Кич утыру йоласы сценарий

“Кич утыру”

/Татар логопед төркеме өчен/

Максатлар: Татар халкының
әби-бабайлардан калган гореф-гадәтләрен яңарту һәм алар аша татар теленә
мәхәббәт хисләре уяту, балаларны татар халык традицияләрендә тәрбияләү,
әдәплеккә, бер-береңә карата игътибарлы булырга өйрәтү.

   Бурычлар: Халык авыз иҗаты
аша балаларның сөйләм осталыкларын үстерү, татар теленә хас авазларның әйтелешен
ныгыту;

 балаларда халкыбызның күркәм
гореф-гадәтләрен, хезмәт сөючәнлек, кунакчыллык, кешелеклелек, чисталык, әдәплелек
сыйфатларын тәрбияләү.

 Алдан эшләнелгән эшләр:
Балаларга халкыбызның гореф-гадәтләре белән таныштыруны дәвам итү. Җырлы- биюле
уеннар, мәкальләр, такмаклар, җырлар өйрәнү. Татар халык көйләрен тыңлау.

Өй күренеше.  Талгын гына
татар көе уйный. Әби һәм аның оныкчыгы Алинә кул эше белән кич утыралар.

Кичә барышы:

Әби (оекбаш бәйләп
утыра): — Их, бар иде бит ул безнең яшь чаклар. Егетләр урам тутырып җырлап
авыл әйләнәләр иде, ә кызлар аулак өйләрдә сер бирмичә генә, егетләрне көтеп
утырырлар иде. Ә хәзер искә төшереп утырырга гына калды инде.

Алинә:
Әбием, матурым минем сиңа бер йомышым бар иде. Менә әти белән әни дә кунакка
киттеләр.Без бүген кызлар белән кич утырып алыйк әле, әбекәем.

Әби: -И-и-и балакаем, бая гына теге егетләр җырлап
урам әйләнгәч, яшь чакларымны искә төшереп утыра идем. Җыелыгыз, бергәләп кич утырыгыз. Яшь чакта
уйнап-көлеп калыгыз.Тик артыгын шаярышмагыз.Җегетләр дә киләме соң?

Алинә: Син бигрәк инде,әбием. Кызлар гына
килә.Чигү чигеп утырырбыз дигән идек.

Әби хәйләкәр елмаеп)Шулаймыни?
И-и,менә без яшь чакта була иде ул аулак өйләр.И-и гомерләр.Хәзер телевизордан
гына күрергә калды шул.

Алинә:
И-и-и әбекәем, бигрәкләр дә әйбәт инде үзең. Рәхмәт инде, сүз тыңлаган өчен.

Әби:
Мин Сәхипҗамал әбиеңнәргә генә кереп чыгыйм әле, йомышым бар иде, карагыз аны,
тәртипле генә утырыгыз. (Әби чыгып китә).

Алинә:
Кызлар, әйдәгез, керегез.

/Кул эшләрен тотып
кызлар керә./

Тәрбияче: Егетләр белә микән сездә аулак өй
икәнен? Анда кунак егеттә килгән ди әле……….

Тәрбияче: Килмәсәләр,кирәкләре бер тиен.

Тәрбияче:  Алай димә,….. Алар килсә күңелле
була ул. Такмаклар әйтешербез..

1-тәрбияче:
Кызлар,  нигә бик күңелсез утырабыз? Өйдә бездән башка беркем дә юк. Әйдәгез,  “Йөзек
салыш” уенын уйнап, күңел ачып  алыйк. Үзем башлыйм.

       Йөзек салам
, йөзек салам,

       Йөзек салам
үзеңә.

       Кемдә йөзек
сикереп чык.

Кызлар тезелешеп
утыралар, берәү “Йөзек салучы” була. Ул кулларын тотып утырган кызларның
барысына да “йөзек салып” чыга. Йөзекнең кемгә туры килүен берсе дә сизмәскә
тиеш. Аннан соң, үзе бер кырыйга китеп: “Кемдә йөзек,сикереп чык”, – ди.
Йөзекле кеше сикереп торганда, ике як күршесенең берсе тотып кала алса, йөзекле
кешегә җәза бирелә, тота алмасалар, йөзек салуны яңадан башлыйлар. (Җәзага
такмаклар )

Кыз:
Кызлар, әйдәгез бергәләп бер биеп алыйк әле.

(кызлар
бииләр)

Урамнан  гармун
тавышы ишетелә.

Ишек шакыйлар.

Кызлар:
Гармун тавышы, гармун тавышы.

Кыз:Егетләр
килде, егетләр килде.

Кызлар тыз-быз
килешәләр. Киемнәрен төзәтәләр. Көзге каршында мәж киләләр.

2-тәрбияче:
Безнең монда җыелганны

                    
Әллә кайдан белгәннәр.

Егетләр:
Кызлар, аулак өйгә кертегез әле?

1-тәрбияче:
Кертәбезме?

Алинә:
Юк-юк, әби егетләрне кертергә кушмады.

1-2 тәрбияче:
Ярый инде керсеннәр.

Кызлар барысы
бергә:  Керсеннәр инде, керсеннәр.

—        
Кызлар, егеләр, сез, кунакка йөрергә
яратасызмы?

—        
Кызлар, егетләр, ә сез, кунакларны
яратасызмы?

—        
Яратабыз!!!

—        
Тел төзәткеч

Нак-нак-нак
мин бүген  кунак.

Нак-нак-нак-
мин  булам кунак.

Нак-нак-нак-
бу минем чынаяк.

—        
Әйдәгез, килегез тизрәк,

Ясыйк
матур түгәрәк.

Безгә
кунак килгән,

Уйныйк-җырлыйк
бергәләп.

Кунаклар уены

Балалар кулга-кул
тотынышып , түгәрәкләнеп басалар. Уртага бер бала чыга. Кырыйдагы балалар
түгәрәк буенча әйләнеп җырлыйлар:

Ямьле бәйрәм көн иде,

Чакырдык без кунаклар;

Кунакларны сыйларга,

Салдык майлы коймаклар,

Чыж-пыж итеп коймаклар

Җәелде, әй җәелде. (Кулларын
як-якка җәяләр.)

Менә тагын кечкенә

Булып калды, җыелды. (Кысылалар.)

Җыелды, әй җыелды,

Аннан ары кабарды. (Кулларын югары
күтәрәләр.)

Кабарды, әй кабарды,

Шиңде, юп-юка калды. (Чүгәлиләр.)

Пеште инде коймаклар,

Сыйландылар кунаклар.

Тордылар, баш иделәр,

Таралдылар, әй шатлар. (Баш ияләр.)

Бииләр, ай-яй шатлар. (Бииләр.)

2-тәрбияче:  Уйныйк
әле, җырлыйк әле,

                     
Биик әле күп итеп.

                     
Безнең бәйрәм кичәбезне

                     
Сагынып сөөйләрлек итеп.

Кызлар, егетләр, әйдәгез,
җырлап-биеп уйнап алыйк.

-«Зилем-
зиләле»уены. (Кызлар, егетләр парлап басалар, «Эх,зилем- зиләле»
уен — җырын җырлыйлар.)

Тәрбияче:
кызлар,егетләр, әйдәгез бер утырып ял итеп алыйк . Такмаклар    әйтешеп алыйк.(
балалар ике якка бүлнеп утыралар.)

Тәрбияче: Әйдәгез
әле, егетләр-кызлар,  “Капкалы”уенын уйнап алыйк.

Түгәрәктә балалар
бию көенә биеп йөриләр, ә ике бала кара-каршы басып, кулларын югары күтәреп,
“капка” ясыйлар. Көй туктагач, алар кулларын төшерәләр. “Капка” эчендә калган
бала “ягымлы “ сүз әйтә.

“Капкалы” уенында
үстерешле уен “Ягымлы сүзләр” кулланыла.

“Капка”  ясап
торучы балалар эндәш сүзлен кабатлыйлар:

Әйдә. безгә
килегез!

Капкалардан
керегез.

Капкалардан
керегез,

Өебезгә  үтегез.

Егетләр: Без
китәбез инде, саубулыгыз.

1-тәрбияче:
Ашыкмагыз инде, егетләр,

                    
Нигә шулай ашыгасыз.

                    
Уйнап-көлеп алыгыз,

                    
Кичәбездә калыгыз

Җырлы-биюле уен “Түбәтәй”

Балалар түгәрәкләнеп басалар. Түбәндәге җырны
җырлый-җырлы түбәтәйне бер-берсенә бирәләр . Җы р ахырында түбәтәй кемдә булып
кала,  шул уртага чыгып бии. Уен шулай дәвам итә.

Бик ераклардан кунакка  килгәнсең,

Түбәтәйнең иң матурын кигәнсең.

Җыр-биюгә бигрәк оста
икәнсең,

Барыбызны  шаккатырып китәрсең.

Түп-түп-түп түгәрәк түбәтәй,

Түп-түп-түп түгәрәк түбәтәй,

Түбәтәең энҗеле дә укалы.

Түбәтәең менә кемдә
тукталды.

—        
Аулак
өй биюсез буламы?

—        
Булмый.

/кызлар, егетләр капма-каршы тезелеп басалар/

Бүлмә бәйрәмчә бизәлгән,балалар салмак кына музыкага керәләр.

А.Б.:Балалар безнең татар халкы элек электән кунакчан булган,әби-бабайларыбызның гореф гадәтләрен,милли традицияләрен саклаганнар һәм бик күңелле итеп ял иткәннәр:бәйрәмнәр,кичәләр,фольклор чыгышлар үткәргәннәр,халык җырларын,халык уеннарын яратып башкарганнар.Менә бездә бүген әби бабайлардан килган “Кич утыру” бәйрәм тамашасын үткәреп алабыз.

( ишек шакыйлар)

1 бала: Безнең олы капкарга кем анда кат-кат кага?

Тормагыз инде басып, кечкенә капка ачык.

А.Б: Әйдә, безгә килегез, капкалардан керегез,

Капкалардан керегез, бакчабызга үтегез.

Бакчабызга үтегез, кунак булып китегез.

Музыкага кунаклар керәләр.

А.б: Капкалардан әз кергән, безнең бакчага кем килгән?

Җыр “Әссәләмәгаләйкем”

Кунаклар: Кәм килгән дип, сорамагыз, кадерле дуслар килгән!

Кунаклар, балалар исәннәшәләр.

Кунаклар:Исәнмесез, диеп башлыйк әле, танышу бит шулай башлана.

Сезнен белән очрашканга, дуслар, күңелебез шундый шатлана.

2 бала: Хуш киләсез, үтегез, түрдән рәхим итегез!

Хуш киләсез, үтегез, узыгыз, утырыгыз!

(Балаларкунакларны эстәл артына чакыралар,чәй эчәләр. )

А.Б:Самовар куйдым кайнарга, оргәнче кайнап чыкты.

Тәмле итеп чәйләр әчик, барыбыз бергә чакта.

Сез, балакайларым, остәл әзерләгез.

Ә сез, кунаклар, оялмыйча өегездә кебек булыгыз!

ҖЫР “Без әзәрлибез табын”

(н.т. с.40)

(балалар утыралар һәм чәй эчүне дәвам итәләр).

Кунаклар:1. Бер утыру үзе бер гөмер дип, бабайлар бит юкка эйтмәгән.

Бер очрашып серләр бүлешу, бу гадәтләр әлә бетмәгән.

Шул унай бәлән бүген җырның иң матурын гына.

Җырламый мөмкин түгел.

2. Яхши дуслар җыелганнар, шул унай белән бүген.

Җырыбызнын иң матурын гына, Җырламый момкин түгел.

3. Җыр күңелне күтәрә җырдан йорәк басыла.

Дуслар җыелган табынга, җырлап күңел ачыла.

“Такмаклар” (кунаклар башкаралар).

Килгән кунакларын күңеллен күрик,

Оркестр белән күңел ачыйк!

(Балалар инструментлар алалар, кунаклар чигү чигергә утыралар)

ОРКЕСТР

А.Б: Кунаклар сезгә безнең музыкабыз охшадымы?Ә һәзер без сезне уйнарга чакырабыз,рәхим итегез.

Уен “Парыңны тап”

А.Б:Балалар матур чәчәкләр арасында ,карагыз әле, зәңгәр чәчәктә бар ,әйдәгез аның белән уен уйныйбыз.

Уен «ЗӘҢГӘР ЧӘЧӘК»

3 Бала: Тәрәзәдә гөлләр үскән гөл яфрагын кем кискән?

Уйнамый да, келми генә бу дөньяда кем үскән?

УЕН «ТУБӘТӘЙ»

4 Бала: Сез дә килгәнсез икән, без дә килгәнбез икән.

Яхши, дуслар, җыелганнар, парлашып биик икән!

Яз турында шигырлар

(Балалар,кунаклар тагын чәй эчәләр)

“Күмәк бию”

Кунаклар:1. Нинди олы бәхәт-җыелышып, уйнап келү гөл бергә,

Насыйп булсын идә сөенешеп шатланып яшәу гөл бергә.

2. Алай итәргә кирәк, болай итәргә кирәк,

Хуҗаларга рәхмәт әйтәп, кайтып китергә кирәк.

3. Кем кунаклар яратмый, алар шатлык таратмый,

Җырларыбыз юлдаш булсын сезгә.

А.б: Рәхмәт сезнең, барыгызга килгәнсәз,

эби, бабай, гадәтләрән шулай дәвам итәрбез:

5 бала: Гөл бергә-бергә бөтен гомергә,

Җырлап яшәргә, горләп яшәргә,язсын дөньяда!

Кунаклар китәләр.

Балалар кул селкеп саубулашалар .

Бәйрәм тәмамлана.

Адрес публикации: https://www.prodlenka.org/metodicheskie-razrabotki/257501-dosug-kich-utyru

Сценарий двуязычного праздника для старшей группы «Орчык бәйрәме» (Праздник веретена)

Илгиза Сафиуллина — воспитатель

(Орчык өмәсе)

Цель: Развивать познавательный интерес к языковой культуре татарского народа.

Формировать интерес к татарскому языку, желание общаться на татарском языке. Приобщать к истокам национальной культуры изучения татарского языка.

Максат: Балаларда татар халкының җырлы-биюле уеннарына, йолаларына, татар халык авыз иҗатына мәхәббәт тәрбияләү.

Өй күренеше. Зал татарча бизәлгән.

Зал оформлен в стиле татарской деревеньской избы.

Алып баручы: Балалар, элек кышкы көннрдә, әти—әниләре кунакка киткән чакта, яшьләр җыелышып аулак өй оештырганнар, шул ук вакытта яшьләргә орчык бәйрәме дә ясаганнар. Ул өмәләрдә алар җырлар да җырлаганнар, уеннар уйнаганнар, эрләгән жеплре ак булсын өчен — кызларны карда аунатканнар һэм төрле тәм-томнар пешереп сыйланганнар.

Ведущий: В долгие зимние вечера, когда родители ходили в гости или по делам, молодежь собралась на вечеринки – посиделки, устраивали праздники. В таких праздниках они и работали, и шутили, пели песни, играли в игры и угощались.

Алып баручы: Борын заманнарда ук көзге уңышларны җыеп алгач, авылларда орчык өмсе үткәрелгән. Бу өмәне бигрәк тә кызлар көтеп алганнар. Анда алар үзләренең уңган – булганлыкларын күрсәткәннәр. Шаян сүз, җыр, бию, уен белән аралашкан эш бик тиз барган.

Алып баручы: Менә бу – каба – прялка, бусы – орчык — веретено, кул белән җеп эрләү коралы. Бер башы тупыйк, икенче башы нечкә итеп эшләнгән таякчык. Это приспособление для прядения, стержень для навивания нити. Белгнебезч, элек тукылган кием кигәннәр. Тукыма туку өчен йоннан (сүстән) җеп эрләргә кирәк. Бер пот сүстән (16, 3 кг) җеп эрләү өчен 955 сәгать кирәк булган. Шуның өчен 5 яшьтән кызларны җеп эрләргә өйрәткннәр. Хәтерлисезме Ш. Перро “Йокыга талган гүзәл” әкиятен, ул да бит җеп эрләгәндә орчыкка кадалып йокыга киткән.

Ведущий: Давным-давно носили льняную или шерстяную одежду, чтобы сшить одежду надо было напрясть нити. К этой работе приступали осенью, после окончания уборки урожая, чтобы спрясть нитки из одного пуда (16, 3 кг) подготовленного волокна требовалось 955 часов работы. Девочек уже с 5 лет начинали приучать к домашним работам. Помните сказку Ш. Перро! Спящая красавица”. Она тоже пряла и укололась веретеном. А сейчас начинаем Праздник веретена.

Хәзер үзебезнең “Орчык бәйрәмен” башлыйбыз.

Алып баручы (БИ) : Кызым, бар иптәш кызларыңны чакырып кайт. Әтиең белән әниең утырмага киттеләр, бүген бездә аулак өй – Орчык бәйрме үткәреп алыйк. Иптәш кызларың үзләре белән орчык – кабаларын да алып килсеннәр, җеп эрләрләр. мин тәм – томнар пешереп сезне сыйлармын.

Иди доченька, сходи позови своих подружек на праздник.

Кыз (бала) : Ярар, әбием, хәзер чакырып кайтам.

Кыз (бала) р кыз бала янына барып, аларны чакыра: Арина, безд бген аулак й. Бген кич безг кил, каба белн орчыгыны да алып кил.

Чакырылган кызлар иснлшеп йг керлр. би кабаларга йон (сс) бйли. Кызлар еп эрлрг утыралар. Девочки заходят, садятся, начинают работу.

Кыз (бала) : йдгез, кызлар ырлыр ырлап эшлик ле! Споем-те, друзья!

Кмк ыр :татар халык ыры “Дустым бар” кен:

1. млрг барган чакта — 2. млрг барганда,

Чагандин кирк каба. Чыгыры ватылмасын.

Араларга дошман керс – Булыр – булмас ярлар белн —

Еланнан артык чага. Исеме сатылмасын.

Дети поют татарскую народную песню.

Алып баручы (БИ) : Бик матур ырладыгыз, яшь чакларым иск тште. Без яшь чакта мкальлр д йтеш идек. сез белсезме?

Кызлар берм-берм мкальлр йтешлр, би мкальне эчтлеген алата.

1. Эш беткч, уйнарга ярый. Кончил дело – гуляй смело!

(беренче чиратта эшне эшлрг кирк, уен качмый ул) .

2. Кем эшлми – шул ашамый. Кто не работает – тот не ест.

(Эшлмс ашарыа булмый шул инде) .

3. Китап – белем чишмсе. Книга – источник знаний.

(Китап укыган кешене белеме кп була, китапта белем бер д бетми) .

4. Дусты булмаса – эзл, тапса – югалтма. Нет друга – ищи, а найдешь – береги.

(Тормышта дуслар гел кирк шул, авырлыкларны берг и чен, аларны югалтырга, пклтерг ярамый) .

Алып баручы (БИ) : Нинди уган, булган, бик кпне белче икн кызларым. Бераз ял итеп чйлр эчеп алыйк. Садитесь за стол, красавицы, попьем чайку, угощаемся.

Чйдн со Кыз бала (Девочка) :Никтер келсез булып китте, лл малайлар белмиме икн безд орчык мсе икнне? Почему мальчики не идут к нам в гости?

Алып баручы (БИ) : Белмич калмаслар белерлр, килерлр. Мин табышмакларыма авап та табыгыз ле, кызларым. Сейчас, я вам загадаю загадки.

1. Дрт аяк, ике колак, бер борын, бер корсак. Бу ни бу? (самавыр)

4 ножки, 2 ушки, носик и животик. (самавар)

2. зе бер карыш, сакалы биш карыш. (Каба белн йон эрл)

3. Зыр-зыр-зырылдыйм, зем епне чорныйм. (Орчык)

Кручусь, верчусь, навиваю себе нить. (веретено)

4. ир стенд ак мамык. (Кар)

Алып баручы (БИ) : Мен рхмт кызларым. Спасибо, девочки, умницы мои.

Ишек шакыган тавыш ишетел. Стук в дверь.

Алып баручы (БИ) : Кем бар анда?

Малай (Мальчик) : Без, малайлар! Без д мг килдек. Кертегез ле безне д! Мы, мальчики, пришли к вам на праздник!

Малайлар: Иснмесез, кызлар!

Кызлар: Иснмесез, малайлар!

Малай: Сед зур бйрм икн. еплрегез ак булсын, нык булсын. Хуа кызны карда аунатып керик, егетлр! Увас праздник. Мы желаем вам всего хорошего.

Уен-тамаша: шаян ырлар ырлау. (Дети поют песни на татарском языке) .

Кызлар: н кил автомобиль Малайлар: н кил автомобиль

Тягннр калайлар. Тягннр капчыклар

Безне бакча малайлары Безне бакчаны кызлары

90 яшлек бабайлар. 80 яшлек карчыклар.

Кызлар: н кил автомобиль Малайлар: н кил автомобиль

Тягннр алкалар. Тягннр мунчала.

Су алырга тшкн идем Мунча ишеген ачуга

Узышалар бакалар. Ике при кул чаба.

Малай: Малайлар, кызлар, йдгез “Капкалы” уены уйнап алабыз. Давайте, поиграем в игру “Капкалы”.

Балалар парлашып тгркк басалар. Бер пар уртада кала. Кй барышында уртадагы пар кырый парлар капкасыны берсеннн кереп урыннарына басалар, урынсыз калган пар уртага баса м икенче капкага йгереп кер. Уен двам ит. Кй туктагач, урынсыз калган парларга за бирел.

Кыз: йдгез, Орчык мсе булгач, орчык тгртешле уены да уйныйбызмы? (Орчык йлнеп туктагач очлы башы кемг карый, шул за ти). Уенда шулай ук “Крст ле, скнем” уенлы ыры м башка балалар ыр м парлы биюлре крстел.

Дети играют в татарские народные игры. Поют и танцуют ранее изученные татарские песни и танцы.

Уенда шулай ук “Крст ле, скнем” уенлы ыры м башка балалар ыр м парлы биюлре крстел.

Кыз: И-и, малайлар, кызлар та атарга да кп калмаган, вакытта со икн, ти-ни д кайтып итр, таралышыр вакыт иткн бит. Хушыгыз, сау булыгыз, икенче млрг кадр барыбыз да исн – сау булыйк! Девочки и мальчики! Уже рассветает. Всем большое спасибо. До свидания!

“Әбием сандыгы”

(Милли бәйрәм өчен сценарий)

Максат:

1. Татар халкының онытыла барган изге бәйрәмнәрен, гореф – гадәтләрен хәтердә яңарту һәм саклау, элекке чорның матурлыгын күрсәтү;

2. Балаларда татар халкының җырлы – биюле уеннарына, авыз иҗатына мәхәббәт уяту;

3. Сәнгатьле сөйләм телен үстерү.

4. Татар халкына ихтирам, горурлык хисләре тәрбияләү.

Җиһазлау: Китап күргәзмәсе  “Халкыбызның күңел бизәкләре”; сандык һәм сандык эчендә — чиккән сөлгеләр, ашъяулык, калфак, түбәтәйләр, күлмәк, җәймә, кулъяулык, шәл, читек.

Катнашалар: 2 сыйныф укучылары. 

Плакат: “Үткәнен оныткан халыкның киләчәге юк”

 Кичә авыл өе итеп җиһазландырылган мәктәп музеенда үткәрелә. Идәндә сугылган паласлар. Түрдә сәке, аңа чигүле мендәрләр өелгән. Өстәлдә самовар, татар халык ашлары. Бер кырда сандык куелган. Әби бәйләп утыра.

Римма белән бер төркем укучы кызлар килеп керә.

Онык. Әти белән әни кунакка киттеләр.  Алар югында кызларны уйнарга чакырыйм әле. Кызлар керегез әле безгә (кызлар керә).

Кызлар.  Исәнме, Диана. Нигә чакырдың?

Онык. Кызлар, минем әтием белән әнием кунакка киттеләр, әйдәгез бездә уйныйбыз.

Кызлар.  Әйдәгез, әйдә.

1 кыз. Диана, бу нинди матур ящик? Ул өйдә нәрсә өчен кирәк? (кызлар сандыкка сокланып карап торалар).

Онык. Эх, сез, кызлар! Нинди ящик булсын инде ул? Бу бит кызлар сандык!? Серле сандык! Минем әбиемнең сандыгы.

2 кыз. Кызлар, сандык эчендә нәрсә бар икән?

Онык. Сандык эчендә ниләр барын минем дәү әнием генә белә. Әйдәгез, үзен бирегә  чакырыйк? (Әбине чакыра. Әби керә.)

Әби. Нәрсә булды кызым? Ни өчен чакырдың? Иптәш кызларың да килгән икән. Исәнмесез балакайларым. (балалар белән исәнләшә, әти-әниләренең, әби-бабайларының хәлләрен сораша)

Әби. Сез әти-әниләрең өйдә юк чакта җыелып уйнамакчы булдыгызмы? Без дә, яшь чакта, кызлар белән җыелышып уеннар уйнап, биеп, җырлап, кул эшләре эшләп күңелле итеп аулак өйләрдә кич утыра идек. Безнең кич утырганны белеп егетләр дә килә иде. Заманалар үзгәрде шул, хәзер җырны магнитофоннан тыңлыйлар, уеннарын телевизордан карыйлар, кул эшләрен дә онытып баралар, кибеттән генә сатып алалар. Үзгәрде заманалар, үзгәрде. Мине нәрсәгә дип чакырган идең соң, кызым?

Онык. Әби, кызлар синең сандыгыңны ачып  карыйсылары килә. Ачып күрсәтерсеңме?

Әби. Балакайларым, бу сандык бик серле сандык. Ул татар халкының гореф-гадәтләрен, йолаларын борынгыдан килгән мирасын саклый.

Әбиебез сандыгында

Сакланмый ниләр генә

Әйдәгез сорыйк үзеннән,

Ачып күрсәтсен безгә.

Әби. Сандыкта ниләр барын беләсегез киләме, балалар? Әйдәгез әле бергәләп ачыйк сандыкны.

Онык. Кызлар, карагыз әле нинди матур сөлгеләр?

1 кыз. Бигрәк матур итеп чигелгән әйе бит, кызлар?

2 кыз. Әби, син бу сөлгеләрне үзең чиктеңме?

Әби. Үзем, балакайларым, үзем. Бүген матур итеп чигелгән затлы сөлгеләр әбиләрнең сандыгында гына саклана. Әбиләр аларны кадерләп саклый. Яшь кызлар үз куллары белән чигеп, сугып сөлгеләр әзерләгәннәр. Сөлгеләрнең матурлыгына карап яшь кызларның уңганлыгы, пөхтәлеге, булдыклылыгы бәяләнгән.

Татар хатын –кызларыбыз

Эшнең серен белгәннәр.

Кич утырып, җырлар җырлап

Оста чигү чиккәннәр.

Бу сөлгеләр, эскәтерләр,

Тамбур белән чигелгән.

Әллә инде өсләренә

Чын чәчәкләр чигелгән.

3 кыз. Әби, бу нинди күлмәк соң?

Әби.  Бу күлмәк балам. Бала итәкле күлмәк тә — татар кызларының милли киеме. Итәкләре никадәр күп булса, шулкадәр матуррак санала, озын булуы белән кызларның балтырларын чит-ят күзләрдән саклый.

Алъяпкычымның бизәге

Әллә кайдан күренә.

Аллы-гөлле чәчәк төшкән,

Килешәдер үземә.

Әби. Мендәр тышларын да бик тырышып чиккәннәр. Каты телле, яман күңелле кешеләрнең күзләре шушы чигелешле мендәрләргә төшә дә, хатын-кызларга күз тими. Карагыз әле, күпме хезмәт, күңел җылысы салынган бу бизәкләргә!

1 кыз. Ай, нинди матур читекләр! Карагыз әле, кызлар, карагыз.

Әби. Борынгы бабаларыбыз – йомшак күннән затлы киемнәр тегүнең, күнне сәнгатьчә эшкәтүнең чын осталары булганнар.

Бизәк төшкән итекләрне

Читекләр дип йөрткәннәр.

Аларны татар кызлары

Бәйрәмнәрдә кигәннәр

2 кыз.  Бу читекләрне кигәч, гел биисе генә килеп тора торгандыр, әбекәй, әйеме? Сез бии идегезме?

Әби. Биедек, кызым, биедек. Гармун тавышын ишетүгә җилкенеп биеп китә торган идек.

Кыз. Без дә сиңа биеп күрсәтик әле. (Кызлар биюе).

3 кыз. Кызлар, кызлар! Карагыз әле, нинди матур паласлар, ашъяулыклар!

Әби. Татар хатын-кызының кулыннан һичбер вакыт эш төшмәгән. Җеп эрләгән, шәл бәйләгән, сөлге чиккән, тула баскан, келәм, палас, ашъяулык тукыган. Алар, әбиләребезнең күңел җылысын саклаган хәлендә, киләчәк буыннарга да барып ирешсен иде.

Онык. Әби түбәтәй белән калфакларны да күрсәт инде.

Әби. Менә,  балалар, бу түбәтәй. Ирләрнең милли баш киеме — түбәтәй һәм кәләпүш бәрхеттән, зиннәтлеләре парчадан тегелгән. Алар көмеш, алтын, ефәк җеп, сәйләннәр белән белән чигеп, ялтыравыклар белән бизәгәннәр. Түбәтәй, кәләпүш тегә һәм чигә белгән кешене алтын куллы оста дип санаганнар.

Кәләпүшем, кәләпүш.

Йөзләремә килешәсен

Кайлардан гына белгән,

Туган көнгә дәү әтием

Кәләпүш алып килгән.

Кәләпүшемне кидем мин,

Көзге каршына килдем.

Менә шундый була ул –

Татар малае! — дидем.

Кәләпүшем, кәләпүш,

Энҗе-мәрҗәннәр чиккән.

Чиккән кәләпүш үземә

Бигрәк килешә икән.  Р.Вәлиева

Түбәтәй.

Бәрхетләрдән тегелгән,

Ука белән чигелгән;

Нәкышләре көмешләргә,

Алтыннарга күмелгән.

Балкып тора түбәтәйләр

Энҗе бөртекләр белән.

Алар монда килгән гүя

Чын әкият иленнән.

Әби. Бусы, балалар калфак. Калфак татар хатын-кызларының тегү-чигү эшенә осталыгын күрсәтә. Калфаклар алтын яки көмеш чуклар, төрле чигешләр белән бизәлә.

Энҗе-мәрҗән калфагым.

Дәү әнием энҗе калфак

Бүләк итте үземә,

Энҗе калфак, үзе ап-ак,

Бик килешә йөземә.

Энҗе-мәрҗән калфагыма

Йөрим сөенеп кенә.

Сәхнәләргә чыгып җырлыйм,

Калфаклар киеп кенә.

Әй калфагым, калфагым,

Калфаклар кияр чагым.

       Күңелемә ямь бирүче

Нур булды шул калфагым.

Көзгеләргә күзем салсам

Хәйран калам үзем дә:

Җем-җем энҗе-мәрҗәннәрнең

Нуры уйный йөземдә.

Калфагымның матурлыгын

Һәммәсе дә күрсеннәр.

Энҗе калфак кигән кыз ул –

Татар кызы, дисеннәр.  Р.Вәлиева.

Әби. Ярар, балакайларым, минем намаз укыр вакыт җитте, сандыкны ябыйк. Бу сандыкның серләрен мин сезгә мирас итеп калдырам. Сез аны кадерләп саклагыз, буыннан-буынга тапшырыгыз.

Малай. Әби, бу нинди китап соң?

Әби. Балалар, бу әби-бабаларыбыздан калган иң изге китап – Коръән. Әби-бабаларыбыз, Коръән укып тәсбих тартып, балаларына, барча якыннарына изге теләкләрен, догаларын юллаганнар. Бу изге китап чисталыкка, пакьлеккә, урлашмаска, кешеләргә бер-берләрен җәберләмәскә, кыерсытмаска, изге күңелле булырга өйрәткән. Китап гаиләдә буыннан буынга, кулдан кулга күчкән. Балалар, бу китап та гаиләбезнең ядкаре булып буыннан буынга күчә килгән.

Кич утыру

Максат: Укучыларны милли бәйрәм — кич утыру белән таныштыру. Туган телгә, халкыбызның үткәненә, мәдәниятенә, милли традицияләргә, гореф- гадәтләргә ихтирам тәрбияләү. Күңелле бәйрәмнәрне, йолаларны үтәргә өйрәтү.

Җиһазлау: презентация, сәхнә авыл өе кебек җиһазлана ( тәрәзәдә ак пәрдәләр, эскәмия, сандык, өстәл, суккан ашъяулык, самовар, чәйнек, поднос, чынаяклар, коштабакта коймак өеме. Идәндә суккан палас, чигүле тастымал, чиккән мендәрләр, каба).

1нче кыз. Якты чырай, якты кәеф

Күрәм мин йөзегездә.

Исәнмесез, хәерле көн,

Телим мин барыгызга.

1нче малай. Исәнмесез, хөрмәтле кунаклар, кадерле дуслар! Хәерле көн “ Кич утыру”га рәхим итегез!

Сәхнә түрендә әби йон эрләп утыра.

Әби. Кызым, кер әле!

Кыз йөгереп керә.

Әби. Кызым, әниеңнәр кунакка китте. Мин дә ахирәтем Өммегөлсемгә кереп чыгам. Син өйдә үзең генә каласың. Яшь- җилкенчек җыя күрмә.

Кыз. Әбием, мин дә кызларны чакырыйм әле.

Әби. Юк, балакаем. Әниеңнәргә ничек җавап бирермен.

Кыз . Әбием, ә без кызлар белән кул эшләре генә эшләп утырырбыз.

Әби. Малайларны кертә күрмәгез. Мин киттем.

Әби чыгып китә.

Хуҗа кыз. Кызлар, керегез!

Бергәләп күңел ачыйк,

Кич утыру оештырыйк!

Кул эшләре тотып кызлар керә.

1 нче кыз. Исәнмесез, дусларым!

Хәерле кичләр булсын!

2нче кыз. Уен- көлке, җыр моңнан

Күңелләребез тулсын!

3 нче кыз. Бүген сездә кич утыру дип

Дусларымнан ишеттем,

Йомгагымны чорнарга дип

Мин сезгә килеп җиттем.

Хуҗа кыз. Исәнмесез! Хәерле кич! Рәхим итегез түрдән!

Кызлар кул эшләре эшләп утыра (чигү чигәләр, йомгак чорныйлар, каз канаты сыдыралар, бәйләм бәйлиләр).

1нче кыз. Кызлар, әйдәгез бергәләп җырлап алыйк әле. (“Әйлән- бәйлән” җыры башкарыла).

Шулвакыт гармун асып, егетләр керә һәм ишек шакыйлар.

1нче егет.Исәнмесез, кызлар- йолдызлар! Котлы булсын бәйрәмегез.

Кызлар тәрәзәдән карыйлар.

2нче егет.Тәрәзәдән карыйсыз да,

Карап кемне таныйсыз!

Карап, тилмереп торганчы,

Ник чакырып алмыйсыз!

Хуҗа кыз. Юк. Егетләрне кертергә әби рөхсәт итми.

1.Егетләр такмаклар җырлый башлый.

Ак кәрзинкәләр эченә

Алмалар тутырырга.

Килдек, кызлар сезнең белән

Җырлашып утырырга.

Кызлар җырлый.

2. Әнә килә автомобиль

Төягәннәр пүртәнкә.

Безнең авыл малайлары

Җыенысы бер тәңкә.

Егетләр җавап бирә.

3. Урам буе тәрәзәгез

Яшелләргә буягыз,

Пожалуйста, үзегезне

Әллә кемгә куймагыз.

Кызлар җавап бирә.

4. Яшел урам аланында

Әй типтерә куяннар,

Бик күтәрмә борыныңны

Чиләк элеп куярлар.

1нче егет. Кертмәделәр.

2нче егет. Клубка киттек, егетләр ( үпкәләп чыгып китәләр).

1нче кыз. Урыннарга утырыйк. Бергәләп уйнап алыйк. Нинди уен уйныйбыз?

2нче кыз. Сигезле.

(Кызлар “Сигезле” уйныйлар)

3нче кыз. Нинди уен уйныйбыз?

4 нче кыз. “Йөзек салыш” уйныйбызмы?

Бергә.Уйныйбыз.

(Кызлар “Йөзек салыш” уены уйныйлар)

Отылган бала шигырь сөйли.

Әбием аулак өйләрдә

Халык җыры җырлаган

Халык җыры- бай мирас, дип

Бу көнгәчә саклаган.

2 нче отылган бала “Каз канаты”җырын җырлый башлый, ә кызлар бергәләп җырны дәвам итәләр.

1нче кыз. Әйе, элек каз канатын карага манып каләм итеп язганнар.

2нче кыз. Карагыз әле бу майлагычка. Аның белән коймак, кыстыбый , таба майлыйлар ( майлагыч күрсәтә).

3нче кыз. Ә каз мамыгы иң затлылардан санала. Аңардан йомшак, күпереп торган, мендәрләр ясыйлар (чигелгән тыш белән мендәр күрсәтә).

4нче кыз. Каурый сибәм су юлына,

Ишле булсын казыгыз.

Өмәләрдә эш күрсәтеп,

Җырлап- биеп алыгыз.

5нче кыз.Кызлар, аяклар тыпырдап тора, әйдәгез бер биеп алыйк .

“Утыр әле яннарыма” көенә бию башкарыла.

6нчы кыз. Татар халык иҗатында кешенең һәр эшенә әйтеме, мәкале бар.

7нче кыз. Әйтем- сүзнең бизәге,

Мәкаль- сүзнең җиләге

Әйдәгез әле, дуслар,

Мәкальләр, әйтемнәрне

Искә төшерик .

Мәкальләр әйтешү.

1. Кем эшләми, шул ашамый.

2. Ялгыз агачны җил сындыра.

3. Китап- белем чишмәсе.

4. Иң татлы тел- туган тел

Анам сөйли торган тел.

Әби. (ишектән сөйләнә- сөйләнә керә) Я, балалар, күңелле генә утырдыгызмы?

Кызлар. ( кул биреп исәнләшәләр) Нихәл, әби! Исәнлекләр ничек?

Әби. Рәхмәт, балалар, әлегә аллага шөкер, әкрен генә йөрим әле. (Оныгына карап). Кызым, балам, әле сез чәй дә эчмәгәнсез. Бар да суынып беткән. Самоварны шаулатып җибәрим әле.

Әби чыгып китә. Сәхнә артыннан “Моңнар кайтсын авылга”җыры ишетелә һәм яшьләр бергәләп җырны башкаралар.

Моңнар кайтсын авылга

Авыл киче. Тасмалардан

Әй агыла ят моңнар.

Нинди моңсу, әллә инде

Телсез калган гармуннар.

Әйт, авылым, кайда соң моң,

Моң кайда соң, әйт, урман?

Аулак өйле һәм гармунлы

Яшьлегемне сагынам.

Авыл киче. Яшь йөрәкләр,

Гармун моңга сусаган.

Сөю булып моңнар кайтсын

Авылыма яңадан.

Разработала зав. метод. отделом Манакова Р.Х.

(Вэсил Галимов музыкасы Нэжип Исламов шигырена «Кайтаваз» жыры янгырый) (Кичэ утэсе зал чиккэн солгелэр,эскэтерлэр, суккан паласлар б-н бизэлгэн) Кибетлэргэ керсэн, базарларга барсан жанына ни кирэк барысы да бар. Халыкнын йорт — жире дэ ерып чыккысыз байлык белэн тулган. Тик нидер житми. Жан жылысы, бердэмлек житми бугай. 

Э бит борынгы бабаларыбыз бердэм яшэгэн, бер сынык икмэкне булешеп кон итсэ дэ рухи байлык мэтди байлыктан остенерэк булган ул заманнарда. Ничек кенэ кон курмэсен жиренэ житкереп йоласын да утэгэн, бэйрэмен дэ уткэргэн. Э бэйрэмнэр ул – халыкнын бергэлэшеп, бердэмлектэн ямь табып уткэргэн йоласы. Шулай ук кумэк башкарыла торган эшлэр дэ милли йола булып сакланган. Э бэйрэмнэр, омэлэр, уен-жырсыз, шаярусыз утмэгэн.

Кадерле тамашачылар! Эйдэгез эле без дэ, кич утырып уткэннэрне барлыйк, хэтер сандыгын актарып алыйк. Эле без тынлаган «Кайтаваз» жырындагыча эби-бабаларыбызнын, эти-энилэребезнен, узебезнен яшьлегебезгэ кайтып эйлэник. Бу кичэбезне без матур йола бэй- рэмнэребезгэ багышладык хэм «Хэтер бизэге» дип атадык. Борынгыдан килгэн йолалар хэрвакыт торле ырымнар, серле тылсымлы такмаклар яки жырлар белэн урелеп бара хэм алар шул йолаларнын аерылмас бер олеше, анын бер бизэге булып та торалар. Аларда халыкнын борынгыдан килгэн ышанулары хэм кузаллавы чагыла. Ел фасылларына караган, Кеше гомеренэ, кон-курешенэ, балалар доньясына багышланган бик куп йолалар гореф-гадэтлэр саклый халкыбыз.

 Ел фасылларына караган йолалар табигать, ел тэулегенен узгэреше белэн бэйле рэвештэ яшэп килэлэр. Игенчелек, терлекчелек белэн шогеллэнгэн авыл кешелэренен кумэклэп, ботен авыл б-н бергэлэп утэлэ торган бэйрэм- нэр хэм йолалары да кояш нурларына хэм кон жылынуга, улэннэр хэм агачлар яшэругэ, табигатьнен янаруына шатлану булып башланып киткэн- нэр. Ел фасылларына караган йолалар хэм бэйрэмнэрнен тарихы бик ерактан килэ. Алар буыннар арасында дэвамлылык, Бер-берсеннэн ойрэну, урнэк алу, бердэм рухи халэт тудыруга хезмэт итэлэр.

   Бэйрэмнэр алар куп кешелэр катнашып уздырыла торган кумэк куренеш хэм кешелэр арасында уртак рухи бэйлэнеш булган очракта гына бэйрэм тосе барлыкка килэ. Менэ без дэ узебезнен бэлэкэй генэ бэйрэмебезгэ жыелдык. Кеше хэрвакыт бэйрэмнэрне, рухи бэйлэнешне хэм уртаклыкны кирэксен- гэн.

   Татар-башкорт халкынын йола хэм бэйрэмнэре шушы тирэдэ яшэгэн чу- аш, мари, удмуртлар, шулай ук кончыгыш славяннар б-н дэ зур уртаклык курсэтэ. Бу исэ элек-электэн бер-берсе б-н аралашып, бер тосле булган тэби- гый шартларда тормыш-конкуреш тэжрибэсе туплап кон иту нэтижэсе бу- лып тора дип эйтергэ момкин.

  Хэр халыкнын да рухи мэдэниятындэ туган тел топ урынны алып тора. Ха- лыкнын туган теле, уз анна теле сакланган очракта гына милли йозе, гореф- гадэтлэр, йолалар да саклана.

Бортеклэп вэ берэмтеклэп жыйган, Жэухэрлэрне барлар чак житкэн,

Гореф-гадэт, хонэр югалмаган,

Купме еллар, гасырлар уткэн.

Каба белэн жеп эрлэгэн эби,

Палас суккан безнен жингилэр.

Куреп баксан, бездэ искитмэле

Милли табын, милли киемнэр.

     Игенчелек б-н кон кургэн халык очен язгы чэчу чоры ин эхэмиятле, ин жа- ваплы чор. Игенче аны котеп, эзерлэнеп каршы алган, атларын караган, тэр- биялэгэн, чэчу орлыгын барлаган. Язгы сабан эшлэре килеп житэр алдын- нан кешелэрне шушы жаваплы чорда узара якынайта, хезмэткэ дэрт, бердэм- лек уята торган торле бэйрэмнэр, тылсымлы йолалар куп булган. Аларнын мэгънэсе килэчэктэ иген унышынын муллыгын, ел килешлэренен эйбэт булу- ын телэу, табигатьнен ярдэмен коту хэм башкага кайтып кала. Мэсэлэн: «Зэрэ, зэрэ боткасы» — топ мэгънэсе язгы эшлэр башланырга вакыт житкэнлеген ботен халыкка хэбэр иту, бердэмлекэ чакыру.     

    Сабанга чыгар алдыннан йорт саен ярма, май жыеп, тау башына менеп пе- шерелэ торган ботка.«Зэрэ кычкыру» — сабанга чыгарга берничэ кон кала ба- лаларнын сабанга чыгарга вакыт житкэнлеген белдереп кычкырып йору йо- ласы.

   «Зэр – зэр зэрэгэ, иртэ тор да сабанга» — дип кычкырып йоргэннэр балалар. (Бу йола Казан арты халыкларында таралган булган). Э безнен якларда «Карга боткасы» эзерлэу булган бит инде. Керэшен татарларында «Кырау куу» йоласы булган, ул игеннэр чэчелеп беткэч уткэрелэ торган йола.

  — Элек кырау тошкэндэ нишлэтергэ аптыраганнар. Халык иске чабаталар алып чыгып, бер – берсенэ бэрешеп ярты басуга житкэнче чабата б-н атышып кырау куганнар. Кырау куып туктагач чабаталарын бергэ оеп янды- рып кайтып киткэннэр.

  Э менэ «сабан туйлары» элек яз коне кар беткэч тэ, чэчугэ чыкканчы уткэрелгэн. Бу безнен ел фасыллары б-н бэйле ин зур бэйрэмнэребезнен берсе. Жир бэйрэме, жыр бэйрэме

Жан бэйрэме – сабантуй

Соендерэ кунеллэрне

Сабантуйда туган уй;

Нинди гузэл минем халкым!

Бизэге, олгелэре!

Миллэтемнен кунеле

Кук Сабантуй солгелэре!

Сабантуй халык бэйрэме –

Козгесе кунеллэрнен

Тан калып тынлый болыннар

Тальян мон тугелгэнен.

Мэйдан тота пэхлеваннар,

Узыша олгерлэре

Ак омет булып жилферди

Сабантуй солгелэре!

Искиткеч, гажэеп хэм серле булган ул Сабан туе! Эле тэпи дэ йори башламаган сабыйнын мэйданнын читендэ генэ булса да урмэлэве куп- Ме шатлык бирэ! Ул хаман эчкэрэк урмэли. Э инде тэпи йори башлаганнар бу мэйданга бахадирдай аяк басалар. Сабан туенда корэшне башлап жибэруче малайларны эйтэсе дэ юк, — алар корэштэн Бер башка усеп чыгалар, хэер, жинелгэннэрнен хэле бик шэптэн булмыйдыр.

 Сабан туенын гасырлар чонгылыннан килгэн тэртиплэре бар.

  Сабан туе, сабан туе,

Илдэ Берне сайлар туй.

Кем батыр? – дип мэсьэлэне

Кап уртага салган туй.

 Сабан туйга хэзерлелек узенэ Бер кунеллелек б-н ел буена дэвам иткэн ди- яргэ момкин. Хэр ойдэ хэстэрлек курелгэн. Кул эшлэре эзерлэнгэн, йогерек атлар «аякларын кыздырган», корэшчелэр корэшунен торле ысулларын ой- рэнгэн, гармунчылар, музыка осталары коралларын караштыра.  

  Бу эшлэрнен берсе дэ югарыдан килгэн боерык б-н, команда б-н эшлэнми. Гасырлар буена килгэн йола, гореф-гадэт хэркемгэ билгеле, хэркем анын тэртибен белэ хэм шул тэртип буенча гамэл кыла. Бары илнен аксакаллары гына очрашып кинэшэлэр – кайсы авылда кайчан Сабантуй узуын билгелилэр.  

  Бу урында бераз чигену ясап, Сабантуйга эзерлекнен кыш житу б-н баш- лануын искэртергэ кирэктер.

  Ирлэр козге иген эшлэрен майтаргач, урман кису, болыннан чана б-н печэн ташу, ой хэм абзар кураны жылыту очен кирэкле чараларны куругэ керешсэлэр, хатын-кыз, кыз-кыркын, туку станнары алдына утырып, киндер, алача, солге, тастымал тукый башлый. Стан алдында куп очракта усмер кыз балалар утыра. Аналар, апалар, жингилэр аларны ойрэтеп торалар, житэкчелек итэлэр. Тукыма очен кирэкле эйберлэр, жеплэр эзерлэп, шурелэргэ жеп урау, килэп сару кебек эшлэр олкэнерэк хатын-кыз кулында булла. Кайчагында, кыска гына вакытка ботен ой хатын-кыз кулында булып, алар тукучы очен ярымфабрикат хэстэрлилэр. Лэкин стан алдында хаман яшь туташлар. Яшьлэргэ яна нэкышь торлэре, бизэклэр эзлэу, ягъни ижади эзлэну хас. Хэр тукучы узенэ ошаган рэсемнэрне ости, узгэртэ барган. Сэнгать академиясе булмаса да, кушма сэнгать, бизэу сэнга- тенэ ойрэту, ойрэну тукталмаган. Ин мохиме, бу сэнгать Сабантуйга килеп тоенлэнгэн.

Солге чигэм Х.. Жэлэлов.

Солге чигэм асыл жеплэр белэн,

Йорэк хисен салып бу жырга

Насыйп булса иде бу булэгем Мэйданнарда жингэн батырга

Ефэк жеплэр белэн солге чиктем, Уртасында чэчэк, гол генэ,

Жинеп алсан егет бу булэкне

Вэгъдэ бирэм сина мэнгегэ.

«Булэгем олгермэде эле», дип, кайбер кызлар ялындыралар (Э чынлыкта бу – егетлэрнен, кызларнын кабат очрашып мэзэклэшу- курешуенэ дэ сэбэп) Шул рэвештэ мондый Сабантуй эзерлеклэре халыкны курештерэ, дуслаштыра, татулаштыра, гореф-гадэтлэрне янарта, яшэртэ.

  Булэк жыюнын шулай ук уз серлэре бар. Халык фикере, халык хормэте бу очракта да беренче урында тора. Бу эш авылнын ин абруйлы, тэртипле егет- лэренэ тапшырыла. Егетлэр жырлар жырлап авылны эйлэнэлэр:

Атлар иярлэденме,

Тайлар йогэнлэденме;

Сабан туе житэ дип,

Булэк эзерлэденме?

 Идел суы тирэндер,

Сай жирлэре билдэндер;

Жырлап тору – бездэндер,

Булэк биру- сездэндер.

Рэхмэт эйтэм шул корабка,

Дингезлэр кичкэн очен;

Рэхмэт эйтэм яшь киленгэ,

Затлы солгесе очен.

Солген аклы, солген аклы,

Солген аклы-шакмаклы;

Эллэ урап алыйм микэн

Сез йорегэн сукмакны?

Атларым, йогэннэрем,

Атларда йоргэннэрем,

Сабан туе житэ диеп,

Шатланып йоргэннэрем.

  Бу шигырь юлларын укыгач сабантуйнын топ мэйдан тотучылары халык, атлар хэм солгелэр кебек тоела. Э бит атлардан башка Сабан туен куз алдына да китереп булмый. Э жинуче ат муенын чиккэн солге бизи. Ата-ба- балар телендэ «сабан кергэн», «сабан керешле» дигэн сузлэр булган. Буген бик ук анлашылмаган бу сузлэрнен эчтэлеге ул заманда хэркемгэ кон ке- бек ачык булган. Суз сабан сорергэ жигелэ башлаган оч яшьлек ат турында барган. Шундый атлар арасыннан чабыш атларын сайлап алганнар.

  Бу бэйрэмгэ торле миллэт халкынын да уз куреп тартылуы очен хозурланасын. Сабан туебызны яратып, якын куреп кабул итулэре очен башка халыкларга да рэхмэт кенэ эйтэсе кала. Куп кенэ кардэш халыкларнын да бэйрэмнэрендэ атка, корэшкэ бэйле йолаларнын булуы Са- бан туебызнын сойкемле якларын арттыра, анны чыннан да мобэрэк хэм ту- гэрэк итэ. Э бит дуслар, туганнар жыелган жирдэ кечкенэ генэ шатлык та ботененэ житэ. Сабан туенда сайрашкан халык ел буена ынгырашмый Яши хэм эшли. Э купме халык авыз ижаты бар буч ор турында. Сабан туйлары житкэндэ,

Парлап сабан жиккэндэ,

Упкэ сузлэр шунда бетэ

 Кысып суырып упкэндэ — дип жырлый халкыбыз.

    Сабантуй бизэклэрен безнен укучыларыбыз да бик матур тэсвирлаган. Мостай Кэримнен «Кыз урлау» комедиясен гына алыйк. Сабантуй барган конне нинди генэ кызык хэллэр килеп чыкмый бер авылда. Егетлэр кыз ур- лыйбыз дип эби дэ урлап кайталар. Э Эжмэгол картнын сабан туй жит дисэ яшьлеге исенэ тошэ. («Кыз урлау» комедиясыннан бер куренеш)

    Эйдэгез эле без дэ яшьлекне искэ тошереп жыр тынлап алыйк. (Жыр «Гармун алыйк эле, дускай» Г.Шакиров сузл. Р.Гатауллин муз.)

  Халкыбызнын чал гасырлардан килгэн тарихы чиксез куп югалтулар ки- черде. Шуларнын ин зурларыннан берсе – безнен милли бэйрэмнэребезнен жимерелеп юкка чыгуы. Шуларнын берсе «Жыен». Эйтеп киттек бит эле элек сабан туйлар чэчугэ тошкэнче уткэрелгэн, жыеннар исэ сабантуйдан сонырак башланып, печэнгэ тошкэнче дэвам иткэннэр. Шулай ук ел фасыл- лары б-н бэйле йолабыз. Халкыбыз бит бик акыллы, зирэк, йомарт булган.

  Жыен атамасы нэсел сузенэ туры килэ. Бер нэселдэн урчеп киткэн бер ничэ авыл бер жыен тэшкил иткэн. Э бит бер нэсел кешелэре никахлаша алмаганнар – нэсел-ыру таза булмый, нэсел корый дигэннэр. Нишлэргэ, каян кэлэш алырга? Эштэн буш вакытта бэйрэмнэр оештырырга, танышырга, кунаклашырга, кодалашырга. Менэ «жыен» бэйрэме, бу тэлап- лэрдэн чыгып, халык акылынын матур урнэген тэшкил итэ дэ инде. Бер жыенга (нэселгэ) караган авыллар бэйрэм иткэндэ, башка жыенга караган авыл кешелэре (яшьлэре дэ) бэйрэмдэ катнаша.Бер жыенга 5-10, хэтта куберэк тэ авыл кергэн хэм хэр жыен 5-6 кон барган, икенче атнада икенче жыен. Анна инде башка авыллар жыелган хэм аларны курергэ беренче жыен халкы килгэн. Шулай итеп 5 атна дэвамында жыеннар утеп 30 артык авыл халкы бергэ аралашып бэйрэм иткэн. Сабантуй, нигездэ, бэйге, аралашу, кодалашу хэм туганлык хислэрен ныгыту бэйрэме санала. Яшьлэр очен исэ бу бэйрэм танышу, тигез мэхэббэт нигезендэ гомерлек тормыш иптэше эзлэу, табу чоры. Шуна курэ бу еллык йолаларны яшьлэр бик яратканнар. Ата-аналар да кызларынын жыенда хэм уеннарда катнашуына каршы килмэгэн. Чонки халыкта гаилэ монэсэбэтлэренен топ нигезе итеп тигез мэ- хэббэт хэм бер-беренэ хормэт саналган. Яраткан кешен б-н гомер иту – кешенен рухи бэхете хэм гаилэ ныклыгынын топ нигезе итеп каралган. Э халыкнын жыенга эзерлэнуе узе бер зур вакыйга булган.

     Жыеннын уз кагыйдэсе дэ бар. Беренчедэн, жыеннарда жыр-бию, торле уеннар, кунел ачуларга куп вакыт бирелгэн. Топ музыка кораллары гармун, курай, скрипка булган. Икенчедэн, жыеннар кунаклар хэм читтэн кайткан туган-тумачалар куп булу б-н аерылып торган. Оченчедэн сабантуйда уткэ- релэ торган ярышларнын кубесе жыеннарда булмаган.

   Ат чабышы урынына яшьлэр, атлар жигеп, бер авылдан икенчесенэ барып кунел ачып йоргэннэр. Дуртенчедэн, сабан туен моселман хатын-кызлары ерактан гына кузэтергэ хокуклы булса, жыенда исэ кызлар бэйрэмнен узэгендэ, — алар егетлэр б-н бергэлэп кунел ачканнар, кичке уеннарда катнашканнар. Кыз кузлэу, яр сайлау нэкъ менэ бэйрэм вакытында хэл ителгэн. Шуна курэ ботен халык, бигерэк тэ яшьлэр, жыеннарны котеп ала торган булган. Хэм «акылы булган егетлэргэ матур кызлар табылган». Э хэзер хатын-кызлар жыр ансамбле башкаруында жыр тынлап алыйк. («Егет жыры» ).

     Жэй башында кызлар жыелышып «Чэчэк бэйрэме», «Жилэк бэйрэме», «Юа атнасы» уткэргэннэр. Шомырт чэчкэ аткач яисэ жилэк пешкэн вакытта, юа олгергэч, урманда ямьле тэбигать кочагында кызлар торле уен- нар уйнап кунел ачканнар. Самара якларында «Чэчэк бэйрэме» эле дэ сакланган. Э кичке уеннарны хэтерлэп эби-бабайларыбыз эле дэ хэтирэлэргэ бирелеп утыралар.

  Кичке уеннар элек-электэн халыкнын ин матур, ин куркэм йолаларыннан саналган хэм алар жыен булган коннэн башлап печэнгэ тошкэнче дэвам иткэн. Халыкта хэр нэрсэнен уз тэртибе булган.

    Жэйге матур кичлэрдэ, кояш баткач, картлар яткач, су буйлары, урман аланнары, ямь-яшел болыннар яшьлэрнен шат авазларына кумелгэн. Кичке уеннарда жыр-бию, уен-колке бер генэ минутка да тынып тормаган. Анда жырлы- биюле тугэрэк уеннары, ике урам арасында жыр ярышлары, шаян такмаклар эйтешу, кумэк хэм ялгыз биюлэр хэм башка кызыклы уеннар уйналган.

   Эдэби мирасыбыздан саналган татар язучысы Мэхмут Гэлэунен «Эйткэн идем бит мин сина» дигэн хикэясендэ кичке уенда танышу куренеше бик матур итеп язылган:

  — Абый япон сугышыннан исэн-сау йореп кайтып, йорт-жир, мал-туарны рэтлэп, бергэлэп оч ел кон кургэч, ойлэнеп башка чыккан идем. Ул вакытта энкэй мэрхумэ дэ исэн иде эле.

   Хэерниса узебезнен курше авылнын урта тормышлы бер кешенен кызы идее. Мин анын б-н жыен вакытында, тау астындагы уенда танышкан идем.

  Каравыл йогереш уйный идек. Мин такка калган идем. Анын тотышып торган егете тэбэнэк буйлы, жэенке борынлы ямьсез бер егет иде. Алар кул- ларын ычкындырып як-якка йогереп китэргэ дэ, мин аларны куып, икесенен берсен тотарга тиеш идем. Алар миннэн тоттырмыйча янадан бер-берсе б-н кавышырга тиеш иделэр.

    Алар аерылышып киткэч тэ, мин, егетен бер якка калдырып, Хэерниса артыннан чаптым. Ул да, суз чынлыгына азрак мине алдарга маташып караган булды да, елга буйлап эчкэ таба йогерэ башлады. Болай куышырга чыкканчы ук мин анын берничэ куз карашын тотып алып, кунелемэ салып куйган идем. Анын болай елга эченэ таба китуе мине аулакка чакруы иде. Шуны анлап алгач та, Хэерниса артыннан йогердем. Анын егете, кызынын минем кулдан ычкынмасын белгэч, тукталып калды. Узендэ минем б-н ярышырлык коч югын белде булса кирэк.

   Хэернисанын остендэ ак бизэкле кызыл ситсы кулмэк, чиккэн алъяпкыч, Башында тэнкэле калфак б-н кисея яулык, зэнгэр тосле чэчургечкэ тэнкэле чулпы таккан, аягында ор-яна, ап-ак оек-чабата иде. Ул бик шэп йогерэ икэн. Атлаган саен аягымдагы кэвешлэремнен укчэлэре кутэрелеп, барлык коч б-н чабарга ирек бирмэгэч, бу килеш барсам, Кеше колкосенэ калуым билгеле булганга, кэвешлэремне салып кулга тоттым да читекчэн йогердем.

Бер елга тамагына кереп, халык кузеннэн югалгач, туктап, ул узе мине котеп алды.

 — Мэхэббэтсез! Шул чаклы кумасан! Утерэ яздын ич! – дигэн була.

— Егетлэр куганнан улгэн кызны ишеткэнебез юк иде. Белмим тагын, мон- нан сон гына булмаса, — дигэн булам мин. Ул, еш-еш склап, акрын гына тир- бэлгэн кукрэген бер кулы б-н тотып торгач, жиргэ утырды.

— Азрак ял итик, арыдым! – ди. Мина шул гына кирэк иде. Янына ук утырдым, сойлэшэ башладык; исемен сорадым.

— Хэерниса! – ди. – Югары очнын Экмэли карт кызы, — ди.

— Син ни атлы? – дигэн булла.

— Ибрахим, — дим. – Атамны Гыйззэт дип эйтэлэр иде, — Дим.

— Белдем инде, — ди. – Алтавыз Гыйззэтнен унган Ибрае син буласын икэн, алай булгач!

 Мин дэ жавапсыз калмадым:

— Экмэли бабайнын эфэлэм тосле кыргый кэжэсе син буласынмыни? – дидем.

— Тэкэсенэ курэ кэжэсе! – дигэн булла. Арлы-бирле байтак сойлэшеп уты- рып, шаярып, кытыклашып, чеметешеп алгач, иптэшлэр янына киттек.

— Халыктан яхшы тугел, кайтыйк инде!- ди.

— Кургэн тосле дэ булмадым бит эле! – дигэн идем:

— Буре кузе кырын жуймас, егет кузе кыздан туймас!- дип куйды.

Шулай житэклэшеп акрын гына арлы-бирле сойлэнгэлэп кайтып килэбез.

— Хэерниса! – мин эйтэм.

 — Эу, жаный? – дигэн була.

— Яучы жибэримме? Мина килэсенме?

— Уйнап эйтмэсэн, мэсхэрэ итмэсэн?.. — Юк, ихластан! — Анан риза булса?! – ди.

Шул коздэ минем ойлэнуем аныкланган иде инде. ( «Идел» — 2006, №8) Менэ шулай яшьлэр танышып кавышканнар.

   Боек язучы Мирхэйдэр Фэйзинен эсэрлэрен генэ алып карыйк. Шундый матур авыл куренешлэре, яшьлэрнен кара-каршы эйтешле жырлы-биюле уеннары, бары да тормышчан килеп чыккан. Бу онгайдан бигерэк тэ «Галия- бану» драмасы безгэ бик таныш.

   Галимжан Ибрагимов б-н очрашуга баргач «Авыл тормышын нечкэ анлап, аны садэ, жинел, матур итеп курсэтэ алуда син ялгызсын» — дигэн мактау сузлэре ишетэ Мирхэйдэр Фэйзи.

   Сэлих Сэйдэшев музыкасы б-н бизэлгэн «Галиябану» кое, халык кое булып эверелде. Анны хэр жирдэ яратып жырлыйлар хэм тынлыйлар.

  Э хэзер без дэ менэ шушы жырны тынлап алыйк. (Жыр «Галиябану»).

Болгар чорында уеннар чагыштырмача иркен шартларда, кумэк рэвештэ башкарылганнар булса кирэк. Шул чорга караган риваятьлэрнен берсендэ Кама буенда кызлар уйный торган махсус урын булуы турында эйтелэ. Кыз- лар уенын карар очен анда Болгар ханы да килэ торган булган хэтта. Андый урыннар, курэсен, берэу генэ булмаган. Тарих битлэрендэ яшьлэр жыелып ял итэ торган урыннарнын «Кыз-тау», «Кыз каласы» дип аталуы турында мэгълуматлэр бар. Эмма акырынлап халык томышында ижтимагый бэйрэмнэр билэгэн урын тарая, чиклэнэ барган, иркенлэп кунел ачу, кумэк уйнау гадэтлэре дэ кысылган.

   Лэкин халык бэйрэмнэрен, жырл-биюле уеннарны бернинди янаулар да, куркытулар да юкка чыгара алмаган. Моны раслаган мисаллар тарихта аз тугел. Шуларнын берсе – «Жыен кыйссасы». Халык кунеленэ хуш килгэн жыен бэйрэмен, анын уеннарын, ирекле булуын яклап язылган бер бэеттэ шундый юллар бар:

Кайвакыттан бирле чыккан

 Бу жыеннын булуы,

Хич тэ файда бирмидер

Дошманнарнын тыюы.

Халкыбызнын тагын бер куркэм бэйрэм йоласы ул «Сэгать»

Туганаш куллары кебек Гузэл жирлэр бар микэн? Сэгатьтэ бер сылу курдем – Кемгэ насыйп яр икэн?..

   Жырнын мэгънэсенэ тошенер очен Бишбулэк, Миякэ, Элшэй районнары очпочмак булып очрашкан тоштэ, Мэнэвез елгасы буена урнашкан зур куркэм авыл – Усак-Кичудэ булырга кирэк хэм нэкъ 7че июньдэ. Биредэ бу конне ел саен шушы як татар-башкорт халкына гына хас «Сэгать бэйрэме» уза. Анын тулы исеме «Сэгать суккан кон», гадэттэ исэ «Сэгать» кенэ дип йортэлэр: «Сэгатькэ» барабыз, «Сэгать» тэ очрашабыз, «Сэгать» тэ танышкан идек»…Бэйрэмнен эчтэлеген «Табигать хэм Кеше» дип билгелэргэ була. Борынгылар «Экология» сузен ишетмэгэннэр дэ, Эмма узлэренен табигать балалары икэнлеген яхшы белгэннэр, анлаганнар.

   Сэгать тереклеккэ табыну коне, кешегэ яшэу шартлары тудырган мохиткэ: якты кояшка, зэнгэр куккэ, кара жиргэ, суга, яшел агачларга, улэннэргэ, чэчкэлэргэ дан жырлау, хэммэ жан иясен – хайваннарны, кошларны, божэк- лэрне хормэтлэу мизгеле. Шул коннэн олкэннэр балаларга су керэ башларга рохсэт итэлэр, дару улэннэре жыялар, кышка мунча себеркесе эзерлилэр. «Сэгать»тэ бу конне егетлэр кыз кузлилэр, козен каз омэлэре чорында туй ясарга суз куешалар – мондый гаилэлэр аеруча бэхетле була имеш.

  Бу коннен озынлыгы 17 сэгать. Елына карап, йэ унжиде тулыр-тулмас, йэ ике-оч кон элек кенэ тулып узган булыр. Э ни очен фэкать жиденче июньдэ. Кешелэр кояшка табынган чакта ук уйлап чыгарганнар аны.

  Жиде – гомумэн серле сан: жиде кон – атна, адэм башы жиде тишек: ике куз, ике колак, ике борын куышлыгы, авыз…

  Жидегэ бэйлэнгэн эйтемнэр, мэкальлэр дэ бик куп безнен халыкта. Эйдэгез эйтеп карыйк эле. (Эйтемнэр эйтелэ: «Жиде кат кук», «Жиде Юл чаты», «Жиде кат жэхэннэм»,»Жиде кат улчэу», «Жиде тон уртасы», «Жиде бабадан калган», «Жидегэн йолдыз», «Жиде жэннэт ишеге». Менэ монысы шэп эйтелгэн! Жиденче июньдэ жиде жэннэт ишеге ачыладыр бэлки. 17 сэ- гать озынлыгындагы кондэ, жэйнен 17 яшьлек кыз шикелле саф, пакъ чагы. кызык була анда, кунелле. Язылмаган тэртип буенча, бэйрэм оста гармунчынын уйнавына юиешудэн-жырлашудан башлана:анны уртага чыгарып утырталар, як-ягына ике чибэр кыз баса; гармунчы уйный, э болар нэкышлы кульяулыклар б-н анын мангай тирен сортеп торалар, соныннан ул кульяулыклар гармун каешын бизи. Э авыл тып-тын, ботен халык «Сэгать»тэ. Эйдэгез эле без дэ шунда куз салыйк. Жырлашып, биешеп алыйк. 7 ле серле сан б-н бэйле нинди жырыбыз бар эле безнен.

(Жыр «Жидегэн чишмэ». Гомэр Бэширов сузлэренэ Сара Садыкова кое).

 Доньяда бер нэрсэ дэ ялгыз булмаган кебек, жыр да бер узе генэ яши алмый. Анна хэр чак бию юлдаш.

Атам-анам биегэн, 

Ямь тапкан ул биюдэн.

Жилкендереп биик эле,

Курыкмыйбыз биюдэн!

Сокланырсын сылу кызга,

Килешэ калфак кию.

 Борынгыдан килгэн бит ул,

Тыпырдатып бер бию. (Бию башкарыла)

  Шулай итеп ямьле жэйлэрне, печэн ослэрен, козлэр алыштыра. Урып-жыю эшлэреннэн сон «Сомбелэ» (уныш) бэйрэмнэре утэ. Халык кышка эзерлэнэ. Безнен халык гомер бакый ат хэм каз асыраган. Омэлэрне шулкадэр матур итеп оештыра белгэн.

  Кыр эшлэре жинелэйгэч, урасын урып, сугасын сугып амбар киртэлэрне тутыргач, авыл кешесе сугым суя башлаган хэм бу гадэт эле дэ шулай дэвам итэ.

Олы шатлыгы урамнарга ташып чыга – ул да бутэннэрдэн кэм тугел бит, энэ, оя тутырып бэбкэлэре чыккан иде, ишегалларына ямь биреп казлары кангылдашты, инде шул михнэт-мэшэкатьлэрнен бер рэхэтен курер кон дэ килеп жите. Авылда каз омэсе!

 И-и, кыз-кыркыннын киенеп-ясанып, кэс-кэс басып, коянтэ-чилэк урынына казлар асып, чишмэ буена китулэре! Саф, салкын чишмэ суында казларны сонгы кат коендырырга алып барулары! Кузлэр – тэрэзэдэ. Бала-чага аяк астында ботерелер, капка тобендэ анны-моны сойлэшкэн булып ирлэр таптангалап торыр. «Кызларыгыз симез микэн! Казларыгыз сылу микэн!» — дип, юри шаярткан булып калырлар. Кыз б-н казны юри генэ буташтырып сойлэшми авыл кешесе. Жэй буе коне-тонне белмичэ, ял курмичэ эшлэгэн белэклэргэ генэ тугел, йорэклэргэ дэ бэйрэм кирэк бит. Омэ караган булып кызлар кузлэгэн егет-жилкэннен уенда туйлар тугелдер дип, кемэйтэ ала?! Никах сэгатьлэре сукса, каз омэлэренэ ялганып туйлар да горлэр, авыл тугарылып, рэхэтлэнеп бэйрэм итэр.

Каз канатларын санадым

Тезелеп кагынганда.

Тулган айларга карадым

Озелеп сагынганда.

  Каз йоныннан тутырылган ястык-тушэклэр,мамыгыннан тутырылган, остенэ ак челтэр ябылып купертеп куелган йомшак мендэрлэр авыл оенэ ямь биреп, хужаларынын унганлыгын, тырышлыгын курсэтеп тора.

  Омэгэ чакырмасан, кызлар упкэли. Чонки каз омэсендэ катнашу кызлар очен дан хэм дэрэжэ санала, унган кызларны гына чакыралар каз омэсенэ. Элеке вакытларда кайбер кызлар — «Жинги, мине каз омэсенэ чакырсан, бушлай урагынны урып бирер идем», дип, алдан ук эйтеп куя торган булганнар.

  Каз юарга тошкэндэ ойдэн инешкэ тиклем каз каурыйлары, каз йоннары чэчеп барыла. Бу юрау, телэклэр шуны анлата: килэсе елга казлар бэпкэне куп итеп чыгарып устерсеннэр, каз котуенен бер очы капка тобендэ, икенче очы инештэ булсын янэсе.

  Омэ эшлэре уен-колкесез, жырсыз утми элбиттэ. Каз юып кайтучы кызларны гармунлы егетлэр озата кайталар. Э ойдэ кайнар кабартма, каз маенда майланган коймак, каз бэлеше, каз шулпасы котэ.

(Каз омэлэре турында шигырьлэр: Э.Атнабаев «Каз омэсе», А.Хэлим «Каз йолкалар кызлар») Каз омэлэреннэн тыш омэ ясап сус туку, тула басу, киндер сугу, киез басу, э безнен чорларда мамык эрлэу, шэл бэйлэу кебек кумэк эшлэр дэ башкарылган. Омэ вакытында шул хезмэткэ караган жырлар, койлэр янгыраган. Мэсэлэн, шуларнын берсе «Тула кое» хэзер дэ сакланган.

Булыр микэн бу тула,

Булмас микэн бу тула?

 Бу туланы басып беткэч,

Уйнатыр микэн хужа? –

( «Омэ жыры» Тажи Гыйззэтнен «Бишбулэк» пьесасыннан. С.Сэйдэшев кое)

   Тоннэр озайгач, кызлар, яшь киленнэр бер-берсенэ кич утырырга йорешэлэр. Кич утырырга кул эше – бэйлэу, чигу, эрлэу б-н килэлэр хэм искиткеч кунелле итеп, кызыклы хэллэр, мэзэклэр сойли-сойли, тоннэр буе дип эйтерлек эшлэп утыралар. Менэ эшлэгэн эшлэрне чагыштырып караулар, мактаулар китэ. Менэ берэунен чигуенэ сокланалар, менэ бер кыз эхирэтенен Насибына дип бэйлэгэн биш бармаклы биялэен киеп карап Насиблар турында кызыклы сузлэр эйтэ. Кутэрелеп колэлэр, шаяралар… Китэ Насиблар турында мэзэклэр сойлэу.

   Хэтсез эш эшлэгэч, киленнэр, олырак яшьтэге апалар кайтып китэ.Кызлар исэ куп вакыт кунарга кала. Бу эле аулак ой тугел. Хужалар каядыр киткэн, йорт башы булып бер эби генэ калган ойдэ яшьлэрнен кич утырулары тагы да кызыклырак, уен – колкеле, жырлы-такмаклы,шау-шулы була. Тэрэзэ то- бенэ шыпырт кына егетлэр килэ. Алар ничек кенэ шыпырт йормэсен, эчтэге кызлар бик тиз сизеп ала. Менэ бер егет тэрэзэ капкачын кысып кына ачып ой эчендэгелэрне кузэтэ. Аны танып алган кыз тэрэзэ аша егеткэ козге курсэтэ. Бу синен очен якты йозем диюне белдерэ. Э таныш булмаган, яисэ жан тартмаганнарга козге курсэтмилэр. Козге кулдан-кулга йори. Тик егетлэрне ойгэ бик кертеп бармыйлар. Тэрэзэ аша торле такмаклар эйтешеп жырлашалар.

Жэй дэ яшел, кыш та яшел

Арыш басукайлары,

Былбыл тал тибрэткэн кебек

Аяк басукайлары.

Елмаюы, куз карашы

Иркэлидер йорэкне,

 Аны гына соя жаным,

Башка беркем кирэкми.

Бэйлим эле ак биялэй,

Булэк итсэм, киярсен,

Мэхэббэтен саф, нык булса,

Сурелмичэ соярсен.

Тэрэзэгэ килгэнсен,

Бурген басып кигэнсен.

Басып кисэн дэ таныйм-

Чыгарга хэйлэ тапмыйм.

Ай ли дусларым,

Апаларым, кызларым,

Тэрэзэдэн ай карый,

Жырлап алсак та ярый. дип жыр такмаклар эйтелэ. (Жыр «Алты егет» халык жыры, шигырь Айдар Хэлим «Шэл бэйли кызлар»)

   Кич утырып, аулак ойлэрдэ хатын-кызларыбыз куз нурларын алырдай, искитмэле солгелэр сукканнар хэм чиккэннэр. Кызлар узлэренэ бирнэлек эзерлэгэннэр. Солге чигунен серлэре буыннан буынга кучеп килгэн, кызларны бу эшкэ кечкенэдэн ук ойрэтэ торган булганнар дип сойлэп утек инде. Бу тинсез сэнгать эсэрлэре халкыбызнын кондэлек тормышында, конкурешендэ, жырларында кин урын алган. Аларны халык гасырлар буе юлдаш иткэн хэм йорт-жир курке итеп кенэ тугел, гаилэ ядкаре итеп тоткан.

   Солге символ, миллэтебезнен йозе. Солге безнен хатын-кызларыбызнын осталыгына хэйкэл. Анын очен ир-егетлэр сабантуйларда бил алыша, аргамакларда чабыша. Куз нурларын кушып, кабатланмас бизэклэр тошерелгэн солгелэр ин зур булэк итеп каенанага бирелэ торган булган. Кияуенен якыннарына да кэлэш солге булэк иткэн. Чигуле алъяпкычлар, кулъяулыклар таратылган туй вакытларында. Кияу оенэ беренче аяк басканда да ишек башларына чиккэн солгесен элгэн яшь килен.

   Ин матур солгелэрне алып карасан да, аларнын бизэклэре бер-берсен кабатламаган. Бизэгенэ карап, аларнын исемнэре дэ хэр якныкы узенчэ янгырашлы: алмалы солге, асалы солге, чуплэмле солге, чуптарлы солге, кубэлэкле солге, данлыклы казан солгелэре, кызыл башлы солгелэр белэн дан тоткан халкыбыз.

   Пенза олкэсе авылларында шундый гадэт булган: кыз кеше унбиш-егер- ме солге тукып бетергэч, узенен дус кызларын, куршелэрен чакырып, чэй мэжелесе уткэрэ, узе тукыган солгелэрне жэеп-жэеп курсэтэ.

  Ин матур солге – кайнана солгесе, чуплэмнэре унике жирдэ булган.

 Чиккэн солге – яшьлек истэлегем,

Яз голлэре, монлы горлэвек.

Чиккэн солге – минем

Гомер юлым Кышкы буран, жэйге кулэвек.

Чиккэн солге – яшел урман юлы,

Козге сагыш, кышкы бозлавык

Чиккэн тослэремэ карыймын да

Эндэшалмый торам беравык.

Чиккэн солге – булэк балаларга

– Кузлэремнэн кучкэн нурларым.

Ничэмэ тос, ничэмэ жыр анда

– Хэр тосендэ минем кулларым.

Чиккэн солге энилэре тосе,

Сагынганда искэ алырлар,

Янып торган яз бизэге чиктем,

 Гомер утэр, голлэр калырлар.

(Эльмира Шарифуллина)

(Жыр: «Чигу чигэ кызлар» М. Кэрим сузл., Ю.Узэнбаев кое.)

  Чигу чигунен бик торле булуы да билгеле. Э менэ алтын белэн чигу бигерэк тэ куркэм хезмэт. Безнен халыкта алтын белэн чигу сэнгате аерылып торган. Осталар тубэтэй хэм калфаклар, хатын-кыз очен бэрхет аяк киемнэре, тылсымлы янчыклар, данлыклы Казан солгелэре чиккэннэр. Алтын белэн гадэттэ бэрхеткэ, сирэгерэк ефэк, йон хэм киже-мамык тукымага чиккэннэр. Ботерелгэн алтын жеп белэн гранат кебек куе кызыл, аксыл-зэнгэр, чия тосендэге, алтын сыман, зэнгэр, яшел жирлекле бэрхеткэ бик тэ нэфис чэчэк-улэн бизэклэре чигелгэн.

  Эллэ ничэ торле бизэкле калфаклар алтын жеплэрдэн ясалган композиция- лэрнен узенчэлеге белэн аерылып торган. Калфаклардагы ин таралган тор – чэчэк бэйлэме, бодай башагы, йолдыз хэм ярым ай сурэтлэре, шулай ук вак бэйлэмнэр рэвешендэ кошлар хэм чэчкэлэр рэсеме. Калфаклардагы икенче бер узенчэлекле бизэк – алтын каурый.

  Тубэтэйнен тубэсен дэ алтын белэн чиккэннэр. Бизэк тубэтэйнен яссы то- бенэ шахмат тэртибендэ, э чите буйлап дулкынлы-дулкынлы чэчэк-усемлек формасында урнаштырылган.

Бэрхетлэрдэн тегелгэн,

Ука белэн чигелгэн

Нэкышларга комешлэргэ

Алтыннарга кумелгэн!

Безнен хатын-кызларыбыз

Эшнен серен белгэннэр.

 Кич утырып, жырлар жырлап

Оста чигу чиккэннэр.

Балкып тора тубэтэйлэр

Энже бортеклэр белэн.

Алар монда килгэн гуя

Чын экият иленнэн

Бу солгелэр, эскэтерлэр

Тамбур белэн чигелгэн.

Эллэ инде ослэренэ

Чын чэчкэлэр сибелгэн.

  Борын-борыннан безнен энилэребез ойнен эчке кыяфэтенэ бик нык игътибар биргэннэр. Ой бизэр очен палас, келэм сукканнар, солгелэр, мендэр тышлары чиккэннэр. Энилэр боек рэссамнэр, узлэренен нэкышларында гомер курмэгэн тутый кошлар, экияти жанварларны, куз явын алырлык чэчкэлэрне чигеп, безне балачактан гузэллек, тылсым донясына алып кергэннэр.   Мендэр тышларындагы бизэклэр аеруча тырышып чигелгэн. Каты кузле, яман кунелле кешелэрнен кузлэре шушы матур, чигешле мендэрлэргэ тошэ дэ хатын-кызларга куз тими имеш. 

  Шагыйрь Сабир Эбсэламов та узенен бер шигырен «Энкэм мендэрлэре» дип атаган.

Эни чиккэн мендэр бер пар иде,

Кош йоныннан жыйган кабартып.

Башым салган саен тоштэ курэм,

Чэчлэремнэн сыйпый яратып.

Энкэм мендэрлэре пардан иде,

Сурудэ ук берсе сидерэде.

 Мамыклары тузды ой эченэ,

Шул чигэмэ буген сибелэме?

Яна суру чикте тоннэр ялгап,

Куз нурлары белэн нэкышлап:

— Ярын булыр, гомере барлар курер,

Кыйбла яктан кайтыр аккошлар.

Кайтты кошлар, пар канатлы булып,

Козсез китмэс кулгэ бер тошкэч.

Кавышырга язын насыйпларны

Алкышлады камыш, жил искэч.

Морадына ашты ометем дэ,

Жанны кумде котлау, алкышлар.

Энкэемнен алъяпкычы тосле

Дулкыннарга кунган аккошлар.

Узе инде юк шул яннарымда,

 Колагымда газиз тавышы:

— Кавышканын уз ишеннэн булсын,

Гомерлеккэ булсын табышын!

Истэлеккэ калды пар мендэре,

Кош йоныннан жыйган кабартып.

Башым салган саен тоштэ курэм,

Чэчтэн сыйпый энкэм яратып.

   Борынгыдан калган жан рэхэте дигэн суз бар. Хормэтле тамашачылар, менэ буген сезнен куз алдында торучы бу оста кулларнын ижат жимешлэрен карагач та, жанга рэхэт булып китэ.(Кул эшлэре б-н танышу, бэя биру. Борынгы эшлэрнен тарихы б-н танышу).

   Матур озын койлэрне хэркем башкара алмаган кебек, бу эшлэрне дэ телэсэ кем эшли алмый. Шэмдэллэрдэ генэ утлар яна, Голямал,

Житкэн кызлар киндер жеп эрлилэр…

   Билгеле борынгы эбилэребезнен, шэм яки чыра яктысында ойлэре дэ карангы, эшлэре дэ ялыктыргыч булгандыр эммэ кунел бизэклэре жырларга урелеп, шул моннар белэн безнен коннэргэ тиклем килеп житкэн. Э жырлары кунеллэрне юатучы, озын кичлэрне яктыртучы булган. (Халык жыры «Голямал» башкарыла)

    Уз вакытында яшьлэр арасында таралган уен-бию, жырларнын хэм жырсыз уеннарнын бер олешен «аулак ойлэр», «урнаш ойлэр» уткэру гадэтенэ бэйлэп карарга кирэк. Кызлар хэм егетлэрнен кара-каршы жыр эйтешулэрен, кубызга, гармунга яисэ такмакка биюлэрен хэм «Йозек яшереш», «Куз бэйлэш», «Яулык салыш», «Жэза бирешу» кебек уеннарнын эчтэлеген дэ, яшэу формаларын да аулак ойлэрдэн, утырмалардан башка куз алдына китеруе кыен.

Эйдэгез эле без дэ уеннар уйнап, табышмаклар эйтешеп алыйк.

Сез белмэгэн нэрсэ юктыр

Шулай буласын белэм!

бирэм, жавап котэм

Булэклэр узем белэн.

Тынлагыз табышмак эйтэм:

Мин тугэрэк, жип- жинел,

Тотсан койрыктан минем

Мэнге кутэрэ алмыйсын,

Хич тэ арттан калмыйсын. (Йомгак)

 Яраткан да ябышкан (Исем)

Сыернын ятканда ин беренче кай жире жиргэ тия? (Йоны)

Аш пешергэндэ ин башта нэрсэ салалар? (Куз)

Доньяда ин тиз нэрсэ йори? (Уй)

Ыж – ыж, аждаха, йорэгендэ уты бар, Корсагында суы бар, тубэсендэ кузе бар, Ярый эле узе бар. (Самовар)

Дурт татар читэн урэ, Берсе арада йори. (Бэйлэу)

Чытыр-мытыр остеннэн Тимер таяк ыргыттым. (Чигу)

Эйлэнгэн саен калыная. (Йомгак)

Зыр-зыр эйлэнэ, узе килеп бэйлэнэ. (Орчык)

Ай киттем, ел киттем, энэ буе жир киттем. (Тегу)

 Узе кечкенэ, узе ялангач, алай да ботен доньяны киендерэ. (Энэ)

    Розалия Солтангэрэеванын «Башкорт халык йола уеннары» — дигэн китабында олы эбилэрнен хэтерлэулэре буенча шулай дип языла: — Аулак ойлэрне куптэн уйный идек. Тэудэ бер эбинен оен сойлэшэлэр. Кече йомга коненэ тэгаен итэбез. Бер тэвэккэлерэк кызны хужа итеп билдэлибез. Хэр кемнэн берэр калактан чэй, берэр сыныктан икмэк, ярма х.б. жыялар. Хэтта, эбинен кое килсен дип, берэр буй утын, керосин алабыз. Ул керосины энилэ- дэн яшереп уртлап ала идек. Куберэк, бармакларга уймак киябез. Агач бидерэгэ бармак белэн тукылдатып, койлэп, такмаклап бии идек.

Э без такмаклап тормыйбыз, аулак ой хэллэрен жырчыбыздан сойлэтэбез.

(Жыр «Аулак ой». Гарифжан Мохэммэтшин сузл., Луиза Батыр-Болгари кое).

Тормыш яме (Эльмира Шарифуллина)

Бисмилланы эйтеп, токмач кисэм,

— Ак яулыгым ябып башыма,

— Тел остендэ генэ тотарлык ул,

 Туганнарым килсен ашыма.

Биллэремдэ чиккэн ак алъяпкыч,

Кош теллэре кисэм, кыйгачлап:

Купереп пешсен Сары майда йозеп,

Кузегез кызсын, узегез туйгач та.

Бэлеш салам, белгэнемне укып,

Каз итеннэн – кайнар, шулпалы…

Чокердэшеп чэйлэп утырыйк сон,

Куршелэрем дэшим туктале.

Бер сойлэрлек булсын:

Аш – суынын

Тел тобендэ калды тэме, дип.

Кардэш – ыру,

Дус-иш белэн яшэу

– Доньябызнын яме,

Гаме бит!

   Менэ шулай ямь белэн, гамь белэн яшик дип без дэ сезне дэшеп алган идек. Урнаш итеп бавырсак пешердек, аулак ой кучтэнэченнэн авыз итми кайтып киту килешмэс. Рэхим итегез дуслар. (бавырсак б-н сыйлау, уйнап биеп алырга да момкин) Кичэбез шунын белэн тэмам. Килэсе очрашканга тиклем хушыгыз.

Зурлар катнаш төркемендә

“Бүген бездә аулак өй” кичәсе»

Максат һәм бурычлар:

1. Балаларда халкыбызның йола бәйрәмнәренә кече яшьтән үк кызыксыну уяту.

2. Балаларны мили йолалар белән якыннан таныштыруны дәвам итү.

3. Сөйләм телен үстерүгә һәм иҗади сәләтләрен ачарга булышлык итү.

4. Татар халкының әби-бабайлардан калган гореф- гадәтләрен яңарту, балаларны татар халкы традицияләрендә тәрбияләү; гореф – гадәтләре аша татар теленә мәхәббәт хисләре уяту; татар халкының уеннарын, җырларын өйрәтү; әдәплеккә; бер-береңә карата игътибарлы булырга, олыларны хөрмәт итәргә өйрәтү.

Дәрес барышы:

Көй яңгырап тора, балалар чыгалар һәм ярым түгәрәк ясап басалар.

Тәрбияче: Исәнмесез, кадерле кунаклар!

Хәерле көн сезгә бу җирдә.

Барчабыз яраткан “Аулак өй” кичәсен карарга

Чакырдык без бүген сезне дә.

Кышның озын төннәрендә, кызлар кул эшләре алып, утырмаларга җыела торган булганнар. Кич утырганнар, алар бер-берсеннән эшкә, җырга өйрәнгәннәр, күңел ачканнар.

Татар хатын кызларының кулларыннан һичбервакыт эш төшмәгән, орчыгын алып җебен өрләгән, паласын тукыган. Бу утырмалар – ул, иң элек матур итеп үз-үзеңне күрсәтү чарасы, көлке, җыр- бию, такмаклар әйтешү. Менә без дә халкыбызның матур гореф-гадәтләрен дәвам итеп, шушы “Аулак өй” күренешен уйнап күрсәтербез. Ул күңелле үтсен.

Җыр: “Әссәләмәгәләйкем”

Фирүзә: (уртага чыгып)И, дусларым, дусларым!

Мин бер нәрсә уйладым.

Барысы бергә: Нәрсә? Нәрсә? Әйт тизрәк.

Фирүзә: Ничек булыр апаларга,

Аулак өй бүләк итсәк.

Барысы бергә: Яхшы булыр, яхшы булыр.

Камиль, тәрбияче, Диләрә уртага чыгып басалар:

Камиль: Апа сез булырсыз аулак өйнең хуҗасы.

Диләрә: Димәк, аулак өй дә сезнең әйдә булачак.

А.Б. Ярый, дуслар мин риза, Аулак өй бездә була.

Разалия белән Зәринә уртага чыгып:

Разалия: Аулак өй әбисез булмый,

Аңа бабай да кирәк.

Аңа әби дә кирәк.

Зәринә: Әби, бабай үзебездә,

Ул яктан проблема юк безнең.

Разалия: Әйдәгез, дуслар башлыйбыз

Аулак өйне тизрәк.

Зәринә: Әби, бабай сез кайда

Аулак өй бүгән монда.

А.Б. Кайда икән соң безнең әби белән бабай. Әби, бабай сез кайда.

Әби белән бабай чыгалар.

А.б. Аулак өй ясарга булдык әле без.

Әби,бабай: Булсын булсын без риза. Аулак өй бүген монда.

Фирүзә: Бигрәк яхшы безнең әби,

Бигрәк шәп безнең бабай.

Аулак өй ясыйк диләр,

Аулак өй ясыйк өйдә.

Әби, бабай бергә: Әйдәгез аулак өйгә.

Җырлы- биюле уен:

Әйдә безгә килегез

Капкалардан керегез

Капкалардан керегез

Өебездән үтегез

Өебездән утегез

Җырлап бәйрәм итегез

Җырлап бәйрәм итегез

Кунак булып китегез.

Диләрә: Сез дә килгәнсез икән,

Без дә килгәнбез икән.

Аулак өйләр хөрмәтенә

Биеп җибәрик микән.

Барысы бергә: Биибез, әйдәгез биибез.

Парлашып бию

Әби: Менә бит аулак өй дигәч, никадәр кунак җыелды.

Бабай: Әле ярый сызгырып та җибәрмәгәнмен, бөтен авыл халкы җыелыр иде, карчыккаем.

Әби: Әйдә әле карткаем, үзебез яшь чакта яратып уйнаган уенны өйрәтик әле шушы балаларга.

Бабай: Ә, бияләй салыш уенын әйтәсеңме? Әйе, шул бияләй салыш уенын уйнаганда таныштык та инде без синең белән.

Әби: И, барысын да сөйләп бетермә инде.

Алып баручы: Әйдәгез, бияләй уенын уйныйбыз.

(Балалар идәнгә төзелеп утыралар, алып баручы 1 балага бияләй бирә. Шул бала уртага чыга да табышмак әйтә)

Аделина: Су түгел- сыек,

Кар түгел- ак.

Ул нәрсә? ( Сөт)

Ильяс: Авызы өстә,

Күзе төптә.

Ул нәрсә? (кое)

Разалия: Башы да тишек,

Төбе дә тишек

Уртасында ут

Читендә су.

Ул нәрсә? (Самовар)

Нияз: Колаклы ябалак

Кышта колакны саклый. (бүрек)

Айнур: Өй түбәсенә баскан,

Трубкасын капкан. (морҗа)

Алып баручы: Ярар, балалар бик күп табышмаклар беләсез икән.

Земфира: Мин беләмен шундый уен

Чүпләмле диеп атала.

Шул уенны уйнаганда

Зур игътибар сорала.

Уйныйбызмы?

Барысы бергә: Уйныйбыз! Уйныйбыз!

( Балалар түгәрәккә басып җырлап әйләнәләр.Алып баручы 1 баланы түгәрәктән ала да кирегә таба әйләнеп йөри. Теге бала башка бер баланы ала. Шулай беткәнче дәвам итә. Ахырда 1 генә бала кала.)

Алып баручы: Нишләтәбез Земфираны?

Барысы бергә: Җырлатабыз!

Җ

Җыр: “Гөлкәйләрем”

Әби: Менә мондый күңел ачулар файдалы эш белән бергә барса әйбәтрәк булыр иде ул. Менә минем кулымда нәрсә икән бу балалар?

Балалар: Орчыклар.

Әби: Әйе, балалар орчыклар. Ә орчыкта җепләр. Менә шушы җепләрне йомгакка чорнап бирсәгез бик әйбәт булыр иде. Моның өчен кунак апаларның ярдәме кирәк булыр.Эшләгәнегез минем өчен булса, өйрәнгәнегез үзегез өчен булыр.

( 6 бала, 6 тәрбияче чыга. Балалар орчык тотып тора, тәрбиячеләр чорныйлар. Җиңүче билгеләнә.)

Әби: Менә шулай аулак өйләрдә күңел дә ачканнар, файдалы эш тә эшләгәннәр.

Бабай: Ә, егетләр ярыша- ярыша матур итеп җырлаганнар.

Алып баручы: Алай димә, бабакай. Бездә егетләр дә, кызлар да бик матур җырлыйлар. Әйдәгез әле егетләр, әйдәгез әле кызлар җырлап күрсәтик әле.

Райнур: Җырларга икән җырларга

Ялындырып тормыйбыз

Аулак өйләр гел булмый ул

Гел дә без җыелмыйбыз.

5 кыз, 5 малай кара-каршы алмагачлары җырын җырлыйлар.

Алып баручы: Үрешле биибез, балалар.

Бию үрешле.

Әби: И балакайларым, бигрәк уңган балалар да инде үзегез. Менә минем сезгә тагын бер уен уйнатасым килә әле. Бу уен базарлы дип атала.

• Сез базарга йөрергә яратасызма?

• Яратабыз.

• Кемнәр белән йөрисез базарга?

• Әни белән.

• Әйдәгез әниләр белән уйныйбыз бу уенны.( Балалар түгәрәк ясап баса. Әби бер бала каршысына барып, чакырып ала. Һәм алар кире әйләнеп китәләр. Әби ул яктан да бер баланы чакырып ала. Шулай так санда кеше җыела 5,7. Уртада кулга кул тотынып бииләр һәм парлашалар бер кеше артык кала. Шул кеше яңадан уенны башлый. Уен ахырында калган кешегә җаза бирәләр.)

• Фирүзә: Бигрәк матур уен, ошадымы?

Раилә: Ошады.

Фирүзә: Шуннан.

Раилә: Утырган да шуган.

Фирүзә: Кем?

Раилә: Кем дигәндә үзе, маңгаенда күзе.

Фирүзә: Белдеңме?

Раилә: Белдем. Колагыма элдем.Бер колагымнан керде, икенчесеннән чыгып китте.

Фирүзә: Күр.

Раилә: Сөйләгәндә мине дә күр.

Фирүзә: Ник?

Раилә: Син сорамас микән дип.

Фирүзә: Ишетмәдем ни дидең?

Раилә: Базарда колак саталар дим.

Фирүзә: Нәрсә?

Раилә: Рәхмәт.

Фирүзә: Киявең булсын Әхмәт

Раилә: Яхшы сүзең өчен рәхмәт.

(урталарына малай чыга)

Айнур: Сүз көрәштереп тормагыз әле. Менә минем кебек тизәйткеч әйтергә өйрәнегез:

Алма,алма,

Алма алмаланганда.

Алмалар да матур була,

Яңгыр тамгалаганда.

А.Б:Балалар тагын кайсыларыгыз тизәйткечләр әйтә.

Диләрә: Бие, бие, бие әле,

Биегәнең юк әле.

Биегәнең булмаса да,

Бергә биерсең әле.

Земфира: Без, без, безелдек,

Без бер рәткә төзелдек.

Биибез дә уйныйбыз,

Бер дә оялып тормыйбыз.

Нияз:Җырла, җырла дип әйтәсез,

Минем җырым өч кенә

Өч булмыйча ничә булсын,

Мин үзем дә кечкенә.

Ильмир: Әйбереңне югалтсаң,

Кабат сатып аласың.

Намусыңны югалтсаң

Бернәрсәсез каласың.

Алып баручы: Күрдеңме әби, безнең балалар нинди уңган.

Бабай: белмәгән һөнәрләре дә юк бит аларның, хәзерге заман балаларының.

Әби: Хәзерге заман балалары бит алар компьтерны белеп туалар.

Бабай: Әйе шул белеп әйтәсең.

Әби: Өйдә кунакларны тикшереп карыйк әле. Алар да безгә тизәйткеч әйтеп карасыннар әле.

Бабай: Аулак өйгә килгән бар кешене тикшереп карарга кирәк.

(Кунакларга тизәйткечләр бирелә)

Кунаклар әзерләнгәнче

Г.Фирүзә башкаруында җыр: “Әнием”

Әби: Сезгә ошадымы, балалар.

Балалар: Әйе.

Әби: кунаклар ә сезгә ошадымы?

Кунаклар: Әйе.

Әби: Ул аулак өйләрдәге уеннарның кызыклыгы, карткаем, хәтерлисеңме?

Бабай: Хәтерлим.

Әби Нәрсәләрне хәтерлисең?

Бабай Күз кысышлы уйнаган вакытта эләктереп алдың да инде син мине.

Әби: Син шуңа гомерең буе сөенеп яшәдең дә инде.

Бабай: Ник яшәмәскә, мондый карчык, мондый хатын миндә генә бит.

А.б: (Әби яныны килеп ) Әби син бабайга 50 ел буе “карткаем” “җаныкаем” диеп кенә эндәшкәнсең.

Әби: И, балам, карткаем, җаныкаем дип эндәшеп йөреп, исемен дә онытканмын.

Бабай (читтәнрәк килеп) Нинди серләрегез бар анда, миңа да сөйләгез әле.

А.б.Шакир бабай сез Хәмдебану әби белән 50 ел бергә яшисез. Сез шундый матур, уңган гаилә. Ә ничек танышканыгызны сөйләмәдегез.

Барысы бергә: Сөйлә инде Шакир бабай,сөйлә.

Бабай: Сөйлимме Хәмдебану сиңа ничек әйләнгәнемне?

Әби: Сөйлә, сәйлә җаныкаем, тик арттырып кына җибәрмә.

Бабай: Ярар, мин сөйли торыйм , сез эшегезне эшли торыгыз.

Хәмдебану әбиегез белән аулак өйдә очраштык һәм бер күрүдә бер-беребезне яраттык. Шуннан соң мин аны үзебезгә урлап алып кайтырга булдым.Ә ул башта риза булмады. Кешеләрдән оят диде. Шул вакыт мин аңа өчкә кадәр саныйм риза буласыңмы диеп катырак эндәшкән идем, ризалашты. Шул вакыттан бирле мин икегә кадәр дә санап җиткезә алмыйм.Ул инде бөтен сүзне тыңлаган була. Аллага шөкер.

А.б. 50 ел буе бергә яшәгәч, без сезгә бер җыр бүләк итмичә булдыра алмабыз инде. Әйдәгез әле балалар җырлап күрсәтик әле.

Җыр “Әби белән бабай”

Фирүзә: Уйнадык та, җырладык та,

Бүген бездә аулак өй.

Аулак өйдә булмаганнар

Безнең күңелне аңламый.

Райнур: Татар халык иҗатын,

Милли гореф- гадәтен

Тугры халык антларга

Сүз бирәбез сакларга.

Әби: И, онытып торам бит. Кунактан күп итеп күчтәнәчләр алып кайткан идем. Әйдәгез, ак өйгә чыгып, күчтәнәчләр белән чәй эчеп алыйк.

Диләрә: Дуслык җебе өзелмәс ул,

Халык моңы бер җирдә.

Безнең мондый очрашулар

Истә калсын гомергә.

Балалар залдан татар көенә биеп чыгып китәләр.

Кышкы озын кичләрдә элек-электән безнең әбиләребез,әниләребез җыйнаулашып бер-берсенә,кул эшләрен кыстырып кич утырырга йөргәннәр.Миллли көйләребезне көйләп,җырлый-җырлый чигү чиккәннәр,бәйләм бәйләгәннәр,җеп җерләгәннәр.Куллары,күзләре талып китсә уеннар да уйнап алганнар,табышмаклар,мәкальләр әйтешкәннәр,тәмләп милли ризыкларыбыз белән чәй эчкәннәр.Соңгы елларда бу кич утырулар онытылды.Күбрәк телевизор,компьютер,телефонда утыра башладык. Бигәнәй мәдәният йортында китапханә белән берлектә ,онытыла башлаган гореф-гадәтебезне,милли йолаларыбызны кире кайтару,халыкка җиткерү максатыннан “Кич утыру”фольклор кичәсе уздырылды. Бу кичәдә китапханәнең “Ак калфак”оешмасына йөрүче хатын-кызларыбыз катнашты. Кичәне авыл китапханәсе мөдире Котдусова Нәзирә ачып җибәрде.Кичәгә килүчеләрне татар халык иҗаты китап күргәзмәсе белән таныштырды,халкыбызның милли йолалары, гореф- гадәтләре турында сөйләде. Кичәдә халкыбызның милли уеннары “Йөзек салыш”, “Наза”, “Биш парлы”,”Түгәрәк” һ.б. уеннар уйналды,татар халык җырлары җырланды. Әлеге чараны Саба үзәкләштерелгән китапханәләр системасы директоры Л.Р.Билалова,методистлар Альбина Ринатовна һәм Илсөяр Ильдусовналар карадылар.Кичә ахырында Ләйсән Ракиповна үзенең фикерләрен һәм рәхмәт сүзләрен җиткерде. Милли йолаларыбызны,гореф-гадәтләребезне онытмыйча,күңелле итеп бер-беребез белән аралашып яшәсәк иде.

» Су буенда кичке уен » фольклор бәйрәм үткәрү өчен сценарий

Төзүчесе-автор: Хозина Ирина Александровна

Туймазы районы Кандра авылы музыка

мәктәбенең музыка теориясе укытучысы.

Тәрҗемәче: Ә. М. Мирзаһитов исемендәге Кандра

авылы 2-нче урта мәктәбенең туган тел

укытучысы Латыйпова Филүсә Тәлгәт кызы һәм

Кандра авылы 1-нче урта мәктәбенең туган тел

укытучысы Әхтәриева Вәсилә Гәрәй кызы .

Кичке уеннар элек-электән татар халкының иң матур, иң күркәм

йолаларыннан саналган.Җәйге матур кичләрдә, кояш баткач, картлар

яткач,су буйлары, урман аланнары, ямь-яшел болыннар яшьләрнең шат

авазларына күмелгән. Кичке уеннарда җыр-бию, уен-көлке бер генә минутка

да тынып тормаган. Анда җырлы-биюле түгәрәк уеннары, ике урам арасында

җыр ярышлары, шаян такмаклар әйтешү, күмәк һәм ялгыз биюләр,кызыклы

уеннар уйналган.Кичке уеннарда егетләр һәм кызлар бер-берсе белән

танышкан-кавышканнар,күрешкән-сөешкәннәр, вәгьдәләр бирешкәннәр.

Шуңа күрә дә кичке уеннар яшьләрнең иң яраткан урыны булып саналган.

Гомумән хәзер традицион халык уенннарының актив кулланыштан китүе

ачык күренә. Әгәр дә без киләчәк буыннарны милли традицияләрдә

тәрбиәләү зарурлыгын таныйбыз икән, халык рухының аерылгысыз бер

өлешен тәшкил иткән уеннарыбызның югалуына юл куймаска тиешбез.

Уен ул – катнаш сәнгать һәм мәдәният төре,аның байтагында көй, бию,

махсус җайланмалар катнаша. Аларны сүз белән тасвирлап бетереп булмый,

моның өчен махсус схемалар, ноталар, рәсемнәр булуы зарур.

Максат:

1)Балаларның җырлы-моңлы , биюле уеннары аша гасырлар буенча

үткәрелгән татар халык йола бәйрәмнәрен саклап калу;

2) Киләчәк буынны милли традицияләр нигезендә тәрбияләү;

3) Уен барышында җанлы диалог, һәртөрле сөйләшләр, көлке, җор сүз,  

импровизация аша балаларның сөйләм телен үстерү, мантыйкый (логик)

фикерләвен арттыру;

Бурычлар:

1) Балаларны уен аша татар халык  йолалары белән таныштыру;

2) Киләчәк буыннарны милли традицияләрдә тәрбияләү нигезендә халкыбыз

рухының аерылгысыз бер өлешен тәшкил иткән уеннарыбызның югалуына

юл куймау;

3) Халкыбызның милли трдицияләрен җыйнау, матбугатта  бастыру , аларга

кабаттан «җан өрү» хәстәрен күрү;

Җиһазлау: курчак, эскәмбия, читән, йорт, 3 көянтә, 6 чиләк, елга макеты ,

чәчкәләр.

( “Бормалы су” көенә 3 кыз чыга)

1 кыз: Кумәк бию, уен көлке

Була кичке уенда.

Кызлар -егетләр жыела,

Таллыкта, су буенда.

2 кыз: Пар табыш лы, эсир алыш

Кичке уенда була

Таныштыра, дуслаштыра

Яшьләрне шушы йола.

3 кыз: Жырлар, биюләр өзелмәс.

Шатлык өстәр гармун да.

Укенерсез килмәсәгез,

Кызык булачак монда!

(Лилия эскәмбиядә утырган килеш бишек җырын җырлый, курчагын йоклатып өйгә кертеп бәллүгә сала. Көянтә – чиләкләр белән кызлар чыга, сөйләшәләр.)

« Әлли-бәлли » Мөхәммәт Садри сүзләре Әнвәр Бакиров көе

1.Әлли-бәлли, ак бәби,
Ак бишектә ят, бәби.
Әлли-бәлли, бәбием,
Балдан татлы нәнием.

2.Әлли-бәлли ит, бәби,
Тәмле йоклап кит, бәби.
Әлли-бәлли, бәбием,
Балдан татлы нәнием.

3.Әлли-бәлли, бал гына,
Йокы сиңа ял гына.
Әлли-бәлли, бәбием,
Балдан татлы нәнием.

4.Йокла, йокла, багалмам,
Үскәч бишеккә салмам.
Әлли-бәлли, бәбием,
Балдан татлы нәнием!

( “Бормалы су” көенә көянтә-чиләкләр тотып кызлар керә)

4 кыз: Кызлар! Әйдәгез , Лилияне кичке уенга чакырабыз.

Барыбыз: Әйдәгез!

5 кыз: Лилия кичке уенга чыгасыңмы?

6 кыз: (Лилия тәрәзәдән карый һәм әкрен генә:) Хәзер чыгам. (чыга) Исәнмесез кызлар!

Кызлар: Исәнме Лилия.

( Егетләр читән артында утыралар һәм кызларны күзлиләр. Берсе тавышланмагыз дип ишара ясый, икенчесе җиңел генә башына сугып ала. Марсель кинәт килеп чыга, калганнар аның артыннан.)

Малайлар: А-ХААААА!!!! ( Кызлар куркып китәләр)

1 егет: Исәнмесез, саумысыз!

Нигә кәҗә саумыйсыз.

2 егет: Әтәчегез күкәй салган

Нигә чыгып алмыйсыз.

7 кыз: Әй, Әпсәлам, Әпсәләм!

Сәлам бирдем әссәлам!

Сездән безгә тиештер бит..

Малайлар: Сәлам!

Барысы кызлар: Шуннан.

3 егет: Тугыз ким уннан.

Барысы кызлар: Шуннан.

4 егет: Утырга да шуган.

Барысы кызлар: Шуннан.

5 егет: Кишер белән суган..

Барысы кызлар: Шуннан?

6 егет: (аптырап) Егетләр, ярдәм итегез әле миңа!

(Егетләр кул селтиләр. Җырларга җыеналар, бер-берсенә капма-каршы басалар.)

7 егет: Эй, егетләр,кызлар, әйдәгез әле, жырлап алыйк!

Барысы : ( уртада басып торалар , өч төркемгә бүленеп җырлыйлар.)

“Без җырлыйбыз”

1)Без җырлыйбыз шаян җырлар,

Ә сез тыңлап торыгыз.

Әнә килә автомобил,

Булыр безнең җырыбыз.

О-хо-хо, о-хо-хо! Булыр безнең җырыбыз. 2 тапкыр (уртада басып торучы балалар урыннарында кала, калганнары ике яктан бии-бии капма-каршы “П” хәрефе ясап баса, кызлар уң, малайлар сул якта.)

2.Кызлар: ( кызлар малайларга каршы һәрбер аяктан икешәр тапкыр тыпырдап, кулга-кул тотынышып яки алъяпкыч итәкләрен тотып килә)

2) Әнә килә автомобил ,

Төягәннәр калайлар.

Безнең авыл малайлары ,

Туксан яшьлек бабайлар.

О-хо-хо, о-хо-хо! Туксан яшьлек бабайлар. 2 тапкыр (артка китәләр)

3.Малайлар: ( егетләр кызларга каршы һәрбер аяктан икешәр тапкыр тыпырдап, кулларын бер-берсенең иңнәренә куеп киләләр)

3)Әнә килә автомобил,

Төягәннәр капчыклар.

Безнең авылның кызлары,

Сиксән яшьлек карчыклар.

О-хо-хо, о-хо-хо! Сиксән яшьлек карчыклар. 2 тапкыр. (артка китәләр)

4. Барысы : ( уртада торучы балалар алга атлый куллары итәкләрендә)

4) Тыпыр,тыпыр, тыпырдашып

Бергә басаек әле

Уйнап-көләп, җырлап-биеп,

Күңел ачаек әле.

О-хо-хо, о-хо-хо! Күңел ачаек әле. (артка китәләр)

О-хо-хо, о-хо-хо! Күңел ачаек әле.

1 кыз: (алга чыгып)

Булды-булды. Кызлар !Малайлар!

Без биредә бик шаулашабыз.

Әйдәгез, чишмәгә суга барабыз.

Барысы кызлар: Әйдәгез, әйдә!

Малайлар: Без дә барабыз!

Барысы кызлар: Юк, без сезне алмыйбыз!

1 юн.: Барабыз! (ышаныч белән)

2юн.: Сезгә ярдәм итәрбез!

Барысы : Без барабыз !

2 кыз: Әйдәгез, чиләкләрне алаек.

( Көянтә-чиләкләрен алып җырлый-җырлый биеп баралар) Су юлы (татар халык җыры, башкара Сөмбел Билалова )

“Су юлы» (татар халык жыры, башкара Сөмбел Билалова) 1.Әйдә, иркәм, алып барам
Чишмәләргә, суларга;
Чишмәләрдән су алганда
Су чәчрәтеп уйнарга.

Ай, җаныем, суларда
Су чәчрәтеп уйнарга.

2.Суда сусар йөзә микән,
Салкын суга салмыйча?
Син бәгъремне сагнып көтәм,
Юлдан күзем алмыйча.

Ай, җаныем, суларда
Су чәчрәтеп уйнарга.

3.Суда сусар йөзәдер лә,
Сулары сай булса да;
Бәгърем, хатлар язсана
Өч кенә юл булса да.

Ай, җаныем, суларда
Су чәчрәтеп уйнарга.

4.Су буенда акбүз атлар —
Бар да каеш нукталы;
Сагынмамын, димә, җаныем,
Сагынырсың, туктале.

Ай, җаныем, су юлы,
Бик сагындым бу юлы.

3 кыз: Нинди ямьле чишмә буе!

4 кыз: Әй, кояшкай, зәп-зәңгәр күк,

Безгә карап көләсезме.?

5 кыз: Сайрар кошлар, саф чишмәләр.

Безнең җырны ишетәсезме?

6 кыз: Бик күңелле монда, әйдәгез, жырлап алабыз!

(Җырлы-биюле уен. Түгәрәкләнеп басалар)

Барысы : “Бормалы су” Нәкый Исәнбәт сүзләре Заһид Хәбибуллин көе

(Түгәрәк буйлап йөриләр уң якка алмашлап атлыйлар.)

1.Ай бормалы, бормалы ла, Бормалы су буйлары,
Бормалы су буйларында
Үскән зифа буйлары.
(Түгәрәк буенча йөриләр, сул якка алмашлап атлыйлар.) Ал матурмы, гөл матурмы, Гөл булыйм юлларыңда;
Ирмен дигән ир егетнең
Гөл шиңмәс кулларында.

Кушымта:

Ал гөл дә таң гөл, ( уртага баралар)
Сез кадерле яшь кызлар,
Сез уңган, сез чибәр, ( артка чигәләр ) Ил күгендә йолдызлар.
Дан безнең кызларыбызга, ( уртага баралар)
Гөл сибик юлларына.
Эшләре яңгырар аларның ( артка чигәләр )
Безнең ил җырларында.

(Түгәрәк буйлап йөриләр уң якка алмашлап атлыйлар)

2.Айкалмасын, чайкалмасын Китергән суларыгыз.
Кайсы йолдыз асларында
Йөрегән юлларыгыз?!

(түгәрәк буйлап йөриләр суң якка алмашлап атлыйлар)
Ал матурмы, гөл матурмы
Гөл булыйм юлларыңда.
Ирмен дигән ир егетнең
Гөл шиңмәс кулларында.

Кушымта:

(Капма-каршы басалар, ике яктан да берәр кеше чыгып парлап әйләнәләр, кире басалар,барысы да әйләнеп чыкканчы бииләр)

Яшь чаклар бер чак, Яшь гөлнең кадерен бел.
Ал белем, алга бар,
Белем гөле сүнмәс гөл.
Дан безнен кызларыбызга,
Гөл сибик юлларына.
Эшләре яңгырар аларның
Безнең ил җырларында.

7 кыз: Әйдәгез уеннар уйныйбыз .

Барысы :      Әйдәгез, әйдәгез.

1 кыз: Нинди уен уйныйбыз?

Барысы :   ” Капкалы уен”ын уйныйбыз

2 кыз: Яңа утырткан капканы

Баганасы бик шома.

Капка эләктереп калмасын

Ычкынырга чамала.

(Егетләр, кызлар парлашып басалар,парлары белән капкадан чыгалар.Көй беткәндә кайсы пар уртада калса , шуларга җәза бирелә.) Бер кыз белән егет кулларын өскә күтәреп басалар, калганнар капкадан чыга башлый. Капкачылар кемнедер тотып калалар. Җәза бирәләр.

Татар бию көе.

3 кыз: Марсельне  нишләтәбез?

Барысы :       Мәзәк сөйләсен.

3 егет: Марсель:         Юк, мин табышмак әйтәм.

Сырлы, сырлы, сырлы ул,

Безнең белән җырлый ул,

Биетә дә, җырлата дә,

Күңелле ул, моңлы ул.

Я, нәрсә ул, әйтеп карагыз

Барысы :   Гармун.

4 юн: Ә гармунда кем остарак уйный, ягез әле,егетләр

(Нияз гармунда уйный татар җыры яки татар биюе. Калганнар парлап әйләнәләр).

4 кыз:      Айсылуны нишләтәбез?

5 егет:          Жырласын.

Барысы:       Юк, биесен

“Такмаклар”

( Бер кыз бии- 1 куплет дәвамында, 2-нче куплетында балалар такмаклар әйтә, 3-нче куплетта кул чабалар. Кыз биюдән чыга, ә егет керә.)

I ч. 1ч.) Кыз чыга бии;

2ч.) Балалар такмак әйтә.

Бие, бие, бие але, биегәне юк але

Биегәне булмаса да матур бии бит әле

3ч.) Кул чабалар, кыз биюдән чыга, егет керә

IIч.) 1ч.) Егет чыга бии;

2ч.)Балалар такмак әйтә;

Уфадан килгән егет оек чабата киеп

Монда килеп, итек киеп

Нишләп йөрисең биеп.

3ч) (Кул чабалар)

IIIч.) Балалар бии.

5 кыз: Кызлар, егетләр! Уйнадык та, җырладык тә,

биедек тә! Әйдәгез кайтыйк инде.?

Барысы: Эй, койтасы килмий бит але!

6 кыз: Кайтыик инде, әни өйде су көтә .

Барысы: Ярар! Әйдәгез!

7 кыз: Чылтырап аккан чишмәгә

Суга дип барган идем.

Тиз генә әйләнеп өйгә,

Кайтырбыз дигән идек.

1 кыз: Әле айлы кич җитмәгән,

Янмый күктә йолдызлар.

6 егет: Су алырга дип чишмәдән

Ашкына безнең кызлар.

7 егет: Балкырлар барлык йолдызлар,

Елмая безнең кызлар.

(Кызлар көянтә-чиләкләрен тотып горур басып торалар, егетләр аларга елгадан су алып чиләкләрен көянтәгә эләргә ярдәм итәләр. Кайты…