтыр юлга чыккач биеп, җырлап чыгыш якка атлыйлар))
Методическая разработка сценария «Су буенда кичке уен » («Вечерние игры у воды») Хозина И.А.
» Су буенда кичке уен » фольклор бәйрәм үткәрү өчен сценарий
Төзүчесе-автор: Хозина Ирина Александровна
Туймазы районы Кандра авылы музыка
мәктәбенең музыка теориясе укытучысы.
Тәрҗемәче: Ә. М. Мирзаһитов исемендәге Кандра
авылы 2-нче урта мәктәбенең туган тел
укытучысы Латыйпова Филүсә Тәлгәт кызы һәм
Кандра авылы 1-нче урта мәктәбенең туган тел
укытучысы Әхтәриева Вәсилә Гәрәй кызы .
Кичке уеннар элек-электән татар халкының иң матур, иң күркәм
йолаларыннан саналган.Җәйге матур кичләрдә, кояш баткач, картлар
яткач,су буйлары, урман аланнары, ямь-яшел болыннар яшьләрнең шат
авазларына күмелгән. Кичке уеннарда җыр-бию, уен-көлке бер генә минутка
да тынып тормаган. Анда җырлы-биюле түгәрәк уеннары, ике урам арасында
җыр ярышлары, шаян такмаклар әйтешү, күмәк һәм ялгыз биюләр,кызыклы
уеннар уйналган.Кичке уеннарда егетләр һәм кызлар бер-берсе белән
танышкан-кавышканнар,күрешкән-сөешкәннәр, вәгьдәләр бирешкәннәр.
Шуңа күрә дә кичке уеннар яшьләрнең иң яраткан урыны булып саналган.
Гомумән хәзер традицион халык уенннарының актив кулланыштан китүе
ачык күренә. Әгәр дә без киләчәк буыннарны милли традицияләрдә
тәрбиәләү зарурлыгын таныйбыз икән, халык рухының аерылгысыз бер
өлешен тәшкил иткән уеннарыбызның югалуына юл куймаска тиешбез.
Уен ул – катнаш сәнгать һәм мәдәният төре,аның байтагында көй, бию,
махсус җайланмалар катнаша. Аларны сүз белән тасвирлап бетереп булмый,
моның өчен махсус схемалар, ноталар, рәсемнәр булуы зарур.
Максат:
1)Балаларның җырлы-моңлы , биюле уеннары аша гасырлар буенча
үткәрелгән татар халык йола бәйрәмнәрен саклап калу;
2) Киләчәк буынны милли традицияләр нигезендә тәрбияләү;
3) Уен барышында җанлы диалог, һәртөрле сөйләшләр, көлке, җор сүз,
импровизация аша балаларның сөйләм телен үстерү, мантыйкый (логик)
фикерләвен арттыру;
Бурычлар:
1) Балаларны уен аша татар халык йолалары белән таныштыру;
2) Киләчәк буыннарны милли традицияләрдә тәрбияләү нигезендә халкыбыз
рухының аерылгысыз бер өлешен тәшкил иткән уеннарыбызның югалуына
юл куймау;
3) Халкыбызның милли трдицияләрен җыйнау, матбугатта бастыру , аларга
кабаттан «җан өрү» хәстәрен күрү;
Җиһазлау: курчак, эскәмбия, читән, йорт, 3 көянтә, 6 чиләк, елга макеты ,
чәчкәләр.
( “Бормалы су” көенә 3 кыз чыга)
1 кыз: Кумәк бию, уен көлке
Була кичке уенда.
Кызлар -егетләр жыела,
Таллыкта, су буенда.
2 кыз: Пар табыш лы, эсир алыш
Кичке уенда була
Таныштыра, дуслаштыра
Яшьләрне шушы йола.
3 кыз: Жырлар, биюләр өзелмәс.
Шатлык өстәр гармун да.
Укенерсез килмәсәгез,
Кызык булачак монда!
(Лилия эскәмбиядә утырган килеш бишек җырын җырлый, курчагын йоклатып өйгә кертеп бәллүгә сала. Көянтә – чиләкләр белән кызлар чыга, сөйләшәләр.)
« Әлли-бәлли » Мөхәммәт Садри сүзләре Әнвәр Бакиров көе
1.Әлли-бәлли, ак бәби,
Ак бишектә ят, бәби.
Әлли-бәлли, бәбием,
Балдан татлы нәнием.
2.Әлли-бәлли ит, бәби,
Тәмле йоклап кит, бәби.
Әлли-бәлли, бәбием,
Балдан татлы нәнием.
3.Әлли-бәлли, бал гына,
Йокы сиңа ял гына.
Әлли-бәлли, бәбием,
Балдан татлы нәнием.
4.Йокла, йокла, багалмам,
Үскәч бишеккә салмам.
Әлли-бәлли, бәбием,
Балдан татлы нәнием!
( “Бормалы су” көенә көянтә-чиләкләр тотып кызлар керә)
4 кыз: Кызлар! Әйдәгез , Лилияне кичке уенга чакырабыз.
Барыбыз: Әйдәгез!
5 кыз: Лилия кичке уенга чыгасыңмы?
6 кыз: (Лилия тәрәзәдән карый һәм әкрен генә:) Хәзер чыгам. (чыга) Исәнмесез кызлар!
Кызлар: Исәнме Лилия.
( Егетләр читән артында утыралар һәм кызларны күзлиләр. Берсе тавышланмагыз дип ишара ясый, икенчесе җиңел генә башына сугып ала. Марсель кинәт килеп чыга, калганнар аның артыннан.)
Малайлар: А-ХААААА!!!! ( Кызлар куркып китәләр)
1 егет: Исәнмесез, саумысыз!
Нигә кәҗә саумыйсыз.
2 егет: Әтәчегез күкәй салган
Нигә чыгып алмыйсыз.
7 кыз: Әй, Әпсәлам, Әпсәләм!
Сәлам бирдем әссәлам!
Сездән безгә тиештер бит..
Малайлар: Сәлам!
Барысы кызлар: Шуннан.
3 егет: Тугыз ким уннан.
Барысы кызлар: Шуннан.
4 егет: Утырга да шуган.
Барысы кызлар: Шуннан.
5 егет: Кишер белән суган..
Барысы кызлар: Шуннан?
6 егет: (аптырап) Егетләр, ярдәм итегез әле миңа!
(Егетләр кул селтиләр. Җырларга җыеналар, бер-берсенә капма-каршы басалар.)
7 егет: Эй, егетләр,кызлар, әйдәгез әле, жырлап алыйк!
Барысы : ( уртада басып торалар , өч төркемгә бүленеп җырлыйлар.)
“Без җырлыйбыз”
1)Без җырлыйбыз шаян җырлар,
Ә сез тыңлап торыгыз.
Әнә килә автомобил,
Булыр безнең җырыбыз.
О-хо-хо, о-хо-хо! Булыр безнең җырыбыз. 2 тапкыр (уртада басып торучы балалар урыннарында кала, калганнары ике яктан бии-бии капма-каршы “П” хәрефе ясап баса, кызлар уң, малайлар сул якта.)
2.Кызлар: ( кызлар малайларга каршы һәрбер аяктан икешәр тапкыр тыпырдап, кулга-кул тотынышып яки алъяпкыч итәкләрен тотып килә)
2) Әнә килә автомобил ,
Төягәннәр калайлар.
Безнең авыл малайлары ,
Туксан яшьлек бабайлар.
О-хо-хо, о-хо-хо! Туксан яшьлек бабайлар. 2 тапкыр (артка китәләр)
3.Малайлар: ( егетләр кызларга каршы һәрбер аяктан икешәр тапкыр тыпырдап, кулларын бер-берсенең иңнәренә куеп киләләр)
3)Әнә килә автомобил,
Төягәннәр капчыклар.
Безнең авылның кызлары,
Сиксән яшьлек карчыклар.
О-хо-хо, о-хо-хо! Сиксән яшьлек карчыклар. 2 тапкыр. (артка китәләр)
4. Барысы : ( уртада торучы балалар алга атлый куллары итәкләрендә)
4) Тыпыр,тыпыр, тыпырдашып
Бергә басаек әле
Уйнап-көләп, җырлап-биеп,
Күңел ачаек әле.
О-хо-хо, о-хо-хо! Күңел ачаек әле. (артка китәләр)
О-хо-хо, о-хо-хо! Күңел ачаек әле.
1 кыз: (алга чыгып)
Булды-булды. Кызлар !Малайлар!
Без биредә бик шаулашабыз.
Әйдәгез, чишмәгә суга барабыз.
Барысы кызлар: Әйдәгез, әйдә!
Малайлар: Без дә барабыз!
Барысы кызлар: Юк, без сезне алмыйбыз!
1 юн.: Барабыз! (ышаныч белән)
2юн.: Сезгә ярдәм итәрбез!
Барысы : Без барабыз !
2 кыз: Әйдәгез, чиләкләрне алаек.
( Көянтә-чиләкләрен алып җырлый-җырлый биеп баралар) Су юлы (татар халык җыры, башкара Сөмбел Билалова )
“Су юлы» (татар халык жыры, башкара Сөмбел Билалова) 1.Әйдә, иркәм, алып барам
Чишмәләргә, суларга;
Чишмәләрдән су алганда
Су чәчрәтеп уйнарга.
Ай, җаныем, суларда
Су чәчрәтеп уйнарга.
2.Суда сусар йөзә микән,
Салкын суга салмыйча?
Син бәгъремне сагнып көтәм,
Юлдан күзем алмыйча.
Ай, җаныем, суларда
Су чәчрәтеп уйнарга.
3.Суда сусар йөзәдер лә,
Сулары сай булса да;
Бәгърем, хатлар язсана
Өч кенә юл булса да.
Ай, җаныем, суларда
Су чәчрәтеп уйнарга.
4.Су буенда акбүз атлар —
Бар да каеш нукталы;
Сагынмамын, димә, җаныем,
Сагынырсың, туктале.
Ай, җаныем, су юлы,
Бик сагындым бу юлы.
3 кыз: Нинди ямьле чишмә буе!
4 кыз: Әй, кояшкай, зәп-зәңгәр күк,
Безгә карап көләсезме.?
5 кыз: Сайрар кошлар, саф чишмәләр.
Безнең җырны ишетәсезме?
6 кыз: Бик күңелле монда, әйдәгез, жырлап алабыз!
(Җырлы-биюле уен. Түгәрәкләнеп басалар)
Барысы : “Бормалы су” Нәкый Исәнбәт сүзләре Заһид Хәбибуллин көе
(Түгәрәк буйлап йөриләр уң якка алмашлап атлыйлар.)
1.Ай бормалы, бормалы ла, Бормалы су буйлары,
Бормалы су буйларында
Үскән зифа буйлары.
(Түгәрәк буенча йөриләр, сул якка алмашлап атлыйлар.) Ал матурмы, гөл матурмы, Гөл булыйм юлларыңда;
Ирмен дигән ир егетнең
Гөл шиңмәс кулларында.
Кушымта:
Ал гөл дә таң гөл, ( уртага баралар)
Сез кадерле яшь кызлар,
Сез уңган, сез чибәр, ( артка чигәләр ) Ил күгендә йолдызлар.
Дан безнең кызларыбызга, ( уртага баралар)
Гөл сибик юлларына.
Эшләре яңгырар аларның ( артка чигәләр )
Безнең ил җырларында.
(Түгәрәк буйлап йөриләр уң якка алмашлап атлыйлар)
2.Айкалмасын, чайкалмасын Китергән суларыгыз.
Кайсы йолдыз асларында
Йөрегән юлларыгыз?!
(түгәрәк буйлап йөриләр суң якка алмашлап атлыйлар)
Ал матурмы, гөл матурмы
Гөл булыйм юлларыңда.
Ирмен дигән ир егетнең
Гөл шиңмәс кулларында.
Кушымта:
(Капма-каршы басалар, ике яктан да берәр кеше чыгып парлап әйләнәләр, кире басалар,барысы да әйләнеп чыкканчы бииләр)
Яшь чаклар бер чак, Яшь гөлнең кадерен бел.
Ал белем, алга бар,
Белем гөле сүнмәс гөл.
Дан безнен кызларыбызга,
Гөл сибик юлларына.
Эшләре яңгырар аларның
Безнең ил җырларында.
7 кыз: Әйдәгез уеннар уйныйбыз .
Барысы : Әйдәгез, әйдәгез.
1 кыз: Нинди уен уйныйбыз?
Барысы : ” Капкалы уен”ын уйныйбыз
2 кыз: Яңа утырткан капканы
Баганасы бик шома.
Капка эләктереп калмасын
Ычкынырга чамала.
(Егетләр, кызлар парлашып басалар,парлары белән капкадан чыгалар.Көй беткәндә кайсы пар уртада калса , шуларга җәза бирелә.) Бер кыз белән егет кулларын өскә күтәреп басалар, калганнар капкадан чыга башлый. Капкачылар кемнедер тотып калалар. Җәза бирәләр.
Татар бию көе.
3 кыз: Марсельне нишләтәбез?
Барысы : Мәзәк сөйләсен.
3 егет: Марсель: Юк, мин табышмак әйтәм.
Сырлы, сырлы, сырлы ул,
Безнең белән җырлый ул,
Биетә дә, җырлата дә,
Күңелле ул, моңлы ул.
Я, нәрсә ул, әйтеп карагыз
Барысы : Гармун.
4 юн: Ә гармунда кем остарак уйный, ягез әле,егетләр
(Нияз гармунда уйный татар җыры яки татар биюе. Калганнар парлап әйләнәләр).
4 кыз: Айсылуны нишләтәбез?
5 егет: Жырласын.
Барысы: Юк, биесен
“Такмаклар”
( Бер кыз бии- 1 куплет дәвамында, 2-нче куплетында балалар такмаклар әйтә, 3-нче куплетта кул чабалар. Кыз биюдән чыга, ә егет керә.)
I ч. 1ч.) Кыз чыга бии;
2ч.) Балалар такмак әйтә.
Бие, бие, бие але, биегәне юк але
Биегәне булмаса да матур бии бит әле
3ч.) Кул чабалар, кыз биюдән чыга, егет керә
IIч.) 1ч.) Егет чыга бии;
2ч.)Балалар такмак әйтә;
Уфадан килгән егет оек чабата киеп
Монда килеп, итек киеп
Нишләп йөрисең биеп.
3ч) (Кул чабалар)
IIIч.) Балалар бии.
5 кыз: Кызлар, егетләр! Уйнадык та, җырладык тә,
биедек тә! Әйдәгез кайтыйк инде.?
Барысы: Эй, койтасы килмий бит але!
6 кыз: Кайтыик инде, әни өйде су көтә .
Барысы: Ярар! Әйдәгез!
7 кыз: Чылтырап аккан чишмәгә
Суга дип барган идем.
Тиз генә әйләнеп өйгә,
Кайтырбыз дигән идек.
1 кыз: Әле айлы кич җитмәгән,
Янмый күктә йолдызлар.
6 егет: Су алырга дип чишмәдән
Ашкына безнең кызлар.
7 егет: Балкырлар барлык йолдызлар,
Елмая безнең кызлар.
(Кызлар көянтә-чиләкләрен тотып горур басып торалар, егетләр аларга елгадан су алып чиләкләрен көянтәгә эләргә ярдәм итәләр. Кайты…
ГБОУ «Ново – Кинерская школа – интернат для детей с ограниченными возможностями здоровья», Арского муниципального района.
Чишмә буенда кичке уен.
Григорьева Г.Н.
Кичә үткәрелә торган залның алгы өлешендә авыл өенең кайбер күренешләре сүрәтләнгән. Өй алдында утыргыч. Матур пәрдә эленгән, ачык тәрәзәдән бала бишеге күренә. Якында гына үрелгән читән. Залның икенче өлешендә чишмә буе, кечкенә алан, чәчәкләр үсә.
Кызлар шау-шу килеп , йөгереп керәләр һәм өй янындагы утыргычка утыралар.
1нче кыз: Әйдәгез Камиләне кичке уенга чакырабыз.
Кызлар: Әйдә.
“Йокла энем” дигән бишек җыры ишетелә. ( Аны өй эчендә утырган кыз бишекне тирбәтеп җырлый.
2нче кыз: Камилә бүген кичке уенга чыгасыңмы?
Камилә: (өйдән эндәшә) Хәзер чыгам! (чыга) -Исәнмесез кызлар!
Кызлар: Исәнме Камилә! (читән артына качкан малайлар сикереп торалар)
1нче малай: Егетләр кызлар монда икән!
2нче малай:
Исәнмесез саумысыз?
Нигә кәҗә саумыйсыз?
Әтәчегез күкәй салган,
Нигә чыгып алмыйсыз?
1нче кыз: Әй, Әпсәләм, Әпсәләм.
Сәлам бирдем, әссәлам!
Сездән безгә тиештер бит…
Малайлар:Вәгаләйкемәссәлам!
1нче кыз: Шуннан?
2нче малай: Тугыз ким уннан.
1нче кыз: Шуннан?
2нче малай: Утырган да шуган.
1нче кыз: Шуннан?
2нче малай: Кишер белән суган.
1нче кыз: Шуннан?
2нче малай: (югалып кала) Егетләр, ярдәм итегез әле миңа?
Егетләр белән кызлар капма-каршы басаларда такмаклар әйтешәләр.
Малайлар:
Без җырлыйбыз шаян җырлар, “Әнә килә автомабиль”
Әсез тыңлап торыгыз. Булыр безнең җырыбыз.
Кызлар:
Әнә килә автомбиль, Безнең авыл малайлары —
Төягәннәр калайлар. Туксан яшьлек бабайлар.
Малайлар:
Әнә килә автомабиль Безнең авыл кызлары —
Төягәннәр капчыклар. Сиксән яшьлек карчыклар.
Кызлар:
Әнә килә автомабиль, Безнең авыл малайлары —
Төгәннәр бүрәнкә. Җыенысы бер тәңкә.
Малайлар:
Әнә килә автомабиль, Безнең авыл кызлары —
Төягәннәр гөлҗимеш, Елак-сытыклар имеш.
Кызлар:
Әнә килә автомабиль, Шәп җырлый безнең малайлар
Агып бара майлары. Җырлый торган чаклары.
Малайлар:
Әнә килә автомабиль, Башка кызлар тиз онтыла,
Сез нигә утырмыйсыз? Сез нигә онтылмыйсыз?
2нче кыз: Кызлар, егетләр, без биредә бик шаулашабыз. Әйдәгез чишмәгә суга барабыз.
Кызлар: Әйдәгез! Әйдә!
Малайлар: Бездә барабыз, сезгә ярдәм итәрбез.
Кызлар: Юк без сезне алмыйбыз!
Малайлар: Алай икән!
Кызлар көянтә-чиләкләрен алып китәләр. “Бормалы су” көенә, кызларның чишмәгә суга баруларын тасфирлап, бию башкарыла. Егетләр алар артыннан күзәтеп качыбрак баралар.бию бүленә,чишмәгә килеп җитәләр. Тутап чиләкләрен кялар, матурлыкка сокланып торалар, шул арада егетләр килеп чыга.
1нче малай: Егетләр монда кызлар бар икән. Әйдәгез, аларны биергә чакырабыз. (биюнең 2нче өлеше дәвм ителә һәм тәмамлана)
2нче малай: Дуслар әйдәгез, ял итеп алабыз. (ярым түгәрәк ясап, аланда чирәмгә утыралар)
3нче малай: Мин сезгә бер кызык сөйлим әле.
Җиктем үрдәк, Киттем авып,
Киттем үрләп, Тәртәсе салам,
Җиктем күркә, Төшәм дә калам,
Баганадан өркә, Төшәм дә калам,
Чанам кабык, Ничек кйтып җитәргә?
Төядем чыбык-чабык, Аптырадым бит тәмам.
Барам чабып,
4нче малай: Әйе шул Рамил дус!
-Эх, бар иде безнең яшь чаклар,
Кесә тулы борчаклар,
Саламнан тәртә каерып,
Кырмыска җиккән чаклар…
2 нче кыз: Нинди ямьле чишмә буе!
3 нче кыз:
Әй, кояшкай, зәп-зәңгәр күк, Сайрар кошлар саф чишмәләр,
Безгә карап көләсезме? Безнең җырны ишетәсезме?
1нче кыз: Бигрәк күңелле монда. Әйдәгез уйнап җырлап алабыз.
Татар халкының җырлы-биюле уены. “Зәңгәр чиләк” көенә.
Урман буйларында йөрим
Урман буе яшелгә. (түгәрәк буйлап йөриләр)
Бир кулыңны, мин дә бирәм-
Дус булырга мәңгегә. (парлап әйләнәләр)
Алма бакчасына кереп
Алма өзәсем килә. (уртага баралар)
Син чәчәге, мин алмасы
Булып яшисем килә. (артка чигәләр, 2 тапкыр)
Алма булса, шундый булсын-
Дүрткә-бишкә бүләрлек.
Дустың булса шундый булсын-
Синең өчен үләрлек.
(кара-каршы басалар, кулларны кулга куялар да 2 тапкыр як-якка әйләнәләр)
2нче малай: Әйдәгез, “Капкалы уены да уйнап алабыз.
(“Иделләре-күлләре” көенә җырлы-биюле уен башкарыла. Барысы да түгәрәк буйлап җырлап баралар. Ике бала (малай һәм кыз) түгәрәк тышында торалар. Җыр туктагач, алар балалар арасына узалар һәм һәрберсе пар алып бииләр. Җыр дәвам итә.)
Әйдә безгә килегез, Әйдә безгә килегез,
Өебезгә үтегез, Кунак булып китегез,
Өебезгә үтегез, Кунак булып китегез,
Кунак булып китегез. Матур бәйрәм итегез!
Балаларның яраткан уеннры уйнала.
3нче кыз:
Челтерәп аккан чишмәгә
Суга дип килгән идек,
Тиз генә әйләнеп өйгә
Кайтырбыз дигән идек.
Кызлар, егетләр, җырладык та, уйнадык та, әни өйдә су көтә, әйдәгез, кайтыйк инде.
Кызлар: Әйе шул!
Тиз генә көянтәләрне егетләргә бирәләр, алар чишмәдән су алып кайтып китәләр.
Разработала зав. метод. отделом Манакова Р.Х.
(Вэсил Галимов музыкасы Нэжип Исламов шигырена «Кайтаваз» жыры янгырый) (Кичэ утэсе зал чиккэн солгелэр,эскэтерлэр, суккан паласлар б-н бизэлгэн) Кибетлэргэ керсэн, базарларга барсан жанына ни кирэк барысы да бар. Халыкнын йорт — жире дэ ерып чыккысыз байлык белэн тулган. Тик нидер житми. Жан жылысы, бердэмлек житми бугай.
Э бит борынгы бабаларыбыз бердэм яшэгэн, бер сынык икмэкне булешеп кон итсэ дэ рухи байлык мэтди байлыктан остенерэк булган ул заманнарда. Ничек кенэ кон курмэсен жиренэ житкереп йоласын да утэгэн, бэйрэмен дэ уткэргэн. Э бэйрэмнэр ул – халыкнын бергэлэшеп, бердэмлектэн ямь табып уткэргэн йоласы. Шулай ук кумэк башкарыла торган эшлэр дэ милли йола булып сакланган. Э бэйрэмнэр, омэлэр, уен-жырсыз, шаярусыз утмэгэн.
Кадерле тамашачылар! Эйдэгез эле без дэ, кич утырып уткэннэрне барлыйк, хэтер сандыгын актарып алыйк. Эле без тынлаган «Кайтаваз» жырындагыча эби-бабаларыбызнын, эти-энилэребезнен, узебезнен яшьлегебезгэ кайтып эйлэник. Бу кичэбезне без матур йола бэй- рэмнэребезгэ багышладык хэм «Хэтер бизэге» дип атадык. Борынгыдан килгэн йолалар хэрвакыт торле ырымнар, серле тылсымлы такмаклар яки жырлар белэн урелеп бара хэм алар шул йолаларнын аерылмас бер олеше, анын бер бизэге булып та торалар. Аларда халыкнын борынгыдан килгэн ышанулары хэм кузаллавы чагыла. Ел фасылларына караган, Кеше гомеренэ, кон-курешенэ, балалар доньясына багышланган бик куп йолалар гореф-гадэтлэр саклый халкыбыз.
Ел фасылларына караган йолалар табигать, ел тэулегенен узгэреше белэн бэйле рэвештэ яшэп килэлэр. Игенчелек, терлекчелек белэн шогеллэнгэн авыл кешелэренен кумэклэп, ботен авыл б-н бергэлэп утэлэ торган бэйрэм- нэр хэм йолалары да кояш нурларына хэм кон жылынуга, улэннэр хэм агачлар яшэругэ, табигатьнен янаруына шатлану булып башланып киткэн- нэр. Ел фасылларына караган йолалар хэм бэйрэмнэрнен тарихы бик ерактан килэ. Алар буыннар арасында дэвамлылык, Бер-берсеннэн ойрэну, урнэк алу, бердэм рухи халэт тудыруга хезмэт итэлэр.
Бэйрэмнэр алар куп кешелэр катнашып уздырыла торган кумэк куренеш хэм кешелэр арасында уртак рухи бэйлэнеш булган очракта гына бэйрэм тосе барлыкка килэ. Менэ без дэ узебезнен бэлэкэй генэ бэйрэмебезгэ жыелдык. Кеше хэрвакыт бэйрэмнэрне, рухи бэйлэнешне хэм уртаклыкны кирэксен- гэн.
Татар-башкорт халкынын йола хэм бэйрэмнэре шушы тирэдэ яшэгэн чу- аш, мари, удмуртлар, шулай ук кончыгыш славяннар б-н дэ зур уртаклык курсэтэ. Бу исэ элек-электэн бер-берсе б-н аралашып, бер тосле булган тэби- гый шартларда тормыш-конкуреш тэжрибэсе туплап кон иту нэтижэсе бу- лып тора дип эйтергэ момкин.
Хэр халыкнын да рухи мэдэниятындэ туган тел топ урынны алып тора. Ха- лыкнын туган теле, уз анна теле сакланган очракта гына милли йозе, гореф- гадэтлэр, йолалар да саклана.
Бортеклэп вэ берэмтеклэп жыйган, Жэухэрлэрне барлар чак житкэн,
Гореф-гадэт, хонэр югалмаган,
Купме еллар, гасырлар уткэн.
Каба белэн жеп эрлэгэн эби,
Палас суккан безнен жингилэр.
Куреп баксан, бездэ искитмэле
Милли табын, милли киемнэр.
Игенчелек б-н кон кургэн халык очен язгы чэчу чоры ин эхэмиятле, ин жа- ваплы чор. Игенче аны котеп, эзерлэнеп каршы алган, атларын караган, тэр- биялэгэн, чэчу орлыгын барлаган. Язгы сабан эшлэре килеп житэр алдын- нан кешелэрне шушы жаваплы чорда узара якынайта, хезмэткэ дэрт, бердэм- лек уята торган торле бэйрэмнэр, тылсымлы йолалар куп булган. Аларнын мэгънэсе килэчэктэ иген унышынын муллыгын, ел килешлэренен эйбэт булу- ын телэу, табигатьнен ярдэмен коту хэм башкага кайтып кала. Мэсэлэн: «Зэрэ, зэрэ боткасы» — топ мэгънэсе язгы эшлэр башланырга вакыт житкэнлеген ботен халыкка хэбэр иту, бердэмлекэ чакыру.
Сабанга чыгар алдыннан йорт саен ярма, май жыеп, тау башына менеп пе- шерелэ торган ботка.«Зэрэ кычкыру» — сабанга чыгарга берничэ кон кала ба- лаларнын сабанга чыгарга вакыт житкэнлеген белдереп кычкырып йору йо- ласы.
«Зэр – зэр зэрэгэ, иртэ тор да сабанга» — дип кычкырып йоргэннэр балалар. (Бу йола Казан арты халыкларында таралган булган). Э безнен якларда «Карга боткасы» эзерлэу булган бит инде. Керэшен татарларында «Кырау куу» йоласы булган, ул игеннэр чэчелеп беткэч уткэрелэ торган йола.
— Элек кырау тошкэндэ нишлэтергэ аптыраганнар. Халык иске чабаталар алып чыгып, бер – берсенэ бэрешеп ярты басуга житкэнче чабата б-н атышып кырау куганнар. Кырау куып туктагач чабаталарын бергэ оеп янды- рып кайтып киткэннэр.
Э менэ «сабан туйлары» элек яз коне кар беткэч тэ, чэчугэ чыкканчы уткэрелгэн. Бу безнен ел фасыллары б-н бэйле ин зур бэйрэмнэребезнен берсе. Жир бэйрэме, жыр бэйрэме
Жан бэйрэме – сабантуй
Соендерэ кунеллэрне
Сабантуйда туган уй;
Нинди гузэл минем халкым!
Бизэге, олгелэре!
Миллэтемнен кунеле
Кук Сабантуй солгелэре!
Сабантуй халык бэйрэме –
Козгесе кунеллэрнен
Тан калып тынлый болыннар
Тальян мон тугелгэнен.
Мэйдан тота пэхлеваннар,
Узыша олгерлэре
Ак омет булып жилферди
Сабантуй солгелэре!
Искиткеч, гажэеп хэм серле булган ул Сабан туе! Эле тэпи дэ йори башламаган сабыйнын мэйданнын читендэ генэ булса да урмэлэве куп- Ме шатлык бирэ! Ул хаман эчкэрэк урмэли. Э инде тэпи йори башлаганнар бу мэйданга бахадирдай аяк басалар. Сабан туенда корэшне башлап жибэруче малайларны эйтэсе дэ юк, — алар корэштэн Бер башка усеп чыгалар, хэер, жинелгэннэрнен хэле бик шэптэн булмыйдыр.
Сабан туенын гасырлар чонгылыннан килгэн тэртиплэре бар.
Сабан туе, сабан туе,
Илдэ Берне сайлар туй.
Кем батыр? – дип мэсьэлэне
Кап уртага салган туй.
Сабан туйга хэзерлелек узенэ Бер кунеллелек б-н ел буена дэвам иткэн ди- яргэ момкин. Хэр ойдэ хэстэрлек курелгэн. Кул эшлэре эзерлэнгэн, йогерек атлар «аякларын кыздырган», корэшчелэр корэшунен торле ысулларын ой- рэнгэн, гармунчылар, музыка осталары коралларын караштыра.
Бу эшлэрнен берсе дэ югарыдан килгэн боерык б-н, команда б-н эшлэнми. Гасырлар буена килгэн йола, гореф-гадэт хэркемгэ билгеле, хэркем анын тэртибен белэ хэм шул тэртип буенча гамэл кыла. Бары илнен аксакаллары гына очрашып кинэшэлэр – кайсы авылда кайчан Сабантуй узуын билгелилэр.
Бу урында бераз чигену ясап, Сабантуйга эзерлекнен кыш житу б-н баш- лануын искэртергэ кирэктер.
Ирлэр козге иген эшлэрен майтаргач, урман кису, болыннан чана б-н печэн ташу, ой хэм абзар кураны жылыту очен кирэкле чараларны куругэ керешсэлэр, хатын-кыз, кыз-кыркын, туку станнары алдына утырып, киндер, алача, солге, тастымал тукый башлый. Стан алдында куп очракта усмер кыз балалар утыра. Аналар, апалар, жингилэр аларны ойрэтеп торалар, житэкчелек итэлэр. Тукыма очен кирэкле эйберлэр, жеплэр эзерлэп, шурелэргэ жеп урау, килэп сару кебек эшлэр олкэнерэк хатын-кыз кулында булла. Кайчагында, кыска гына вакытка ботен ой хатын-кыз кулында булып, алар тукучы очен ярымфабрикат хэстэрлилэр. Лэкин стан алдында хаман яшь туташлар. Яшьлэргэ яна нэкышь торлэре, бизэклэр эзлэу, ягъни ижади эзлэну хас. Хэр тукучы узенэ ошаган рэсемнэрне ости, узгэртэ барган. Сэнгать академиясе булмаса да, кушма сэнгать, бизэу сэнга- тенэ ойрэту, ойрэну тукталмаган. Ин мохиме, бу сэнгать Сабантуйга килеп тоенлэнгэн.
Солге чигэм Х.. Жэлэлов.
Солге чигэм асыл жеплэр белэн,
Йорэк хисен салып бу жырга
Насыйп булса иде бу булэгем Мэйданнарда жингэн батырга
Ефэк жеплэр белэн солге чиктем, Уртасында чэчэк, гол генэ,
Жинеп алсан егет бу булэкне
Вэгъдэ бирэм сина мэнгегэ.
«Булэгем олгермэде эле», дип, кайбер кызлар ялындыралар (Э чынлыкта бу – егетлэрнен, кызларнын кабат очрашып мэзэклэшу- курешуенэ дэ сэбэп) Шул рэвештэ мондый Сабантуй эзерлеклэре халыкны курештерэ, дуслаштыра, татулаштыра, гореф-гадэтлэрне янарта, яшэртэ.
Булэк жыюнын шулай ук уз серлэре бар. Халык фикере, халык хормэте бу очракта да беренче урында тора. Бу эш авылнын ин абруйлы, тэртипле егет- лэренэ тапшырыла. Егетлэр жырлар жырлап авылны эйлэнэлэр:
Атлар иярлэденме,
Тайлар йогэнлэденме;
Сабан туе житэ дип,
Булэк эзерлэденме?
Идел суы тирэндер,
Сай жирлэре билдэндер;
Жырлап тору – бездэндер,
Булэк биру- сездэндер.
Рэхмэт эйтэм шул корабка,
Дингезлэр кичкэн очен;
Рэхмэт эйтэм яшь киленгэ,
Затлы солгесе очен.
Солген аклы, солген аклы,
Солген аклы-шакмаклы;
Эллэ урап алыйм микэн
Сез йорегэн сукмакны?
Атларым, йогэннэрем,
Атларда йоргэннэрем,
Сабан туе житэ диеп,
Шатланып йоргэннэрем.
Бу шигырь юлларын укыгач сабантуйнын топ мэйдан тотучылары халык, атлар хэм солгелэр кебек тоела. Э бит атлардан башка Сабан туен куз алдына да китереп булмый. Э жинуче ат муенын чиккэн солге бизи. Ата-ба- балар телендэ «сабан кергэн», «сабан керешле» дигэн сузлэр булган. Буген бик ук анлашылмаган бу сузлэрнен эчтэлеге ул заманда хэркемгэ кон ке- бек ачык булган. Суз сабан сорергэ жигелэ башлаган оч яшьлек ат турында барган. Шундый атлар арасыннан чабыш атларын сайлап алганнар.
Бу бэйрэмгэ торле миллэт халкынын да уз куреп тартылуы очен хозурланасын. Сабан туебызны яратып, якын куреп кабул итулэре очен башка халыкларга да рэхмэт кенэ эйтэсе кала. Куп кенэ кардэш халыкларнын да бэйрэмнэрендэ атка, корэшкэ бэйле йолаларнын булуы Са- бан туебызнын сойкемле якларын арттыра, анны чыннан да мобэрэк хэм ту- гэрэк итэ. Э бит дуслар, туганнар жыелган жирдэ кечкенэ генэ шатлык та ботененэ житэ. Сабан туенда сайрашкан халык ел буена ынгырашмый Яши хэм эшли. Э купме халык авыз ижаты бар буч ор турында. Сабан туйлары житкэндэ,
Парлап сабан жиккэндэ,
Упкэ сузлэр шунда бетэ
Кысып суырып упкэндэ — дип жырлый халкыбыз.
Сабантуй бизэклэрен безнен укучыларыбыз да бик матур тэсвирлаган. Мостай Кэримнен «Кыз урлау» комедиясен гына алыйк. Сабантуй барган конне нинди генэ кызык хэллэр килеп чыкмый бер авылда. Егетлэр кыз ур- лыйбыз дип эби дэ урлап кайталар. Э Эжмэгол картнын сабан туй жит дисэ яшьлеге исенэ тошэ. («Кыз урлау» комедиясыннан бер куренеш)
Эйдэгез эле без дэ яшьлекне искэ тошереп жыр тынлап алыйк. (Жыр «Гармун алыйк эле, дускай» Г.Шакиров сузл. Р.Гатауллин муз.)
Халкыбызнын чал гасырлардан килгэн тарихы чиксез куп югалтулар ки- черде. Шуларнын ин зурларыннан берсе – безнен милли бэйрэмнэребезнен жимерелеп юкка чыгуы. Шуларнын берсе «Жыен». Эйтеп киттек бит эле элек сабан туйлар чэчугэ тошкэнче уткэрелгэн, жыеннар исэ сабантуйдан сонырак башланып, печэнгэ тошкэнче дэвам иткэннэр. Шулай ук ел фасыл- лары б-н бэйле йолабыз. Халкыбыз бит бик акыллы, зирэк, йомарт булган.
Жыен атамасы нэсел сузенэ туры килэ. Бер нэселдэн урчеп киткэн бер ничэ авыл бер жыен тэшкил иткэн. Э бит бер нэсел кешелэре никахлаша алмаганнар – нэсел-ыру таза булмый, нэсел корый дигэннэр. Нишлэргэ, каян кэлэш алырга? Эштэн буш вакытта бэйрэмнэр оештырырга, танышырга, кунаклашырга, кодалашырга. Менэ «жыен» бэйрэме, бу тэлап- лэрдэн чыгып, халык акылынын матур урнэген тэшкил итэ дэ инде. Бер жыенга (нэселгэ) караган авыллар бэйрэм иткэндэ, башка жыенга караган авыл кешелэре (яшьлэре дэ) бэйрэмдэ катнаша.Бер жыенга 5-10, хэтта куберэк тэ авыл кергэн хэм хэр жыен 5-6 кон барган, икенче атнада икенче жыен. Анна инде башка авыллар жыелган хэм аларны курергэ беренче жыен халкы килгэн. Шулай итеп 5 атна дэвамында жыеннар утеп 30 артык авыл халкы бергэ аралашып бэйрэм иткэн. Сабантуй, нигездэ, бэйге, аралашу, кодалашу хэм туганлык хислэрен ныгыту бэйрэме санала. Яшьлэр очен исэ бу бэйрэм танышу, тигез мэхэббэт нигезендэ гомерлек тормыш иптэше эзлэу, табу чоры. Шуна курэ бу еллык йолаларны яшьлэр бик яратканнар. Ата-аналар да кызларынын жыенда хэм уеннарда катнашуына каршы килмэгэн. Чонки халыкта гаилэ монэсэбэтлэренен топ нигезе итеп тигез мэ- хэббэт хэм бер-беренэ хормэт саналган. Яраткан кешен б-н гомер иту – кешенен рухи бэхете хэм гаилэ ныклыгынын топ нигезе итеп каралган. Э халыкнын жыенга эзерлэнуе узе бер зур вакыйга булган.
Жыеннын уз кагыйдэсе дэ бар. Беренчедэн, жыеннарда жыр-бию, торле уеннар, кунел ачуларга куп вакыт бирелгэн. Топ музыка кораллары гармун, курай, скрипка булган. Икенчедэн, жыеннар кунаклар хэм читтэн кайткан туган-тумачалар куп булу б-н аерылып торган. Оченчедэн сабантуйда уткэ- релэ торган ярышларнын кубесе жыеннарда булмаган.
Ат чабышы урынына яшьлэр, атлар жигеп, бер авылдан икенчесенэ барып кунел ачып йоргэннэр. Дуртенчедэн, сабан туен моселман хатын-кызлары ерактан гына кузэтергэ хокуклы булса, жыенда исэ кызлар бэйрэмнен узэгендэ, — алар егетлэр б-н бергэлэп кунел ачканнар, кичке уеннарда катнашканнар. Кыз кузлэу, яр сайлау нэкъ менэ бэйрэм вакытында хэл ителгэн. Шуна курэ ботен халык, бигерэк тэ яшьлэр, жыеннарны котеп ала торган булган. Хэм «акылы булган егетлэргэ матур кызлар табылган». Э хэзер хатын-кызлар жыр ансамбле башкаруында жыр тынлап алыйк. («Егет жыры» ).
Жэй башында кызлар жыелышып «Чэчэк бэйрэме», «Жилэк бэйрэме», «Юа атнасы» уткэргэннэр. Шомырт чэчкэ аткач яисэ жилэк пешкэн вакытта, юа олгергэч, урманда ямьле тэбигать кочагында кызлар торле уен- нар уйнап кунел ачканнар. Самара якларында «Чэчэк бэйрэме» эле дэ сакланган. Э кичке уеннарны хэтерлэп эби-бабайларыбыз эле дэ хэтирэлэргэ бирелеп утыралар.
Кичке уеннар элек-электэн халыкнын ин матур, ин куркэм йолаларыннан саналган хэм алар жыен булган коннэн башлап печэнгэ тошкэнче дэвам иткэн. Халыкта хэр нэрсэнен уз тэртибе булган.
Жэйге матур кичлэрдэ, кояш баткач, картлар яткач, су буйлары, урман аланнары, ямь-яшел болыннар яшьлэрнен шат авазларына кумелгэн. Кичке уеннарда жыр-бию, уен-колке бер генэ минутка да тынып тормаган. Анда жырлы- биюле тугэрэк уеннары, ике урам арасында жыр ярышлары, шаян такмаклар эйтешу, кумэк хэм ялгыз биюлэр хэм башка кызыклы уеннар уйналган.
Эдэби мирасыбыздан саналган татар язучысы Мэхмут Гэлэунен «Эйткэн идем бит мин сина» дигэн хикэясендэ кичке уенда танышу куренеше бик матур итеп язылган:
— Абый япон сугышыннан исэн-сау йореп кайтып, йорт-жир, мал-туарны рэтлэп, бергэлэп оч ел кон кургэч, ойлэнеп башка чыккан идем. Ул вакытта энкэй мэрхумэ дэ исэн иде эле.
Хэерниса узебезнен курше авылнын урта тормышлы бер кешенен кызы идее. Мин анын б-н жыен вакытында, тау астындагы уенда танышкан идем.
Каравыл йогереш уйный идек. Мин такка калган идем. Анын тотышып торган егете тэбэнэк буйлы, жэенке борынлы ямьсез бер егет иде. Алар кул- ларын ычкындырып як-якка йогереп китэргэ дэ, мин аларны куып, икесенен берсен тотарга тиеш идем. Алар миннэн тоттырмыйча янадан бер-берсе б-н кавышырга тиеш иделэр.
Алар аерылышып киткэч тэ, мин, егетен бер якка калдырып, Хэерниса артыннан чаптым. Ул да, суз чынлыгына азрак мине алдарга маташып караган булды да, елга буйлап эчкэ таба йогерэ башлады. Болай куышырга чыкканчы ук мин анын берничэ куз карашын тотып алып, кунелемэ салып куйган идем. Анын болай елга эченэ таба китуе мине аулакка чакруы иде. Шуны анлап алгач та, Хэерниса артыннан йогердем. Анын егете, кызынын минем кулдан ычкынмасын белгэч, тукталып калды. Узендэ минем б-н ярышырлык коч югын белде булса кирэк.
Хэернисанын остендэ ак бизэкле кызыл ситсы кулмэк, чиккэн алъяпкыч, Башында тэнкэле калфак б-н кисея яулык, зэнгэр тосле чэчургечкэ тэнкэле чулпы таккан, аягында ор-яна, ап-ак оек-чабата иде. Ул бик шэп йогерэ икэн. Атлаган саен аягымдагы кэвешлэремнен укчэлэре кутэрелеп, барлык коч б-н чабарга ирек бирмэгэч, бу килеш барсам, Кеше колкосенэ калуым билгеле булганга, кэвешлэремне салып кулга тоттым да читекчэн йогердем.
Бер елга тамагына кереп, халык кузеннэн югалгач, туктап, ул узе мине котеп алды.
— Мэхэббэтсез! Шул чаклы кумасан! Утерэ яздын ич! – дигэн була.
— Егетлэр куганнан улгэн кызны ишеткэнебез юк иде. Белмим тагын, мон- нан сон гына булмаса, — дигэн булам мин. Ул, еш-еш склап, акрын гына тир- бэлгэн кукрэген бер кулы б-н тотып торгач, жиргэ утырды.
— Азрак ял итик, арыдым! – ди. Мина шул гына кирэк иде. Янына ук утырдым, сойлэшэ башладык; исемен сорадым.
— Хэерниса! – ди. – Югары очнын Экмэли карт кызы, — ди.
— Син ни атлы? – дигэн булла.
— Ибрахим, — дим. – Атамны Гыйззэт дип эйтэлэр иде, — Дим.
— Белдем инде, — ди. – Алтавыз Гыйззэтнен унган Ибрае син буласын икэн, алай булгач!
Мин дэ жавапсыз калмадым:
— Экмэли бабайнын эфэлэм тосле кыргый кэжэсе син буласынмыни? – дидем.
— Тэкэсенэ курэ кэжэсе! – дигэн булла. Арлы-бирле байтак сойлэшеп уты- рып, шаярып, кытыклашып, чеметешеп алгач, иптэшлэр янына киттек.
— Халыктан яхшы тугел, кайтыйк инде!- ди.
— Кургэн тосле дэ булмадым бит эле! – дигэн идем:
— Буре кузе кырын жуймас, егет кузе кыздан туймас!- дип куйды.
Шулай житэклэшеп акрын гына арлы-бирле сойлэнгэлэп кайтып килэбез.
— Хэерниса! – мин эйтэм.
— Эу, жаный? – дигэн була.
— Яучы жибэримме? Мина килэсенме?
— Уйнап эйтмэсэн, мэсхэрэ итмэсэн?.. — Юк, ихластан! — Анан риза булса?! – ди.
Шул коздэ минем ойлэнуем аныкланган иде инде. ( «Идел» — 2006, №8) Менэ шулай яшьлэр танышып кавышканнар.
Боек язучы Мирхэйдэр Фэйзинен эсэрлэрен генэ алып карыйк. Шундый матур авыл куренешлэре, яшьлэрнен кара-каршы эйтешле жырлы-биюле уеннары, бары да тормышчан килеп чыккан. Бу онгайдан бигерэк тэ «Галия- бану» драмасы безгэ бик таныш.
Галимжан Ибрагимов б-н очрашуга баргач «Авыл тормышын нечкэ анлап, аны садэ, жинел, матур итеп курсэтэ алуда син ялгызсын» — дигэн мактау сузлэре ишетэ Мирхэйдэр Фэйзи.
Сэлих Сэйдэшев музыкасы б-н бизэлгэн «Галиябану» кое, халык кое булып эверелде. Анны хэр жирдэ яратып жырлыйлар хэм тынлыйлар.
Э хэзер без дэ менэ шушы жырны тынлап алыйк. (Жыр «Галиябану»).
Болгар чорында уеннар чагыштырмача иркен шартларда, кумэк рэвештэ башкарылганнар булса кирэк. Шул чорга караган риваятьлэрнен берсендэ Кама буенда кызлар уйный торган махсус урын булуы турында эйтелэ. Кыз- лар уенын карар очен анда Болгар ханы да килэ торган булган хэтта. Андый урыннар, курэсен, берэу генэ булмаган. Тарих битлэрендэ яшьлэр жыелып ял итэ торган урыннарнын «Кыз-тау», «Кыз каласы» дип аталуы турында мэгълуматлэр бар. Эмма акырынлап халык томышында ижтимагый бэйрэмнэр билэгэн урын тарая, чиклэнэ барган, иркенлэп кунел ачу, кумэк уйнау гадэтлэре дэ кысылган.
Лэкин халык бэйрэмнэрен, жырл-биюле уеннарны бернинди янаулар да, куркытулар да юкка чыгара алмаган. Моны раслаган мисаллар тарихта аз тугел. Шуларнын берсе – «Жыен кыйссасы». Халык кунеленэ хуш килгэн жыен бэйрэмен, анын уеннарын, ирекле булуын яклап язылган бер бэеттэ шундый юллар бар:
Кайвакыттан бирле чыккан
Бу жыеннын булуы,
Хич тэ файда бирмидер
Дошманнарнын тыюы.
Халкыбызнын тагын бер куркэм бэйрэм йоласы ул «Сэгать»
Туганаш куллары кебек Гузэл жирлэр бар микэн? Сэгатьтэ бер сылу курдем – Кемгэ насыйп яр икэн?..
Жырнын мэгънэсенэ тошенер очен Бишбулэк, Миякэ, Элшэй районнары очпочмак булып очрашкан тоштэ, Мэнэвез елгасы буена урнашкан зур куркэм авыл – Усак-Кичудэ булырга кирэк хэм нэкъ 7че июньдэ. Биредэ бу конне ел саен шушы як татар-башкорт халкына гына хас «Сэгать бэйрэме» уза. Анын тулы исеме «Сэгать суккан кон», гадэттэ исэ «Сэгать» кенэ дип йортэлэр: «Сэгатькэ» барабыз, «Сэгать» тэ очрашабыз, «Сэгать» тэ танышкан идек»…Бэйрэмнен эчтэлеген «Табигать хэм Кеше» дип билгелэргэ була. Борынгылар «Экология» сузен ишетмэгэннэр дэ, Эмма узлэренен табигать балалары икэнлеген яхшы белгэннэр, анлаганнар.
Сэгать тереклеккэ табыну коне, кешегэ яшэу шартлары тудырган мохиткэ: якты кояшка, зэнгэр куккэ, кара жиргэ, суга, яшел агачларга, улэннэргэ, чэчкэлэргэ дан жырлау, хэммэ жан иясен – хайваннарны, кошларны, божэк- лэрне хормэтлэу мизгеле. Шул коннэн олкэннэр балаларга су керэ башларга рохсэт итэлэр, дару улэннэре жыялар, кышка мунча себеркесе эзерлилэр. «Сэгать»тэ бу конне егетлэр кыз кузлилэр, козен каз омэлэре чорында туй ясарга суз куешалар – мондый гаилэлэр аеруча бэхетле була имеш.
Бу коннен озынлыгы 17 сэгать. Елына карап, йэ унжиде тулыр-тулмас, йэ ике-оч кон элек кенэ тулып узган булыр. Э ни очен фэкать жиденче июньдэ. Кешелэр кояшка табынган чакта ук уйлап чыгарганнар аны.
Жиде – гомумэн серле сан: жиде кон – атна, адэм башы жиде тишек: ике куз, ике колак, ике борын куышлыгы, авыз…
Жидегэ бэйлэнгэн эйтемнэр, мэкальлэр дэ бик куп безнен халыкта. Эйдэгез эйтеп карыйк эле. (Эйтемнэр эйтелэ: «Жиде кат кук», «Жиде Юл чаты», «Жиде кат жэхэннэм»,»Жиде кат улчэу», «Жиде тон уртасы», «Жиде бабадан калган», «Жидегэн йолдыз», «Жиде жэннэт ишеге». Менэ монысы шэп эйтелгэн! Жиденче июньдэ жиде жэннэт ишеге ачыладыр бэлки. 17 сэ- гать озынлыгындагы кондэ, жэйнен 17 яшьлек кыз шикелле саф, пакъ чагы. кызык була анда, кунелле. Язылмаган тэртип буенча, бэйрэм оста гармунчынын уйнавына юиешудэн-жырлашудан башлана:анны уртага чыгарып утырталар, як-ягына ике чибэр кыз баса; гармунчы уйный, э болар нэкышлы кульяулыклар б-н анын мангай тирен сортеп торалар, соныннан ул кульяулыклар гармун каешын бизи. Э авыл тып-тын, ботен халык «Сэгать»тэ. Эйдэгез эле без дэ шунда куз салыйк. Жырлашып, биешеп алыйк. 7 ле серле сан б-н бэйле нинди жырыбыз бар эле безнен.
(Жыр «Жидегэн чишмэ». Гомэр Бэширов сузлэренэ Сара Садыкова кое).
Доньяда бер нэрсэ дэ ялгыз булмаган кебек, жыр да бер узе генэ яши алмый. Анна хэр чак бию юлдаш.
Атам-анам биегэн,
Ямь тапкан ул биюдэн.
Жилкендереп биик эле,
Курыкмыйбыз биюдэн!
Сокланырсын сылу кызга,
Килешэ калфак кию.
Борынгыдан килгэн бит ул,
Тыпырдатып бер бию. (Бию башкарыла)
Шулай итеп ямьле жэйлэрне, печэн ослэрен, козлэр алыштыра. Урып-жыю эшлэреннэн сон «Сомбелэ» (уныш) бэйрэмнэре утэ. Халык кышка эзерлэнэ. Безнен халык гомер бакый ат хэм каз асыраган. Омэлэрне шулкадэр матур итеп оештыра белгэн.
Кыр эшлэре жинелэйгэч, урасын урып, сугасын сугып амбар киртэлэрне тутыргач, авыл кешесе сугым суя башлаган хэм бу гадэт эле дэ шулай дэвам итэ.
Олы шатлыгы урамнарга ташып чыга – ул да бутэннэрдэн кэм тугел бит, энэ, оя тутырып бэбкэлэре чыккан иде, ишегалларына ямь биреп казлары кангылдашты, инде шул михнэт-мэшэкатьлэрнен бер рэхэтен курер кон дэ килеп жите. Авылда каз омэсе!
И-и, кыз-кыркыннын киенеп-ясанып, кэс-кэс басып, коянтэ-чилэк урынына казлар асып, чишмэ буена китулэре! Саф, салкын чишмэ суында казларны сонгы кат коендырырга алып барулары! Кузлэр – тэрэзэдэ. Бала-чага аяк астында ботерелер, капка тобендэ анны-моны сойлэшкэн булып ирлэр таптангалап торыр. «Кызларыгыз симез микэн! Казларыгыз сылу микэн!» — дип, юри шаярткан булып калырлар. Кыз б-н казны юри генэ буташтырып сойлэшми авыл кешесе. Жэй буе коне-тонне белмичэ, ял курмичэ эшлэгэн белэклэргэ генэ тугел, йорэклэргэ дэ бэйрэм кирэк бит. Омэ караган булып кызлар кузлэгэн егет-жилкэннен уенда туйлар тугелдер дип, кемэйтэ ала?! Никах сэгатьлэре сукса, каз омэлэренэ ялганып туйлар да горлэр, авыл тугарылып, рэхэтлэнеп бэйрэм итэр.
Каз канатларын санадым
Тезелеп кагынганда.
Тулган айларга карадым
Озелеп сагынганда.
Каз йоныннан тутырылган ястык-тушэклэр,мамыгыннан тутырылган, остенэ ак челтэр ябылып купертеп куелган йомшак мендэрлэр авыл оенэ ямь биреп, хужаларынын унганлыгын, тырышлыгын курсэтеп тора.
Омэгэ чакырмасан, кызлар упкэли. Чонки каз омэсендэ катнашу кызлар очен дан хэм дэрэжэ санала, унган кызларны гына чакыралар каз омэсенэ. Элеке вакытларда кайбер кызлар — «Жинги, мине каз омэсенэ чакырсан, бушлай урагынны урып бирер идем», дип, алдан ук эйтеп куя торган булганнар.
Каз юарга тошкэндэ ойдэн инешкэ тиклем каз каурыйлары, каз йоннары чэчеп барыла. Бу юрау, телэклэр шуны анлата: килэсе елга казлар бэпкэне куп итеп чыгарып устерсеннэр, каз котуенен бер очы капка тобендэ, икенче очы инештэ булсын янэсе.
Омэ эшлэре уен-колкесез, жырсыз утми элбиттэ. Каз юып кайтучы кызларны гармунлы егетлэр озата кайталар. Э ойдэ кайнар кабартма, каз маенда майланган коймак, каз бэлеше, каз шулпасы котэ.
(Каз омэлэре турында шигырьлэр: Э.Атнабаев «Каз омэсе», А.Хэлим «Каз йолкалар кызлар») Каз омэлэреннэн тыш омэ ясап сус туку, тула басу, киндер сугу, киез басу, э безнен чорларда мамык эрлэу, шэл бэйлэу кебек кумэк эшлэр дэ башкарылган. Омэ вакытында шул хезмэткэ караган жырлар, койлэр янгыраган. Мэсэлэн, шуларнын берсе «Тула кое» хэзер дэ сакланган.
Булыр микэн бу тула,
Булмас микэн бу тула?
Бу туланы басып беткэч,
Уйнатыр микэн хужа? –
( «Омэ жыры» Тажи Гыйззэтнен «Бишбулэк» пьесасыннан. С.Сэйдэшев кое)
Тоннэр озайгач, кызлар, яшь киленнэр бер-берсенэ кич утырырга йорешэлэр. Кич утырырга кул эше – бэйлэу, чигу, эрлэу б-н килэлэр хэм искиткеч кунелле итеп, кызыклы хэллэр, мэзэклэр сойли-сойли, тоннэр буе дип эйтерлек эшлэп утыралар. Менэ эшлэгэн эшлэрне чагыштырып караулар, мактаулар китэ. Менэ берэунен чигуенэ сокланалар, менэ бер кыз эхирэтенен Насибына дип бэйлэгэн биш бармаклы биялэен киеп карап Насиблар турында кызыклы сузлэр эйтэ. Кутэрелеп колэлэр, шаяралар… Китэ Насиблар турында мэзэклэр сойлэу.
Хэтсез эш эшлэгэч, киленнэр, олырак яшьтэге апалар кайтып китэ.Кызлар исэ куп вакыт кунарга кала. Бу эле аулак ой тугел. Хужалар каядыр киткэн, йорт башы булып бер эби генэ калган ойдэ яшьлэрнен кич утырулары тагы да кызыклырак, уен – колкеле, жырлы-такмаклы,шау-шулы була. Тэрэзэ то- бенэ шыпырт кына егетлэр килэ. Алар ничек кенэ шыпырт йормэсен, эчтэге кызлар бик тиз сизеп ала. Менэ бер егет тэрэзэ капкачын кысып кына ачып ой эчендэгелэрне кузэтэ. Аны танып алган кыз тэрэзэ аша егеткэ козге курсэтэ. Бу синен очен якты йозем диюне белдерэ. Э таныш булмаган, яисэ жан тартмаганнарга козге курсэтмилэр. Козге кулдан-кулга йори. Тик егетлэрне ойгэ бик кертеп бармыйлар. Тэрэзэ аша торле такмаклар эйтешеп жырлашалар.
Жэй дэ яшел, кыш та яшел
Арыш басукайлары,
Былбыл тал тибрэткэн кебек
Аяк басукайлары.
Елмаюы, куз карашы
Иркэлидер йорэкне,
Аны гына соя жаным,
Башка беркем кирэкми.
Бэйлим эле ак биялэй,
Булэк итсэм, киярсен,
Мэхэббэтен саф, нык булса,
Сурелмичэ соярсен.
Тэрэзэгэ килгэнсен,
Бурген басып кигэнсен.
Басып кисэн дэ таныйм-
Чыгарга хэйлэ тапмыйм.
Ай ли дусларым,
Апаларым, кызларым,
Тэрэзэдэн ай карый,
Жырлап алсак та ярый. дип жыр такмаклар эйтелэ. (Жыр «Алты егет» халык жыры, шигырь Айдар Хэлим «Шэл бэйли кызлар»)
Кич утырып, аулак ойлэрдэ хатын-кызларыбыз куз нурларын алырдай, искитмэле солгелэр сукканнар хэм чиккэннэр. Кызлар узлэренэ бирнэлек эзерлэгэннэр. Солге чигунен серлэре буыннан буынга кучеп килгэн, кызларны бу эшкэ кечкенэдэн ук ойрэтэ торган булганнар дип сойлэп утек инде. Бу тинсез сэнгать эсэрлэре халкыбызнын кондэлек тормышында, конкурешендэ, жырларында кин урын алган. Аларны халык гасырлар буе юлдаш иткэн хэм йорт-жир курке итеп кенэ тугел, гаилэ ядкаре итеп тоткан.
Солге символ, миллэтебезнен йозе. Солге безнен хатын-кызларыбызнын осталыгына хэйкэл. Анын очен ир-егетлэр сабантуйларда бил алыша, аргамакларда чабыша. Куз нурларын кушып, кабатланмас бизэклэр тошерелгэн солгелэр ин зур булэк итеп каенанага бирелэ торган булган. Кияуенен якыннарына да кэлэш солге булэк иткэн. Чигуле алъяпкычлар, кулъяулыклар таратылган туй вакытларында. Кияу оенэ беренче аяк басканда да ишек башларына чиккэн солгесен элгэн яшь килен.
Ин матур солгелэрне алып карасан да, аларнын бизэклэре бер-берсен кабатламаган. Бизэгенэ карап, аларнын исемнэре дэ хэр якныкы узенчэ янгырашлы: алмалы солге, асалы солге, чуплэмле солге, чуптарлы солге, кубэлэкле солге, данлыклы казан солгелэре, кызыл башлы солгелэр белэн дан тоткан халкыбыз.
Пенза олкэсе авылларында шундый гадэт булган: кыз кеше унбиш-егер- ме солге тукып бетергэч, узенен дус кызларын, куршелэрен чакырып, чэй мэжелесе уткэрэ, узе тукыган солгелэрне жэеп-жэеп курсэтэ.
Ин матур солге – кайнана солгесе, чуплэмнэре унике жирдэ булган.
Чиккэн солге – яшьлек истэлегем,
Яз голлэре, монлы горлэвек.
Чиккэн солге – минем
Гомер юлым Кышкы буран, жэйге кулэвек.
Чиккэн солге – яшел урман юлы,
Козге сагыш, кышкы бозлавык
Чиккэн тослэремэ карыймын да
Эндэшалмый торам беравык.
Чиккэн солге – булэк балаларга
– Кузлэремнэн кучкэн нурларым.
Ничэмэ тос, ничэмэ жыр анда
– Хэр тосендэ минем кулларым.
Чиккэн солге энилэре тосе,
Сагынганда искэ алырлар,
Янып торган яз бизэге чиктем,
Гомер утэр, голлэр калырлар.
(Эльмира Шарифуллина)
(Жыр: «Чигу чигэ кызлар» М. Кэрим сузл., Ю.Узэнбаев кое.)
Чигу чигунен бик торле булуы да билгеле. Э менэ алтын белэн чигу бигерэк тэ куркэм хезмэт. Безнен халыкта алтын белэн чигу сэнгате аерылып торган. Осталар тубэтэй хэм калфаклар, хатын-кыз очен бэрхет аяк киемнэре, тылсымлы янчыклар, данлыклы Казан солгелэре чиккэннэр. Алтын белэн гадэттэ бэрхеткэ, сирэгерэк ефэк, йон хэм киже-мамык тукымага чиккэннэр. Ботерелгэн алтын жеп белэн гранат кебек куе кызыл, аксыл-зэнгэр, чия тосендэге, алтын сыман, зэнгэр, яшел жирлекле бэрхеткэ бик тэ нэфис чэчэк-улэн бизэклэре чигелгэн.
Эллэ ничэ торле бизэкле калфаклар алтын жеплэрдэн ясалган композиция- лэрнен узенчэлеге белэн аерылып торган. Калфаклардагы ин таралган тор – чэчэк бэйлэме, бодай башагы, йолдыз хэм ярым ай сурэтлэре, шулай ук вак бэйлэмнэр рэвешендэ кошлар хэм чэчкэлэр рэсеме. Калфаклардагы икенче бер узенчэлекле бизэк – алтын каурый.
Тубэтэйнен тубэсен дэ алтын белэн чиккэннэр. Бизэк тубэтэйнен яссы то- бенэ шахмат тэртибендэ, э чите буйлап дулкынлы-дулкынлы чэчэк-усемлек формасында урнаштырылган.
Бэрхетлэрдэн тегелгэн,
Ука белэн чигелгэн
Нэкышларга комешлэргэ
Алтыннарга кумелгэн!
Безнен хатын-кызларыбыз
Эшнен серен белгэннэр.
Кич утырып, жырлар жырлап
Оста чигу чиккэннэр.
Балкып тора тубэтэйлэр
Энже бортеклэр белэн.
Алар монда килгэн гуя
Чын экият иленнэн
Бу солгелэр, эскэтерлэр
Тамбур белэн чигелгэн.
Эллэ инде ослэренэ
Чын чэчкэлэр сибелгэн.
Борын-борыннан безнен энилэребез ойнен эчке кыяфэтенэ бик нык игътибар биргэннэр. Ой бизэр очен палас, келэм сукканнар, солгелэр, мендэр тышлары чиккэннэр. Энилэр боек рэссамнэр, узлэренен нэкышларында гомер курмэгэн тутый кошлар, экияти жанварларны, куз явын алырлык чэчкэлэрне чигеп, безне балачактан гузэллек, тылсым донясына алып кергэннэр. Мендэр тышларындагы бизэклэр аеруча тырышып чигелгэн. Каты кузле, яман кунелле кешелэрнен кузлэре шушы матур, чигешле мендэрлэргэ тошэ дэ хатын-кызларга куз тими имеш.
Шагыйрь Сабир Эбсэламов та узенен бер шигырен «Энкэм мендэрлэре» дип атаган.
Эни чиккэн мендэр бер пар иде,
Кош йоныннан жыйган кабартып.
Башым салган саен тоштэ курэм,
Чэчлэремнэн сыйпый яратып.
Энкэм мендэрлэре пардан иде,
Сурудэ ук берсе сидерэде.
Мамыклары тузды ой эченэ,
Шул чигэмэ буген сибелэме?
Яна суру чикте тоннэр ялгап,
Куз нурлары белэн нэкышлап:
— Ярын булыр, гомере барлар курер,
Кыйбла яктан кайтыр аккошлар.
Кайтты кошлар, пар канатлы булып,
Козсез китмэс кулгэ бер тошкэч.
Кавышырга язын насыйпларны
Алкышлады камыш, жил искэч.
Морадына ашты ометем дэ,
Жанны кумде котлау, алкышлар.
Энкэемнен алъяпкычы тосле
Дулкыннарга кунган аккошлар.
Узе инде юк шул яннарымда,
Колагымда газиз тавышы:
— Кавышканын уз ишеннэн булсын,
Гомерлеккэ булсын табышын!
Истэлеккэ калды пар мендэре,
Кош йоныннан жыйган кабартып.
Башым салган саен тоштэ курэм,
Чэчтэн сыйпый энкэм яратып.
Борынгыдан калган жан рэхэте дигэн суз бар. Хормэтле тамашачылар, менэ буген сезнен куз алдында торучы бу оста кулларнын ижат жимешлэрен карагач та, жанга рэхэт булып китэ.(Кул эшлэре б-н танышу, бэя биру. Борынгы эшлэрнен тарихы б-н танышу).
Матур озын койлэрне хэркем башкара алмаган кебек, бу эшлэрне дэ телэсэ кем эшли алмый. Шэмдэллэрдэ генэ утлар яна, Голямал,
Житкэн кызлар киндер жеп эрлилэр…
Билгеле борынгы эбилэребезнен, шэм яки чыра яктысында ойлэре дэ карангы, эшлэре дэ ялыктыргыч булгандыр эммэ кунел бизэклэре жырларга урелеп, шул моннар белэн безнен коннэргэ тиклем килеп житкэн. Э жырлары кунеллэрне юатучы, озын кичлэрне яктыртучы булган. (Халык жыры «Голямал» башкарыла)
Уз вакытында яшьлэр арасында таралган уен-бию, жырларнын хэм жырсыз уеннарнын бер олешен «аулак ойлэр», «урнаш ойлэр» уткэру гадэтенэ бэйлэп карарга кирэк. Кызлар хэм егетлэрнен кара-каршы жыр эйтешулэрен, кубызга, гармунга яисэ такмакка биюлэрен хэм «Йозек яшереш», «Куз бэйлэш», «Яулык салыш», «Жэза бирешу» кебек уеннарнын эчтэлеген дэ, яшэу формаларын да аулак ойлэрдэн, утырмалардан башка куз алдына китеруе кыен.
Эйдэгез эле без дэ уеннар уйнап, табышмаклар эйтешеп алыйк.
Сез белмэгэн нэрсэ юктыр
Шулай буласын белэм!
бирэм, жавап котэм
Булэклэр узем белэн.
Тынлагыз табышмак эйтэм:
Мин тугэрэк, жип- жинел,
Тотсан койрыктан минем
Мэнге кутэрэ алмыйсын,
Хич тэ арттан калмыйсын. (Йомгак)
Яраткан да ябышкан (Исем)
Сыернын ятканда ин беренче кай жире жиргэ тия? (Йоны)
Аш пешергэндэ ин башта нэрсэ салалар? (Куз)
Доньяда ин тиз нэрсэ йори? (Уй)
Ыж – ыж, аждаха, йорэгендэ уты бар, Корсагында суы бар, тубэсендэ кузе бар, Ярый эле узе бар. (Самовар)
Дурт татар читэн урэ, Берсе арада йори. (Бэйлэу)
Чытыр-мытыр остеннэн Тимер таяк ыргыттым. (Чигу)
Эйлэнгэн саен калыная. (Йомгак)
Зыр-зыр эйлэнэ, узе килеп бэйлэнэ. (Орчык)
Ай киттем, ел киттем, энэ буе жир киттем. (Тегу)
Узе кечкенэ, узе ялангач, алай да ботен доньяны киендерэ. (Энэ)
Розалия Солтангэрэеванын «Башкорт халык йола уеннары» — дигэн китабында олы эбилэрнен хэтерлэулэре буенча шулай дип языла: — Аулак ойлэрне куптэн уйный идек. Тэудэ бер эбинен оен сойлэшэлэр. Кече йомга коненэ тэгаен итэбез. Бер тэвэккэлерэк кызны хужа итеп билдэлибез. Хэр кемнэн берэр калактан чэй, берэр сыныктан икмэк, ярма х.б. жыялар. Хэтта, эбинен кое килсен дип, берэр буй утын, керосин алабыз. Ул керосины энилэ- дэн яшереп уртлап ала идек. Куберэк, бармакларга уймак киябез. Агач бидерэгэ бармак белэн тукылдатып, койлэп, такмаклап бии идек.
Э без такмаклап тормыйбыз, аулак ой хэллэрен жырчыбыздан сойлэтэбез.
(Жыр «Аулак ой». Гарифжан Мохэммэтшин сузл., Луиза Батыр-Болгари кое).
Тормыш яме (Эльмира Шарифуллина)
Бисмилланы эйтеп, токмач кисэм,
— Ак яулыгым ябып башыма,
— Тел остендэ генэ тотарлык ул,
Туганнарым килсен ашыма.
Биллэремдэ чиккэн ак алъяпкыч,
Кош теллэре кисэм, кыйгачлап:
Купереп пешсен Сары майда йозеп,
Кузегез кызсын, узегез туйгач та.
Бэлеш салам, белгэнемне укып,
Каз итеннэн – кайнар, шулпалы…
Чокердэшеп чэйлэп утырыйк сон,
Куршелэрем дэшим туктале.
Бер сойлэрлек булсын:
Аш – суынын
Тел тобендэ калды тэме, дип.
Кардэш – ыру,
Дус-иш белэн яшэу
– Доньябызнын яме,
Гаме бит!
Менэ шулай ямь белэн, гамь белэн яшик дип без дэ сезне дэшеп алган идек. Урнаш итеп бавырсак пешердек, аулак ой кучтэнэченнэн авыз итми кайтып киту килешмэс. Рэхим итегез дуслар. (бавырсак б-н сыйлау, уйнап биеп алырга да момкин) Кичэбез шунын белэн тэмам. Килэсе очрашканга тиклем хушыгыз.