Кияу мунчасы сценарий

0 көн

Һәрбер өлешен бәйнә-бәйнә тасвирлауга кереп киткәнче, 0 көн турында әйтеп узасы килә. Бу көнне, гадәттә, ерак кунаклар, яшьләр кайталар һәм кызлар-егетләр аерым-аерым бүленеп «мальчишник», «девичник» оештырыла.

1 көн

1. Кыз алу

Иртән иртүк торып, киенеп, ясанып, бизәнеп, кияү дуслары белән Кыз алырга баралар. Кәләшнең туган-тумачалары кияүне каршы алырга төрле уеннар, җәзәлар, киртәләр әзерлиләр. Мисал өчен, иң киң таралган киртәләр:
— капка төбенә килеп җиткәч, сөйгәнең кем, чакырып чыгар дип, бар җиһанны яңгыратып егетны акырту, җырлату, биету
— «нихәтле яратасың микән» дип сөлгене бер төенгә бәйләтү, аннары «өйдәге бәхәсләрне ничек тиз чишәсең микән» дип чиштерү. (Сөлгене бөтереп төен бәйләсәң, чишүе җайлырак. Егет бәйләгәннән соң башкасы ныграк кысып куймасын өчен «үзем генә яратам, башкалар катышмасын» дип бирмәскә мөмкин)
— «күпме хөрмәт итәсең микән» дип бер телем ипигә тоз сиптерү, аннары «ничаклы сөясең, шулхәтле кап» дип ашату. (Егет тозны бөтен килеш сибеп, ипине әйләндереп тозын коеп капсын) Бу киртәне егетнең авызын йомып, дуслары катнашкан киртә алдыннан башкару хәерлерләк. Бер биш минуттан соң егетне кызганып су чыгарып бирсәгез бик яхшы була
— шырпылар тыгып чыгылган алма. шырпына ала-ала егет кызның бер яхшы сыйфатын әйтә (яки дуслары — егетнекен).
— «Мин һәрвакыт…», «Гаиләбез гел…», «Мин беркайчан да…» кебек сүзләр язылган кәгазьләр, егет тартып чыгара да, җөмләне дәвам итә.
— баскычларга аяк эзләре ябыштырылган. егет һәрберсен куптарып алып, икенче ягына язылган санны кызга бәйләп юрый. Мәсәлән: 165 — буе, 56 — әнисенең яше, һ.б.
— төрле сүзләр язылган кәгазьләр. Егет шул сүзләрне кыстырып кызга мәхәббәтен аңлата. Мәсәлән: үтүк кебек кайнар булыр сөюем, басу кебек мул булыр өстәлебез, алма кебек алсу йөзле, һ.б.
— дусларын сынау. Биеккәрәк кызның фотосы беркетелгән. егеткә куллары белән тимичә генә кызның сүрәтен үбәргә кушалар.
— ишек яки капка ефәк бау белән бәйләнгән. Атлап чыксаң басачаксың, иелеп чыксаң — басылачаксың. (Егеткә: яндырып яки кисеп чыгарга кирәк. Кызының дуслары кайчыны матырга да мөмкиннәр)
— зур ватман кәгазе. Анда бик күп ирен эзләре. Тик берсе генә — сөйгән ярыныкы. Һәрбер хаталы җавапка — җәза.
— шарлар эленгән. Һәрберсе эчендә кәгазь, хата өчен — җәза. Ачкыч, кайчы, я кызның берәр сыйфаты яки исемен табарга тиеш.
— өй ишеге бикле. Аны кызның туганнары (сеңлесе, энесе) сатып тора.
— өйгә кергәч кызны эзләү: кайсы бүлмәдә икәнен белергә. Һәрбер бүлмә не карау аерым бәягә.

Егет сынауларга әзер булырга тиеш:
— мәхәббәт, сөю турында берничә җыр җырлый белергә
— бии белергә
— 1дән алып 100 гә хәтле санның нәрсә аңлатканын белергә: кызның әти-әнисенең, башка тумачасының туган көннәре, яшьләре, кызның буе, авырлыгы, үлчәме, һ.б.

Аңа менә нәрсәләр ярдәм итәргә мөмкин:
— бер ярты аракы/шәраб
— бер кочак тиеннәр/тимер акчалар
— төрле купюрадагы акча
— канфит ише вак-төяк тәм-томнар
— яндыргыч, шырпы, кайчы.

Кызның дуслары төрледән-төрле җәзалар әзерләргә, каршы алу җирен плакатлар, рәсемнәр, шарлар белән бизәргә тиеш, кунакларны сыйларга җиңелчә генә өстәл.

Барлык киртәләрне үтеп кияү белән кәләш очрашкач никах була. Барлык кунаклар да сыймаса, никахка олыларны калдырып, яшьләр башка берәр алдан ук әзерләнгән җирдә күңел ачалар (әйтик урамда). Никахның рәсми өлеше тәмам булгач яшьләр бергә утыралар. Кичкә кияү белән кәләш өйдә икесе генә зәфаф киченә калдырыла, ә кунаклар һәм туганнар барысы да күңел ачырга чыгып китәләр (табигатькә, сауна, дискотека, клуб, бильярд, боулинг һ.б.)

2. Никах.

Никахка кәләш өчен өсте ябык кием һәм яулык кирәк булыр. Ир-атларга — түбәтәй.

Мулланы сөйләшеп куярга кирәк. Никахның шарты туры килсен өчен ике шаһит булырга тиеш (ике ир-ат, яисә дүрт хатын-кыз: 1 хатын-кыз=0,5 шаһит). Егет алдан ук кыздан сорап, кызга никах бүләге — мәхәр — алып куярга тиеш. Никах вакытында мулла кыздан «мәхәргә ни сорыйсың» дисә. Кызның җавабы, ә егетнең мәхәре әзер буларга тиеш. Догалар укылганнан соң сәдака бирелә. Гадәттә егетнең әти-әниләре, олы туганнары өләшеп чыга.

Никах гадәттә әзерләнгән өстәл янында уздырыла. Өстәлдә хәләл ризыклар гына булырга тиеш һәм алкоголь эчемлекләр катгый тыела. Догалар укылганнан соң, сәдака өләшенгәч ашау-эчү башланып китә. Мулла үз вакыты белән чыгып киткәч рәсм өлеше тәмам булганы аңлашыла инде.

Никахны өйдә түгел, ә, мәсәлән кафе-рестораннарда яки Кол Шәриф мәчетендә үткәрергә дә мөмкин.

2 көн

3. Кияү мунчасы

Зәфаф төненнән соң иртән туган-тумачалар кайталар һәм иртәнге табын әзерлиләр. Ул арада кияү белән кәләш мунчага китә. Ләкин аларга анда озак утырырга ирек бирмиләр. Тәм-томнар тотып (чәк-чәк, ширбәтле су һ.б.) алар янына «кунаклар» керә. Башта мунча өйалдына әтәч белән тавык кертеп җибәрәләр. Кияү белән кыз аларны куып чыгара: беренче әтәч чыкса, беренча бала малай, тавык чыкса — кыз була. Аннары җырлап биеп «кунаклар» керәләр һәм бераз җырлап утыргач яшьләрне алып чыгып китәләр.

Өйгә кереп бал һәм коймак белән чәй эчәләр.

4. Кыз озату

Кияү мунчасыннан соң алдагы көнне таралышкан кунаклар җыелышып өстәл янында утыралар да, вакытны чамалап юлга кузгалалар. Кыз ата-анасы белән саубуллашып чыгып китә. Йола буенча туйдан кыз бер атна өйгә кайтмакса тиеш бугай. Бирнәләр, бүләкләр — барысы да шул вакытны әзерләнеп алып кителә.

5. Никахны канунлаштыру (загс)

Бер ай алдан гариза язып, вакытын белеп, сөйләшеп куйган булсагыз, хәзер инде елмаеп басып кына торасы. Котлаганда еламаска, күңелне тутырмаска. Әгәр дә мөмкин икән, тантана беткәч, залда бераз биеп, вальста әйләнеп алсаң бик күңелле була.

Никахны канунлаштырып киткәндә бокаллар вату, букет ташлау кебек йолалар бар.

Шушы рәсми өлештән соң яшьләр һәм кунаклар туй булган төбәкнең күренекле җирләрен әйләнеп китәләр: Җиңү паркын, чишмә буен, мәсәлән Арчада — Тукай музеен.

6. Килен төшү

Барча җирне әйләнеп чыккач, егет өенә килен төшә.
Кияү белән кәләш машина белән ишек янына ук килеп туктыйлар. Егет чыга да кызны күтәреп алып баскыч янына, әнисе җиргә ташлаган ак мендәргә бастыра.
Егетнең әти-әнисе егет белән кызга берәр кашык бал һәм май каптыралар:
— Бал кебек татлы, май кебек йомшак бул, — диләр.
Шуннан соң кыз әти-әнигә бүләкләрен тапшыра: егетнең әнисенә яулык (ак шәл), әтисенә түбәтәй.
Егет кызны күтәрә дә (кыз мендәрне аяк астыннан тартып алып үзе алып керә) өйгә кереп китә.
Бу вакытта кызның туганнары егетнең туганнарына кызның бирнәсен саталар.
Бирнә кергәч кыч бүләкләр өләшә:
— бер чиләк токмач, бер чиләк печенье, конфет, тәм-томнар,
— әти-әнигә бүләк,
— өйдәге өстәл әзерләшкән хатын-кызларга бүләк (сөлгеләр)
Өстәл артына утырып бераз капкалап алгач, кәләшкә су юлы күрсәтәләр.
Яшьләр җырлап-биеп су алып кайталар. Бер көянтә су.
Суга барып җиткәндә су сатырга яки су юлын бүлү дә була. Суны җырга, биюгә табышмакка сатып җибәрәләр.

7. Кичке туй мәҗлесе.

Килен төшкәннән соң кич, билгеләнгән вакытта кичке туй мәҗлесе башлана. Мәҗлес урынын бизәү — плакталар, рәсемнәр (теләкләр язар өчен берәр буш ватман кәгазе һәм маркерлар куярга була), шарлар — берәр кешегә алдан ук йөкләнеп, әзерләү, җыештыру оештырылган, тамада чакырылган булса, кияү белән кәләш ял итеп күңел ачып утырсалар да була инде.
Егеткә кызын урлатмаска сак булып йөрергә кирәк.
Мәҗлес тәмам булгач, кияү белән кәләш әти-әниегезне, туганнарыгызны, кунакларыгызны, табын әзерләүчеләрне котлап сүз әйтергә онытмагыз!

3 көн

8. Йомгак.

Гөрләп узган туйны матур итеп йомгаклап кую да шарттыр. Ерактан кайткан кунакларны озатып, калганнары белән табигатькә, су буена чыгып күңел ачып, шашлык кыздырып төгәллиләр.

27 июня, 2021

Татарский свадебный обряд Кияу мунасы

В обычаях татарского народа присутствует факт, что всякому бракосочетанию предшествовал сговор, в котором со стороны жениха участвовал яучы (сват) и кто-либо из старших родственников.

Если родители невесты давали согласие на брак, в ходе сговора решались вопросы о размерах калыма, о приданом невесты, о времени проведения свадьбы, количестве приглашённых гостей.

После заключения «брачного договора» невесту называли ярашылган кыз — сосватанная девушка. В течение 3-5 недель стороны готовились к свадьбе.

Жених собирал калым, покупал подарки невесте, её родителям и родственникам, подушки, перины и прочий скарб.

Невеста завершала подготовку приданого, собирать которое начинала с 12-14 лет. Его составляли самотканые платья, нижнее белье, а также подарочная одежда для жениха: вышитые рубахи, штаны, шерстяные носки и т.п.  Родственники обеих сторон были заняты организацией предстоящей свадьбы.

В свадебном собрании (туй) мулла совершал ритуал бракосочетания, открывавшийся соответствующей случаю молитвой. После прочтения муллой брачной молитвы брак считался заключённым.

После совершения обряда бракосочетания «Никах» гости разъезжались, в доме невесты оставались только сестры и снохи несесты, готовились к обряду «Кеяу чае, кеяу мунчасы». На этом обряде не должны находиться родители невесты, они уходили в дом своих родственников.

Жених в это время находился в доме своих родителей, а невеста в окружении подруг, сестёр в своём доме. Девушки пока сестры и снохи готовились к основному обряду «Кеяу чае, кеяу мунчасы» гадали, пытаясь выяснить судьбу невесты в замужестве.

Формы жанровых направлений ОНН: Празднично-обрядовая культура.

ОНН зарегистрирован: ГАУК «Региональный центр развития культуры Оренбургской области»,

Номер: ORN308

Полное наименование: ГАУК «Региональный центр развития культуры Оренбургской области»

Адрес: 460000, г. Оренбург, ул. Пролетарская, д. 24.

Информация об ответственности относительно ОНН:

Лица, имеющие отношение к ОНН:

ФИО: Абушахмин М.В. – пенсионер, с. 1- Имангулово Октябрьского района.

Тип ответственности: Носитель

Место работы/ Адрес: Российская Федерация, Оренбургская область, Октябрьский район, с. 1- Имангулово, с. 2- Имангулово.

Место бытования:  Российская Федерация, Оренбургская область, Октябрьский район, с. 1- Имангулово, с. 2- Имангулово.

Сведения об объекте (полное описание):

После совершения обряда бракосочетания «Никах» гости разъезжались, в доме невесты оставались только сестры и снохи несесты, готовились к обряду «Кеяу чае, кеяу мунчасы». На этом обряде не должны находиться родители невесты, они уходили в дом своих родственников.

Жених в это время находился в доме своих родителей, а невеста в окружении подруг, сестёр в своём доме. Девушки пока сестры и снохи готовились к основному обряду «Кеяу чае, кеяу мунчасы» гадали, пытаясь выяснить судьбу невесты в замужестве. Этот вопрос занимал больше всего, ведь иногда невеста в первый раз встречалась с суженым лишь в брачную ночь.

К вечеру жених, нарядно одетый, в сопровождении друзей (кияу жегетлэре) отправлялся к месту бракосочетания.  Жениха и его сопровождение встречали дома невесты, ритуалов, многие из которых носили характер розыгрышей.

Невесту прятали в доме, двери все заперты, на улице их встречают две снохи и просят у жениха выкуп чтоб открыть дверь и войти в дом, для жениха и его друзей разыгрываются различного характера конкурсы и загадки. Дав выкуп за вход в дом жених проходит в дом, ищет невесту, находит и снохам как бы в знак почести дарит подарки.

Жених же в этот вечер приезжает с подарками для всех сестёр и снох невесты, а также для детей. Детям в возрасте до 16 лет принято дарить в подарок для девочек бантики, духи, заколки, а мальчикам «Бэке» — перочинный ножик. Чем больше жених подарит «Бэке» мальчикам, тем богаче считалось будет жить молодая семья.

Перед тем как начать ритуал «Кеяу чае» — досл. Чай зятя, жених одаривал сестёр и снох невесты «платками», жених каждой покрывал на голову «Кеяу авлыгын» — досл. Платок жениха. Считалось, что получить платок жениха почётной миссией уважения и почитания. После чего все усаживались за столы и всем наливался чай, за которым сестры и снохи невесты  за платок пели песни, частушки, танцевали или рассказывали смешные истории.  После обрядового угощения жениха гости провожали его к невесте.

 В это время невеста провожала подруг и сестёр, после чего совершался ритуал «урын котлау» — (досл. освящение постели новобрачных). Женщины со стороны невесты приходили потрогать перину руками или присесть на край постели. Некоторые в шутку даже ложились. Гости оставляли по нескольку монет в специально приготовленном для этого блюдце. После ухода гостей невеста оставалась в доме с одной из женщин , которая учила ее, как принять жениха. После закрывала молодых в доме одних  на замок до утра.
На следующее утро новобрачных приглашали в баню «Кеяу мунчасы». После молодых в баню приглашали родителей жениха. Посещение бани сразу после новобрачных считалось очень почётным. Немногим позже приходили товарищи жениха справиться о здоровье молодых (хэл белергэ). Гостей приглашали в дом и угощали обедом.

В последующие дни до даты регистрации молодых водили по гостям и весело проводили вечера с песнями, плясками и прибаутками. Приглашали в гости на «Кеяу чае» — (досл. на «чай зятя») те снохи и сестры, которые в подарок получили «Кеяу явлыгы» — (досл. «Платок зятя»), это знаменовалось знакомством с родственниками невесты, почиталось уважением, доброжелательность и гостеприимством по отношению  к новобрачным.  Если же жениха и невесту одна из сестёр и снох  не приглашали в гости на чай — это знаменовалось тем, что данная семья не привечает   молодых, чтобы они к ним приходили в гости в будние дни после замужества.

Исключительность/ценность:

Татарский обряд бракосочетания  и первый свадебный пир «Кеяу чэе, кеяу мунчасы» — (досл. «Чай зятя, баня зятя») представляет исключительную  ценность как сокровищница народной культуры. Обряд  проходил на стороне невесты, на котором чествуют зятя. Каждая женщина получившая в подарок «Кеяу явлгын» — (Платок зятя) обряда «Кеяу чае»  были обязаны в знак уважения и почитания приглашать к себе в гости на чай.

Тип действия: Исследование.

Принадлежность:

Этнокультурная принадлежность: татарская.

Ключевые слова:

Ключевые слова (осн.): Кеяу чае, чай зятя, Оренбургская область.

Сведения об особенностях распространения и использования ОНН:

Способы передачи традиций: Непосредственная коммуникация.

Сведения о объекте:

Наименование количественной характеристики измерения ОНН: Длительность изготовления — Количество, объем: Несколько дней.

Кич утырганда

Кияү мунчасы

Беренче хатыны белән Әбдерәшит әллә ни озак яши алмады, кияү мунчасыннан соң аның яшь кәләше ни сәбәпледер, Ижаумы, Ырынбур ягынамы китеп югалды.

Әбдерәшит бу көнне бүгенгедәй хәтерли, мунчага ул иртәдән үк әзерләнә башлаган иде. Чистарак булганга, суны ерактагы чишмәдән ташыды, эссе булырга тиеш дип, мичкә дүрт кочак каен утыны якты, чабынырга өч пар себерке әзерләде. Уйларга да куркыныч, юыну сылтавы белән ничек итеп ир кеше хатын-кыз алдында анадан тума килеш калырга тиеш, ди?!  Кияү мунчасы көнне Әбдерәшит яшь кәләшенең күзенә күренергә оялып, үзенә юк-бар эш табып, ишегалдында мәш килеп йөргән булды. Бозауларга бер-бер артлы өч тапкыр башак тугылап бирде, үрдәк, тавык-чебешнең болай да чиста суларын алыштырды, капка төпләрен ялт итеп себереп чыкты. 
Шул арада аңа мунчага беренче булып яшь кәләш кереп киткәнен әйттеләр. Инде нишләргә?! Хәзер Әбдерәшит тә анда барырга тиеш булып чыгамы? Калтыранган куллары белән ничек кирәк алай чишенгән ир, ут эченә керергә җыенгандай, дер-дер килеп ишек тоткасына ябышты. «Ни булса да булыр, керергә дә, бер-берсен күрергә өлгергәнче, мич ташына рәттән биш чүмеч су тондырырга кирәк», – дип уйлады ул, ишек бусагасын атлап кергәндә. Кызган мич ташыннан чыжылдап чыккан пар шундук аның күз алларын томалады һәм бик озак таралмыйча торды. Бары бераздан гына Әбдерәшит яшь хатынының  гәүдәсен абайлар өчен кыяр-кыймас кына күзләрен ачты, әмма мунча эче буш иде. Соңыннан аңа яшь кәләшнең беренче мунчадан куркып, бакча аша гына әниләре ягына кыяклавы турында ишеттерделәр.  
Бу хәлдән озак кына өйләнмичә йөргән Әбдерәшиткә, авылда яшь кызлар калмагач, хатынлыкка күрше авылдан кырыкка җитеп килүче Ләйбүдәне димләделәр. Беренче күрешкәндә: «Колагым сызлый», – дигән сылтау белән, җәй уртасына карамастан, ул башына мамык шәл ураган иде. Колак сызлавын Ләйбүдә җәйнең салкын килеп, аяклары туңуы белән аңлатты. Кияү йортына килгәндә дә яшь кәләш шәлен башыннан салмады һәм шул килеш айга якын йөрде. Вакыт уза торды һәм ниһаять, кеше гайбәтеннән куркып, эшне озакка сузмыйча, алдагы ял көненә кияү мунчасын билгеләделәр. 
Бу көнне Әбдерәшит: «Анда баргач, эсседә хәл бетмәскә», – дип, иртүк ныгытып ашады. Ике тәлинкә токмач шулпасын, чебине капкалап куйганнан соң, болар янына дүрт йомырка өстәде һәм ярты гөбәдия белән чәйләп алды. 
Беренче өйләнүен истә тотып: «Бер авызым пеште, бүген шәт алдатмам», – дип, ул  бу юлы мунчаны бик кызу итмәскә булды, су җылынсын өчен, учакка бары ике-өч утын агачы гына атты. Артык кайнар һава зыянга гына дип, мичне томаларга да онытып, ул себерке әзерләргә чыгып китте. Ләйбүдә дә үз чиратында кияү мунчасына бик җентекләп әзерләнде, барча җылы киемнәрен яңадан барлап чыкты. Яшь кәләшенең мунчага кереп киткәнен Әбдерәшит бу юлы үз күзләре белән күреп калды. Эшне озакка сузмыйча: «Ярар, китте, димәк, мине көтә, керергә кирәк», – дип, яшь кияү Ләйбүдәсе артыннан ыргылды. Тиз генә чишенеп, ишек тоткасына ябышкач ул: «Тукта, кергәч нәрсәдер әйтергә кирәктер», – дип уйлап куйды. Мунча бусагасын атлап керүгә Әбдерәшит ниндидер ят тавыш белән: «Мин чабынырга яратам, синең ул яктан ничек?» – дип сорады. Каяндыр эчтән: «Әптер, чукынчык, ишекне яп, монда болай да суык», – дигән чәрелдәгән тавыш ишетелде. Шул арада туңып, гәүдәсе каз тәне белән капланган яшь кияүне мунчадагы кәләше аз гына да кызыксындырмады. Бу минутта башына  шәл урап, өстенә җылы халат, аягына киез итек кигән  Ләйбүдә куркуыннан, теше-тешкә тимичә, ләүкәдә дер калтырап утыра иде.
Илдар ХӘЙРУЛЛИН.
 

Следите за самым важным и интересным в Telegram-каналеТатмедиа

К сожалению, реакцию можно поставить не более одного раза
Мы работаем над улучшением нашего сервиса

Сценарий праздника «Быт и обычаи татарского народа».

Тема: «Быт и обычаи татарского народа».

Цель: знакомить с национальными особенностями татарского народа

Задачи:

• дать представления о многонациональности нашего города
• познакомить детей с татарской национальной кухней, национальным костюмом, с обычаями и традициями
• способствовать активизации познавательного интереса детей
• развивать внимательность, воображение, мышление
• воспитывать уважительное и толерантное отношение к представителя разной национальности.

Интеграция образовательных областей: социально-коммуникативное развитие; познавательное развитие; речевое развитие; физическое развитие

Формы занятия (ООД): решение проблемных ситуаций, игровые упражнения, беседа, сюрпризные моменты.

Предварительная работа: посещение музея, беседа о традициях и обычаях татарского народа; лепка; дидактические игры.

Оборудования и материалы: ноутбук, фонограммы с музыкальным материалом, макеты татарской национальных блюда; татарские национальные костюмы; тюбетейка, курай, калфак.

Группа оформлена макетами татарскими национальными блюдами. Дети входят в группу под фонограмму татарской музыки.

В. Исэнмесез, балалар! Хэллэрегез ничек?

— Ребята, скажите, что вы понимаете под словом «Родина»?

— Правильно, ребята. Как вы сказали, Родина – это место где родились вы, ваши мама, папа, бабушки и дедушки. Для нас наша малая Родина это наш город. А как называет наш город?

— Правильно, Бавлы. Наш город входит состав Татарстана, а Татарстан в Россию. В нашем городе живут люди разных национальностей. Ребята, скажите, а что это за слово «народ»?

— (обобщение ответов детей). Молодцы, вы правильно сказали, народ – это люди, которые живут на одной земле и говорящие на одном языке. Ребята, а вы знаете какие национальности есть в нашем городе?

— Молодцы, в нашем городе живут русские, татары, башкиры, удмурты, чуваши, грузины, таджики, узбеки и другие. Вы обратили внимание, как много национальностей есть в нашем городе. Поэтому, мы можем сказать, что наш город многонациональный. Ребята, а вы знаете какой вы национальности?

— Давайте поближе познакомимся с жизнью и традициями татарского народа.

Просмотр презентации.

Татарский народ в основном обосновался в Южном Урале давным-давно. Раньше их называли булгарскими татарами, так как они перебрались со стороны Болгарии. Есть разные виды татарского народа: казанские, крымские, сибирские, булгарские и др. Но здесь, в Южном Урале, жили булгарские татары.

У татар, живущих в разных географических точках, есть отличия в наречии, но наряды, т.е. национальные костюмы и традиции во многом схожи. (показ татарского национального костюма).

— Ребята, посмотрите, головной убор девушки называется «калфак». Калфак одевали только замужние девушки, а незамужние одевали платок. Ребята, повторите, как называете головной убор татарских девушек?

— Также, посмотрите на ней платье с оборками, Посмотрите, народный костюм выглядит ярко. Почему? Как вы думаете?

— Правильно, оборки на платье, вышиты с разноцветными нитками. Передник, на татарском называется «Алъяпкыч». Алъяпкыч было частью приданого невесты. А сапоги называются «читек». Такой костюм считался в народе праздничным. В такие дни платье было без вышивки.

— Ребята, давайте вместе повторим, из чего состоит национальный костюм татарской девушки.

— Молодцы, ребята. Вы все хорошо запомнили и правильно повторили. Теперь посмотрите, на костюм татарских мужчин. Головной убор мужчин называется «тюбетейка». Посмотрите, тюбетейка обязательно должна быть круглая. Посмотрите, рубашка татарских мужчин никогда не подпоясывали. Отсюда и пошло поговорка: «без креста и пояса, как татарин». Также они одевали камзол, сапоги. А во время работы татары одевали «чабата» (лапти).

— Ребята, вы хорошо запомнили какие элементы национального татарского мужского костюма. Сейчас, мы посмотрим как вы запомнили. Я предлагаю вы вам сыграть в игру. (Д/и «Собери татарский костюм») Перед вами части татарской одежды, вам нужно собрать женский татарский и мужской татарский костюмы.

— Какие вы молодцы, все правильно запомнили и собрали.

— У каждого народа есть свои традиции, обычаи игры. Я хочу вас познакомиться с одним из игр татарского народа, называется она «Тюбетейка».

Игра «Тюбетейка».

Ход игры: Все дети становятся в круг, один из игроков надевает на голову тюбетейку. Когда начинает играть музыка игрок, на котором была тюбетейка, надевает ее рядом стоящему игроку, второй игрок третьему. Тюбетейку передают друг другу до тех пор, пока не остановится музыка. После, игроку, на чьей голове осталась тюбетейка, все в кругу стоящие придумывают наказание (какое-либо задание, которое нужно выполнить).

— Ребята, скажите вы обратили внимание какая музыка звучала во время игры. Какая она?

— Правильно, музыка была татарской. Какие инструменты вы услышали?

— Молодцы, ребята. Еще там играл татарский национальный инструмент «курай». Посмотрите как она выглядит и послушайте как звучит. На что похожа музыка?

— Кроме национального костюма, музыки и музыкальных инструментов, у каждого народа есть свои национальные блюда. С татарскими национальными блюдами вы часто встречается в жизни. Их готовят ваши мамы дома, вы может увидеть их на прилавках кулинарных магазинов, даже в нашем детском саду, наши повара часто готовят татарские национальные блюда.

— Татарские блюда готовятся из различных круп: пшена, речки, овсянки, риса, гороха. Некоторые из блюда, которые дошли до наших дней, являются очень древние. Рецепты таких блюд передавалось из поколения в поколение, от бабушки, к дочери и так далее.

1). Самым вкусным татарским супом является «Тукмач ашы» (суп-лапша). Для супа готовится лапша из пресного теста, порезанная полосками. В шаем садике тоже готовят нам такой суп. Помните?

2). Праздничным блюдом у татар является пельмени, которые подаются с бульоном. В народе они назывались «кияу пилмэнэ». Ими угощали млолодого зятя.

3)Очень распространено у татар изделия из дрожжевого теста. К ним, прежде всего, относится хлеб (икмэк; ипи). Без хлеба у татар не проходит ни одного застолья.

4). Традиционным татарским блюдом у татар является очпочмак, известный вам как треугольник. Как вы думаете, почему он получил такое название? А из чего готовится очпочмак?

— Молодцы, ребята, вы все правильно сказали.

5). Самым древним и простым для приготовления является кыстыбый, так же их еще называют кузикмяк. Ребета, скахжите, а кто дома вместе с мамой готовили кыстыбюый? А вы помните из чего оно делается и как?

— (уточнение ответов детей). Тесто для кыстыбый берется пресное. Начиняется и картофельной массой, и пшенной кашей, и толченным конопляным семенем, и толченым маком и др.

6). Посмотрите, а как называется это блюдо? Правильно, чак-чак. Чак-чак у татар является обязательным свадебным угощением. Обратите внимание, это традиция пришла к нами еще от наших пра-прабабушек и дедушек. Поэтому, можно сказать, что это старинная традиция. Чак-чак является особо почётным угощением на свадьбах.

В татарской национальной кухне из сладостей широко используется мед, из него готовят лакомства и подает его к чаю. Татары славятся особой и трепетной любовь к чаю. Татары является большими любителями чая. НА завтрак татары пьют чай с разными печеностями (тэбикмэк, коймак).

— Для вас я открою один секрет. У татаров есть небольшое правило, которое раньше все придерживались: по традициям татарского народа мужчины и женщины за стол садятся отдельно. В начале женщины накрывают на стол мужчинам (приносят еду, но сами не садятся за стол), после садятся за другой стол в другой комнате.

— Ребята, скажите, с какими блюдами татарской кухни вы сегодня познакомились.

— Что еще вы сегодня узнали? Какой секрет о национальной кухне я для вас сегодня раскрыла? С какой пословицей мы познакомились? какие еще вы знаете?

— Ребята, скажите, а какие блюда из национальной татарской кухни вам были знакомы и какие вы любите?

— У тартаров также есть свои танцы, свои движения. Давайте с вами мы потанцуем под татарскую музыку. Как говорили татары: «Иш алу» (танцуют все).

— Ну вот пришло время нам с вами прощаться, и я вам говорю «Саубулыгыз»

< Предыдущая		Следующая >

Җолалар җаңарганда

«Кияү мунчасы» йоласы — видео

Я. Емельянов исемендәге мәдәни үзәктә Мамадыш районы керәшеннәре айлыгы бара

Следите за самым важным и интересным в Telegram-каналеТатмедиа

К сожалению, реакцию можно поставить не более одного раза
Мы работаем над улучшением нашего сервиса

Өлкәннәр белән бергә яшәгән гаиләләрдә миллилек күпмедер дәрәҗәдә сакланып та калган кебек. Тик кафе-рестораннарда туй үткәргән яшьләрнең сандык тутырып кияүгә чыгулары тулаем юкка чыгу белән бергә, бал-май кабып, ак мендәргә басып, үзе киендергән өйгә килен булып төшүләре дә сирәгәйде инде. 
Яшьләрнең аерым яшәп, үзләренчә тормыш корасы килү теләкләре, әби-бабадан калган йолаларны онытуга, гореф-гадәтләрне сакламауга китерүен дә сизмичә кала алмыйбыз. 

Әтнә районы үзәк китапханәсендә үткәрелгән “Килен төшә бүген авылга” чарасында да шактый киң ачылды бу. Биш буын вәкиле җыелган иде анда. 1950 елда кияүгә чыккан иң өлкән апалардан алып, әле кияүгә чыкмаган яшь кызлар да килгән иде. 

85 яшьлек Сөембикә апа ак зур түшәкле трантаска утырып кияүгә чыгуын искә алды. Ул чиккән сөлгеләре, карават япмаларын, мендәр тышлыкларын, аяк чолгауларын – кияүгә чыгарга әзерләгән бирнәсен сагынып сөйләде.

65 яшен яңа тутырган Хәлимә апаның да яшьлек хатирәләре күңеленә уелып калган. Булачак иренең бабасы нәкъ җырдагыча, киленнәрне җигелгән атларга утыртып төшерәсе килгән. Шуның өчен ул ике оныгына да тәңкәләрдән ялтыратып дирбияләр эшләткән, җәй өйләнсәләр дип тарантасны, кыш тормыш корсалар дип яхшы чананы әзерләгән. Совет чорында килен булып төшкән яшь комсомолларга бабайның әйтеп калдырган нәзерен үтәмичә мөмкин булмаган. Алар районны чыккач та, авыл башында кыңгыраулы пар атлы чана-тарантасларга күчеп утырганнар. Кыңгыраулы атлар аларны авыл буенча әйләндереп, төп йортка кыйбла ягыннан алып кайтып керә. Ап-ак мендәргә баскан яшь киленгә теләкләрен тели-тели бал-май каптырган әнигә карап елмаергамы, әллә булачак туганнарга бүләк өләшергә онытмаска икәнен искә төшерергәме? Әле бит ак мендәрнең дә үз хикмәте бар. Уң аягың белән атлап бусагадан кергән килен үзе баскан мендәрне кулына алып бирергә дә тиеш икән. Бу инде яшь киленнең мәгънәлелеген бәяли торган бәя…

Чарага килгән төрле буын вәкилләре башларыннан үткән вакыйгаларны сөйләде дә, сөйләде. Яшь киленгә кагылышлы туй йолалары белән бергә, төрле юрамалар, ышанулар турында да кабат искә алдылар, яшь буынга киңәшләрен, үгет-нәсихәтләрен җиткерделәр. Шушы чарага чакырылган бер төркем яшь кызлар кызыксынып та, кызыгып та тыңлап утырды аларны. 

Буыннарны буынга тоташтыручы сандык хикмәтләре, кыз ягында үткәрелгән никах мәҗлесләре, кияү мунчасы, кияү пәрәмәче, йорт киендерү бүгенге 16-17 яшьлек кызларга әле укылмаган китап кебек тоелды. Кыз сорау йоласы, никах, ике көн туй, килен токмачы, кайтарма туй һәм аларның һәрберсенең язылмаган тормыш кануннары шул. 

Тик боларны тагын бер ун елдан сагынып кына искә алырга калмасмы? Бу сорау чарага килгән һәр буын вәкилен борчыды. Ләкин нинди генә чорда да милләт өчен яшәгән, аның тарихын, үткәнен белгән буын вәкилләре булганда милли йөзебез югалмасына ышаныч бар әле. Бигрәк тә район җирлегендә эшләүче үзәк китапханәнең шундый белгечләре булганда сөенергә кирәк. Аларның яшь буынны шушы гореф-гадәтләр, йолалар белән таныштырулары зур мактауга лаек. 

…50-60 ел элек кигән күлмәге белән бүгенгеләре арасында аерма булса да, бер охшашлык калган. Алар барысы да ак төстә. Гүя яшьлекнең сафлыгын, дөньяның матурлыгын үзенә сыйдырган да, залда утырган һәр буын вәкиленең йөрәгенә уелып калган. Яшь киленнәрне гомер буе озатып барган ак төс милләтебезнең йолалары, гореф-гадәтләрен асыл җепләр белән бәйләгән. Гомер дисбеләре ак сәйләннәргә әйләнгән.

Райлә Галиева.

Разработала зав. метод. отделом Манакова Р.Х.

(Вэсил Галимов музыкасы Нэжип Исламов шигырена «Кайтаваз» жыры янгырый) (Кичэ утэсе зал чиккэн солгелэр,эскэтерлэр, суккан паласлар б-н бизэлгэн) Кибетлэргэ керсэн, базарларга барсан жанына ни кирэк барысы да бар. Халыкнын йорт — жире дэ ерып чыккысыз байлык белэн тулган. Тик нидер житми. Жан жылысы, бердэмлек житми бугай. 

Э бит борынгы бабаларыбыз бердэм яшэгэн, бер сынык икмэкне булешеп кон итсэ дэ рухи байлык мэтди байлыктан остенерэк булган ул заманнарда. Ничек кенэ кон курмэсен жиренэ житкереп йоласын да утэгэн, бэйрэмен дэ уткэргэн. Э бэйрэмнэр ул – халыкнын бергэлэшеп, бердэмлектэн ямь табып уткэргэн йоласы. Шулай ук кумэк башкарыла торган эшлэр дэ милли йола булып сакланган. Э бэйрэмнэр, омэлэр, уен-жырсыз, шаярусыз утмэгэн.

Кадерле тамашачылар! Эйдэгез эле без дэ, кич утырып уткэннэрне барлыйк, хэтер сандыгын актарып алыйк. Эле без тынлаган «Кайтаваз» жырындагыча эби-бабаларыбызнын, эти-энилэребезнен, узебезнен яшьлегебезгэ кайтып эйлэник. Бу кичэбезне без матур йола бэй- рэмнэребезгэ багышладык хэм «Хэтер бизэге» дип атадык. Борынгыдан килгэн йолалар хэрвакыт торле ырымнар, серле тылсымлы такмаклар яки жырлар белэн урелеп бара хэм алар шул йолаларнын аерылмас бер олеше, анын бер бизэге булып та торалар. Аларда халыкнын борынгыдан килгэн ышанулары хэм кузаллавы чагыла. Ел фасылларына караган, Кеше гомеренэ, кон-курешенэ, балалар доньясына багышланган бик куп йолалар гореф-гадэтлэр саклый халкыбыз.

 Ел фасылларына караган йолалар табигать, ел тэулегенен узгэреше белэн бэйле рэвештэ яшэп килэлэр. Игенчелек, терлекчелек белэн шогеллэнгэн авыл кешелэренен кумэклэп, ботен авыл б-н бергэлэп утэлэ торган бэйрэм- нэр хэм йолалары да кояш нурларына хэм кон жылынуга, улэннэр хэм агачлар яшэругэ, табигатьнен янаруына шатлану булып башланып киткэн- нэр. Ел фасылларына караган йолалар хэм бэйрэмнэрнен тарихы бик ерактан килэ. Алар буыннар арасында дэвамлылык, Бер-берсеннэн ойрэну, урнэк алу, бердэм рухи халэт тудыруга хезмэт итэлэр.

   Бэйрэмнэр алар куп кешелэр катнашып уздырыла торган кумэк куренеш хэм кешелэр арасында уртак рухи бэйлэнеш булган очракта гына бэйрэм тосе барлыкка килэ. Менэ без дэ узебезнен бэлэкэй генэ бэйрэмебезгэ жыелдык. Кеше хэрвакыт бэйрэмнэрне, рухи бэйлэнешне хэм уртаклыкны кирэксен- гэн.

   Татар-башкорт халкынын йола хэм бэйрэмнэре шушы тирэдэ яшэгэн чу- аш, мари, удмуртлар, шулай ук кончыгыш славяннар б-н дэ зур уртаклык курсэтэ. Бу исэ элек-электэн бер-берсе б-н аралашып, бер тосле булган тэби- гый шартларда тормыш-конкуреш тэжрибэсе туплап кон иту нэтижэсе бу- лып тора дип эйтергэ момкин.

  Хэр халыкнын да рухи мэдэниятындэ туган тел топ урынны алып тора. Ха- лыкнын туган теле, уз анна теле сакланган очракта гына милли йозе, гореф- гадэтлэр, йолалар да саклана.

Бортеклэп вэ берэмтеклэп жыйган, Жэухэрлэрне барлар чак житкэн,

Гореф-гадэт, хонэр югалмаган,

Купме еллар, гасырлар уткэн.

Каба белэн жеп эрлэгэн эби,

Палас суккан безнен жингилэр.

Куреп баксан, бездэ искитмэле

Милли табын, милли киемнэр.

     Игенчелек б-н кон кургэн халык очен язгы чэчу чоры ин эхэмиятле, ин жа- ваплы чор. Игенче аны котеп, эзерлэнеп каршы алган, атларын караган, тэр- биялэгэн, чэчу орлыгын барлаган. Язгы сабан эшлэре килеп житэр алдын- нан кешелэрне шушы жаваплы чорда узара якынайта, хезмэткэ дэрт, бердэм- лек уята торган торле бэйрэмнэр, тылсымлы йолалар куп булган. Аларнын мэгънэсе килэчэктэ иген унышынын муллыгын, ел килешлэренен эйбэт булу- ын телэу, табигатьнен ярдэмен коту хэм башкага кайтып кала. Мэсэлэн: «Зэрэ, зэрэ боткасы» — топ мэгънэсе язгы эшлэр башланырга вакыт житкэнлеген ботен халыкка хэбэр иту, бердэмлекэ чакыру.     

    Сабанга чыгар алдыннан йорт саен ярма, май жыеп, тау башына менеп пе- шерелэ торган ботка.«Зэрэ кычкыру» — сабанга чыгарга берничэ кон кала ба- лаларнын сабанга чыгарга вакыт житкэнлеген белдереп кычкырып йору йо- ласы.

   «Зэр – зэр зэрэгэ, иртэ тор да сабанга» — дип кычкырып йоргэннэр балалар. (Бу йола Казан арты халыкларында таралган булган). Э безнен якларда «Карга боткасы» эзерлэу булган бит инде. Керэшен татарларында «Кырау куу» йоласы булган, ул игеннэр чэчелеп беткэч уткэрелэ торган йола.

  — Элек кырау тошкэндэ нишлэтергэ аптыраганнар. Халык иске чабаталар алып чыгып, бер – берсенэ бэрешеп ярты басуга житкэнче чабата б-н атышып кырау куганнар. Кырау куып туктагач чабаталарын бергэ оеп янды- рып кайтып киткэннэр.

  Э менэ «сабан туйлары» элек яз коне кар беткэч тэ, чэчугэ чыкканчы уткэрелгэн. Бу безнен ел фасыллары б-н бэйле ин зур бэйрэмнэребезнен берсе. Жир бэйрэме, жыр бэйрэме

Жан бэйрэме – сабантуй

Соендерэ кунеллэрне

Сабантуйда туган уй;

Нинди гузэл минем халкым!

Бизэге, олгелэре!

Миллэтемнен кунеле

Кук Сабантуй солгелэре!

Сабантуй халык бэйрэме –

Козгесе кунеллэрнен

Тан калып тынлый болыннар

Тальян мон тугелгэнен.

Мэйдан тота пэхлеваннар,

Узыша олгерлэре

Ак омет булып жилферди

Сабантуй солгелэре!

Искиткеч, гажэеп хэм серле булган ул Сабан туе! Эле тэпи дэ йори башламаган сабыйнын мэйданнын читендэ генэ булса да урмэлэве куп- Ме шатлык бирэ! Ул хаман эчкэрэк урмэли. Э инде тэпи йори башлаганнар бу мэйданга бахадирдай аяк басалар. Сабан туенда корэшне башлап жибэруче малайларны эйтэсе дэ юк, — алар корэштэн Бер башка усеп чыгалар, хэер, жинелгэннэрнен хэле бик шэптэн булмыйдыр.

 Сабан туенын гасырлар чонгылыннан килгэн тэртиплэре бар.

  Сабан туе, сабан туе,

Илдэ Берне сайлар туй.

Кем батыр? – дип мэсьэлэне

Кап уртага салган туй.

 Сабан туйга хэзерлелек узенэ Бер кунеллелек б-н ел буена дэвам иткэн ди- яргэ момкин. Хэр ойдэ хэстэрлек курелгэн. Кул эшлэре эзерлэнгэн, йогерек атлар «аякларын кыздырган», корэшчелэр корэшунен торле ысулларын ой- рэнгэн, гармунчылар, музыка осталары коралларын караштыра.  

  Бу эшлэрнен берсе дэ югарыдан килгэн боерык б-н, команда б-н эшлэнми. Гасырлар буена килгэн йола, гореф-гадэт хэркемгэ билгеле, хэркем анын тэртибен белэ хэм шул тэртип буенча гамэл кыла. Бары илнен аксакаллары гына очрашып кинэшэлэр – кайсы авылда кайчан Сабантуй узуын билгелилэр.  

  Бу урында бераз чигену ясап, Сабантуйга эзерлекнен кыш житу б-н баш- лануын искэртергэ кирэктер.

  Ирлэр козге иген эшлэрен майтаргач, урман кису, болыннан чана б-н печэн ташу, ой хэм абзар кураны жылыту очен кирэкле чараларны куругэ керешсэлэр, хатын-кыз, кыз-кыркын, туку станнары алдына утырып, киндер, алача, солге, тастымал тукый башлый. Стан алдында куп очракта усмер кыз балалар утыра. Аналар, апалар, жингилэр аларны ойрэтеп торалар, житэкчелек итэлэр. Тукыма очен кирэкле эйберлэр, жеплэр эзерлэп, шурелэргэ жеп урау, килэп сару кебек эшлэр олкэнерэк хатын-кыз кулында булла. Кайчагында, кыска гына вакытка ботен ой хатын-кыз кулында булып, алар тукучы очен ярымфабрикат хэстэрлилэр. Лэкин стан алдында хаман яшь туташлар. Яшьлэргэ яна нэкышь торлэре, бизэклэр эзлэу, ягъни ижади эзлэну хас. Хэр тукучы узенэ ошаган рэсемнэрне ости, узгэртэ барган. Сэнгать академиясе булмаса да, кушма сэнгать, бизэу сэнга- тенэ ойрэту, ойрэну тукталмаган. Ин мохиме, бу сэнгать Сабантуйга килеп тоенлэнгэн.

Солге чигэм Х.. Жэлэлов.

Солге чигэм асыл жеплэр белэн,

Йорэк хисен салып бу жырга

Насыйп булса иде бу булэгем Мэйданнарда жингэн батырга

Ефэк жеплэр белэн солге чиктем, Уртасында чэчэк, гол генэ,

Жинеп алсан егет бу булэкне

Вэгъдэ бирэм сина мэнгегэ.

«Булэгем олгермэде эле», дип, кайбер кызлар ялындыралар (Э чынлыкта бу – егетлэрнен, кызларнын кабат очрашып мэзэклэшу- курешуенэ дэ сэбэп) Шул рэвештэ мондый Сабантуй эзерлеклэре халыкны курештерэ, дуслаштыра, татулаштыра, гореф-гадэтлэрне янарта, яшэртэ.

  Булэк жыюнын шулай ук уз серлэре бар. Халык фикере, халык хормэте бу очракта да беренче урында тора. Бу эш авылнын ин абруйлы, тэртипле егет- лэренэ тапшырыла. Егетлэр жырлар жырлап авылны эйлэнэлэр:

Атлар иярлэденме,

Тайлар йогэнлэденме;

Сабан туе житэ дип,

Булэк эзерлэденме?

 Идел суы тирэндер,

Сай жирлэре билдэндер;

Жырлап тору – бездэндер,

Булэк биру- сездэндер.

Рэхмэт эйтэм шул корабка,

Дингезлэр кичкэн очен;

Рэхмэт эйтэм яшь киленгэ,

Затлы солгесе очен.

Солген аклы, солген аклы,

Солген аклы-шакмаклы;

Эллэ урап алыйм микэн

Сез йорегэн сукмакны?

Атларым, йогэннэрем,

Атларда йоргэннэрем,

Сабан туе житэ диеп,

Шатланып йоргэннэрем.

  Бу шигырь юлларын укыгач сабантуйнын топ мэйдан тотучылары халык, атлар хэм солгелэр кебек тоела. Э бит атлардан башка Сабан туен куз алдына да китереп булмый. Э жинуче ат муенын чиккэн солге бизи. Ата-ба- балар телендэ «сабан кергэн», «сабан керешле» дигэн сузлэр булган. Буген бик ук анлашылмаган бу сузлэрнен эчтэлеге ул заманда хэркемгэ кон ке- бек ачык булган. Суз сабан сорергэ жигелэ башлаган оч яшьлек ат турында барган. Шундый атлар арасыннан чабыш атларын сайлап алганнар.

  Бу бэйрэмгэ торле миллэт халкынын да уз куреп тартылуы очен хозурланасын. Сабан туебызны яратып, якын куреп кабул итулэре очен башка халыкларга да рэхмэт кенэ эйтэсе кала. Куп кенэ кардэш халыкларнын да бэйрэмнэрендэ атка, корэшкэ бэйле йолаларнын булуы Са- бан туебызнын сойкемле якларын арттыра, анны чыннан да мобэрэк хэм ту- гэрэк итэ. Э бит дуслар, туганнар жыелган жирдэ кечкенэ генэ шатлык та ботененэ житэ. Сабан туенда сайрашкан халык ел буена ынгырашмый Яши хэм эшли. Э купме халык авыз ижаты бар буч ор турында. Сабан туйлары житкэндэ,

Парлап сабан жиккэндэ,

Упкэ сузлэр шунда бетэ

 Кысып суырып упкэндэ — дип жырлый халкыбыз.

    Сабантуй бизэклэрен безнен укучыларыбыз да бик матур тэсвирлаган. Мостай Кэримнен «Кыз урлау» комедиясен гына алыйк. Сабантуй барган конне нинди генэ кызык хэллэр килеп чыкмый бер авылда. Егетлэр кыз ур- лыйбыз дип эби дэ урлап кайталар. Э Эжмэгол картнын сабан туй жит дисэ яшьлеге исенэ тошэ. («Кыз урлау» комедиясыннан бер куренеш)

    Эйдэгез эле без дэ яшьлекне искэ тошереп жыр тынлап алыйк. (Жыр «Гармун алыйк эле, дускай» Г.Шакиров сузл. Р.Гатауллин муз.)

  Халкыбызнын чал гасырлардан килгэн тарихы чиксез куп югалтулар ки- черде. Шуларнын ин зурларыннан берсе – безнен милли бэйрэмнэребезнен жимерелеп юкка чыгуы. Шуларнын берсе «Жыен». Эйтеп киттек бит эле элек сабан туйлар чэчугэ тошкэнче уткэрелгэн, жыеннар исэ сабантуйдан сонырак башланып, печэнгэ тошкэнче дэвам иткэннэр. Шулай ук ел фасыл- лары б-н бэйле йолабыз. Халкыбыз бит бик акыллы, зирэк, йомарт булган.

  Жыен атамасы нэсел сузенэ туры килэ. Бер нэселдэн урчеп киткэн бер ничэ авыл бер жыен тэшкил иткэн. Э бит бер нэсел кешелэре никахлаша алмаганнар – нэсел-ыру таза булмый, нэсел корый дигэннэр. Нишлэргэ, каян кэлэш алырга? Эштэн буш вакытта бэйрэмнэр оештырырга, танышырга, кунаклашырга, кодалашырга. Менэ «жыен» бэйрэме, бу тэлап- лэрдэн чыгып, халык акылынын матур урнэген тэшкил итэ дэ инде. Бер жыенга (нэселгэ) караган авыллар бэйрэм иткэндэ, башка жыенга караган авыл кешелэре (яшьлэре дэ) бэйрэмдэ катнаша.Бер жыенга 5-10, хэтта куберэк тэ авыл кергэн хэм хэр жыен 5-6 кон барган, икенче атнада икенче жыен. Анна инде башка авыллар жыелган хэм аларны курергэ беренче жыен халкы килгэн. Шулай итеп 5 атна дэвамында жыеннар утеп 30 артык авыл халкы бергэ аралашып бэйрэм иткэн. Сабантуй, нигездэ, бэйге, аралашу, кодалашу хэм туганлык хислэрен ныгыту бэйрэме санала. Яшьлэр очен исэ бу бэйрэм танышу, тигез мэхэббэт нигезендэ гомерлек тормыш иптэше эзлэу, табу чоры. Шуна курэ бу еллык йолаларны яшьлэр бик яратканнар. Ата-аналар да кызларынын жыенда хэм уеннарда катнашуына каршы килмэгэн. Чонки халыкта гаилэ монэсэбэтлэренен топ нигезе итеп тигез мэ- хэббэт хэм бер-беренэ хормэт саналган. Яраткан кешен б-н гомер иту – кешенен рухи бэхете хэм гаилэ ныклыгынын топ нигезе итеп каралган. Э халыкнын жыенга эзерлэнуе узе бер зур вакыйга булган.

     Жыеннын уз кагыйдэсе дэ бар. Беренчедэн, жыеннарда жыр-бию, торле уеннар, кунел ачуларга куп вакыт бирелгэн. Топ музыка кораллары гармун, курай, скрипка булган. Икенчедэн, жыеннар кунаклар хэм читтэн кайткан туган-тумачалар куп булу б-н аерылып торган. Оченчедэн сабантуйда уткэ- релэ торган ярышларнын кубесе жыеннарда булмаган.

   Ат чабышы урынына яшьлэр, атлар жигеп, бер авылдан икенчесенэ барып кунел ачып йоргэннэр. Дуртенчедэн, сабан туен моселман хатын-кызлары ерактан гына кузэтергэ хокуклы булса, жыенда исэ кызлар бэйрэмнен узэгендэ, — алар егетлэр б-н бергэлэп кунел ачканнар, кичке уеннарда катнашканнар. Кыз кузлэу, яр сайлау нэкъ менэ бэйрэм вакытында хэл ителгэн. Шуна курэ ботен халык, бигерэк тэ яшьлэр, жыеннарны котеп ала торган булган. Хэм «акылы булган егетлэргэ матур кызлар табылган». Э хэзер хатын-кызлар жыр ансамбле башкаруында жыр тынлап алыйк. («Егет жыры» ).

     Жэй башында кызлар жыелышып «Чэчэк бэйрэме», «Жилэк бэйрэме», «Юа атнасы» уткэргэннэр. Шомырт чэчкэ аткач яисэ жилэк пешкэн вакытта, юа олгергэч, урманда ямьле тэбигать кочагында кызлар торле уен- нар уйнап кунел ачканнар. Самара якларында «Чэчэк бэйрэме» эле дэ сакланган. Э кичке уеннарны хэтерлэп эби-бабайларыбыз эле дэ хэтирэлэргэ бирелеп утыралар.

  Кичке уеннар элек-электэн халыкнын ин матур, ин куркэм йолаларыннан саналган хэм алар жыен булган коннэн башлап печэнгэ тошкэнче дэвам иткэн. Халыкта хэр нэрсэнен уз тэртибе булган.

    Жэйге матур кичлэрдэ, кояш баткач, картлар яткач, су буйлары, урман аланнары, ямь-яшел болыннар яшьлэрнен шат авазларына кумелгэн. Кичке уеннарда жыр-бию, уен-колке бер генэ минутка да тынып тормаган. Анда жырлы- биюле тугэрэк уеннары, ике урам арасында жыр ярышлары, шаян такмаклар эйтешу, кумэк хэм ялгыз биюлэр хэм башка кызыклы уеннар уйналган.

   Эдэби мирасыбыздан саналган татар язучысы Мэхмут Гэлэунен «Эйткэн идем бит мин сина» дигэн хикэясендэ кичке уенда танышу куренеше бик матур итеп язылган:

  — Абый япон сугышыннан исэн-сау йореп кайтып, йорт-жир, мал-туарны рэтлэп, бергэлэп оч ел кон кургэч, ойлэнеп башка чыккан идем. Ул вакытта энкэй мэрхумэ дэ исэн иде эле.

   Хэерниса узебезнен курше авылнын урта тормышлы бер кешенен кызы идее. Мин анын б-н жыен вакытында, тау астындагы уенда танышкан идем.

  Каравыл йогереш уйный идек. Мин такка калган идем. Анын тотышып торган егете тэбэнэк буйлы, жэенке борынлы ямьсез бер егет иде. Алар кул- ларын ычкындырып як-якка йогереп китэргэ дэ, мин аларны куып, икесенен берсен тотарга тиеш идем. Алар миннэн тоттырмыйча янадан бер-берсе б-н кавышырга тиеш иделэр.

    Алар аерылышып киткэч тэ, мин, егетен бер якка калдырып, Хэерниса артыннан чаптым. Ул да, суз чынлыгына азрак мине алдарга маташып караган булды да, елга буйлап эчкэ таба йогерэ башлады. Болай куышырга чыкканчы ук мин анын берничэ куз карашын тотып алып, кунелемэ салып куйган идем. Анын болай елга эченэ таба китуе мине аулакка чакруы иде. Шуны анлап алгач та, Хэерниса артыннан йогердем. Анын егете, кызынын минем кулдан ычкынмасын белгэч, тукталып калды. Узендэ минем б-н ярышырлык коч югын белде булса кирэк.

   Хэернисанын остендэ ак бизэкле кызыл ситсы кулмэк, чиккэн алъяпкыч, Башында тэнкэле калфак б-н кисея яулык, зэнгэр тосле чэчургечкэ тэнкэле чулпы таккан, аягында ор-яна, ап-ак оек-чабата иде. Ул бик шэп йогерэ икэн. Атлаган саен аягымдагы кэвешлэремнен укчэлэре кутэрелеп, барлык коч б-н чабарга ирек бирмэгэч, бу килеш барсам, Кеше колкосенэ калуым билгеле булганга, кэвешлэремне салып кулга тоттым да читекчэн йогердем.

Бер елга тамагына кереп, халык кузеннэн югалгач, туктап, ул узе мине котеп алды.

 — Мэхэббэтсез! Шул чаклы кумасан! Утерэ яздын ич! – дигэн була.

— Егетлэр куганнан улгэн кызны ишеткэнебез юк иде. Белмим тагын, мон- нан сон гына булмаса, — дигэн булам мин. Ул, еш-еш склап, акрын гына тир- бэлгэн кукрэген бер кулы б-н тотып торгач, жиргэ утырды.

— Азрак ял итик, арыдым! – ди. Мина шул гына кирэк иде. Янына ук утырдым, сойлэшэ башладык; исемен сорадым.

— Хэерниса! – ди. – Югары очнын Экмэли карт кызы, — ди.

— Син ни атлы? – дигэн булла.

— Ибрахим, — дим. – Атамны Гыйззэт дип эйтэлэр иде, — Дим.

— Белдем инде, — ди. – Алтавыз Гыйззэтнен унган Ибрае син буласын икэн, алай булгач!

 Мин дэ жавапсыз калмадым:

— Экмэли бабайнын эфэлэм тосле кыргый кэжэсе син буласынмыни? – дидем.

— Тэкэсенэ курэ кэжэсе! – дигэн булла. Арлы-бирле байтак сойлэшеп уты- рып, шаярып, кытыклашып, чеметешеп алгач, иптэшлэр янына киттек.

— Халыктан яхшы тугел, кайтыйк инде!- ди.

— Кургэн тосле дэ булмадым бит эле! – дигэн идем:

— Буре кузе кырын жуймас, егет кузе кыздан туймас!- дип куйды.

Шулай житэклэшеп акрын гына арлы-бирле сойлэнгэлэп кайтып килэбез.

— Хэерниса! – мин эйтэм.

 — Эу, жаный? – дигэн була.

— Яучы жибэримме? Мина килэсенме?

— Уйнап эйтмэсэн, мэсхэрэ итмэсэн?.. — Юк, ихластан! — Анан риза булса?! – ди.

Шул коздэ минем ойлэнуем аныкланган иде инде. ( «Идел» — 2006, №8) Менэ шулай яшьлэр танышып кавышканнар.

   Боек язучы Мирхэйдэр Фэйзинен эсэрлэрен генэ алып карыйк. Шундый матур авыл куренешлэре, яшьлэрнен кара-каршы эйтешле жырлы-биюле уеннары, бары да тормышчан килеп чыккан. Бу онгайдан бигерэк тэ «Галия- бану» драмасы безгэ бик таныш.

   Галимжан Ибрагимов б-н очрашуга баргач «Авыл тормышын нечкэ анлап, аны садэ, жинел, матур итеп курсэтэ алуда син ялгызсын» — дигэн мактау сузлэре ишетэ Мирхэйдэр Фэйзи.

   Сэлих Сэйдэшев музыкасы б-н бизэлгэн «Галиябану» кое, халык кое булып эверелде. Анны хэр жирдэ яратып жырлыйлар хэм тынлыйлар.

  Э хэзер без дэ менэ шушы жырны тынлап алыйк. (Жыр «Галиябану»).

Болгар чорында уеннар чагыштырмача иркен шартларда, кумэк рэвештэ башкарылганнар булса кирэк. Шул чорга караган риваятьлэрнен берсендэ Кама буенда кызлар уйный торган махсус урын булуы турында эйтелэ. Кыз- лар уенын карар очен анда Болгар ханы да килэ торган булган хэтта. Андый урыннар, курэсен, берэу генэ булмаган. Тарих битлэрендэ яшьлэр жыелып ял итэ торган урыннарнын «Кыз-тау», «Кыз каласы» дип аталуы турында мэгълуматлэр бар. Эмма акырынлап халык томышында ижтимагый бэйрэмнэр билэгэн урын тарая, чиклэнэ барган, иркенлэп кунел ачу, кумэк уйнау гадэтлэре дэ кысылган.

   Лэкин халык бэйрэмнэрен, жырл-биюле уеннарны бернинди янаулар да, куркытулар да юкка чыгара алмаган. Моны раслаган мисаллар тарихта аз тугел. Шуларнын берсе – «Жыен кыйссасы». Халык кунеленэ хуш килгэн жыен бэйрэмен, анын уеннарын, ирекле булуын яклап язылган бер бэеттэ шундый юллар бар:

Кайвакыттан бирле чыккан

 Бу жыеннын булуы,

Хич тэ файда бирмидер

Дошманнарнын тыюы.

Халкыбызнын тагын бер куркэм бэйрэм йоласы ул «Сэгать»

Туганаш куллары кебек Гузэл жирлэр бар микэн? Сэгатьтэ бер сылу курдем – Кемгэ насыйп яр икэн?..

   Жырнын мэгънэсенэ тошенер очен Бишбулэк, Миякэ, Элшэй районнары очпочмак булып очрашкан тоштэ, Мэнэвез елгасы буена урнашкан зур куркэм авыл – Усак-Кичудэ булырга кирэк хэм нэкъ 7че июньдэ. Биредэ бу конне ел саен шушы як татар-башкорт халкына гына хас «Сэгать бэйрэме» уза. Анын тулы исеме «Сэгать суккан кон», гадэттэ исэ «Сэгать» кенэ дип йортэлэр: «Сэгатькэ» барабыз, «Сэгать» тэ очрашабыз, «Сэгать» тэ танышкан идек»…Бэйрэмнен эчтэлеген «Табигать хэм Кеше» дип билгелэргэ була. Борынгылар «Экология» сузен ишетмэгэннэр дэ, Эмма узлэренен табигать балалары икэнлеген яхшы белгэннэр, анлаганнар.

   Сэгать тереклеккэ табыну коне, кешегэ яшэу шартлары тудырган мохиткэ: якты кояшка, зэнгэр куккэ, кара жиргэ, суга, яшел агачларга, улэннэргэ, чэчкэлэргэ дан жырлау, хэммэ жан иясен – хайваннарны, кошларны, божэк- лэрне хормэтлэу мизгеле. Шул коннэн олкэннэр балаларга су керэ башларга рохсэт итэлэр, дару улэннэре жыялар, кышка мунча себеркесе эзерлилэр. «Сэгать»тэ бу конне егетлэр кыз кузлилэр, козен каз омэлэре чорында туй ясарга суз куешалар – мондый гаилэлэр аеруча бэхетле була имеш.

  Бу коннен озынлыгы 17 сэгать. Елына карап, йэ унжиде тулыр-тулмас, йэ ике-оч кон элек кенэ тулып узган булыр. Э ни очен фэкать жиденче июньдэ. Кешелэр кояшка табынган чакта ук уйлап чыгарганнар аны.

  Жиде – гомумэн серле сан: жиде кон – атна, адэм башы жиде тишек: ике куз, ике колак, ике борын куышлыгы, авыз…

  Жидегэ бэйлэнгэн эйтемнэр, мэкальлэр дэ бик куп безнен халыкта. Эйдэгез эйтеп карыйк эле. (Эйтемнэр эйтелэ: «Жиде кат кук», «Жиде Юл чаты», «Жиде кат жэхэннэм»,»Жиде кат улчэу», «Жиде тон уртасы», «Жиде бабадан калган», «Жидегэн йолдыз», «Жиде жэннэт ишеге». Менэ монысы шэп эйтелгэн! Жиденче июньдэ жиде жэннэт ишеге ачыладыр бэлки. 17 сэ- гать озынлыгындагы кондэ, жэйнен 17 яшьлек кыз шикелле саф, пакъ чагы. кызык була анда, кунелле. Язылмаган тэртип буенча, бэйрэм оста гармунчынын уйнавына юиешудэн-жырлашудан башлана:анны уртага чыгарып утырталар, як-ягына ике чибэр кыз баса; гармунчы уйный, э болар нэкышлы кульяулыклар б-н анын мангай тирен сортеп торалар, соныннан ул кульяулыклар гармун каешын бизи. Э авыл тып-тын, ботен халык «Сэгать»тэ. Эйдэгез эле без дэ шунда куз салыйк. Жырлашып, биешеп алыйк. 7 ле серле сан б-н бэйле нинди жырыбыз бар эле безнен.

(Жыр «Жидегэн чишмэ». Гомэр Бэширов сузлэренэ Сара Садыкова кое).

 Доньяда бер нэрсэ дэ ялгыз булмаган кебек, жыр да бер узе генэ яши алмый. Анна хэр чак бию юлдаш.

Атам-анам биегэн, 

Ямь тапкан ул биюдэн.

Жилкендереп биик эле,

Курыкмыйбыз биюдэн!

Сокланырсын сылу кызга,

Килешэ калфак кию.

 Борынгыдан килгэн бит ул,

Тыпырдатып бер бию. (Бию башкарыла)

  Шулай итеп ямьле жэйлэрне, печэн ослэрен, козлэр алыштыра. Урып-жыю эшлэреннэн сон «Сомбелэ» (уныш) бэйрэмнэре утэ. Халык кышка эзерлэнэ. Безнен халык гомер бакый ат хэм каз асыраган. Омэлэрне шулкадэр матур итеп оештыра белгэн.

  Кыр эшлэре жинелэйгэч, урасын урып, сугасын сугып амбар киртэлэрне тутыргач, авыл кешесе сугым суя башлаган хэм бу гадэт эле дэ шулай дэвам итэ.

Олы шатлыгы урамнарга ташып чыга – ул да бутэннэрдэн кэм тугел бит, энэ, оя тутырып бэбкэлэре чыккан иде, ишегалларына ямь биреп казлары кангылдашты, инде шул михнэт-мэшэкатьлэрнен бер рэхэтен курер кон дэ килеп жите. Авылда каз омэсе!

 И-и, кыз-кыркыннын киенеп-ясанып, кэс-кэс басып, коянтэ-чилэк урынына казлар асып, чишмэ буена китулэре! Саф, салкын чишмэ суында казларны сонгы кат коендырырга алып барулары! Кузлэр – тэрэзэдэ. Бала-чага аяк астында ботерелер, капка тобендэ анны-моны сойлэшкэн булып ирлэр таптангалап торыр. «Кызларыгыз симез микэн! Казларыгыз сылу микэн!» — дип, юри шаярткан булып калырлар. Кыз б-н казны юри генэ буташтырып сойлэшми авыл кешесе. Жэй буе коне-тонне белмичэ, ял курмичэ эшлэгэн белэклэргэ генэ тугел, йорэклэргэ дэ бэйрэм кирэк бит. Омэ караган булып кызлар кузлэгэн егет-жилкэннен уенда туйлар тугелдер дип, кемэйтэ ала?! Никах сэгатьлэре сукса, каз омэлэренэ ялганып туйлар да горлэр, авыл тугарылып, рэхэтлэнеп бэйрэм итэр.

Каз канатларын санадым

Тезелеп кагынганда.

Тулган айларга карадым

Озелеп сагынганда.

  Каз йоныннан тутырылган ястык-тушэклэр,мамыгыннан тутырылган, остенэ ак челтэр ябылып купертеп куелган йомшак мендэрлэр авыл оенэ ямь биреп, хужаларынын унганлыгын, тырышлыгын курсэтеп тора.

  Омэгэ чакырмасан, кызлар упкэли. Чонки каз омэсендэ катнашу кызлар очен дан хэм дэрэжэ санала, унган кызларны гына чакыралар каз омэсенэ. Элеке вакытларда кайбер кызлар — «Жинги, мине каз омэсенэ чакырсан, бушлай урагынны урып бирер идем», дип, алдан ук эйтеп куя торган булганнар.

  Каз юарга тошкэндэ ойдэн инешкэ тиклем каз каурыйлары, каз йоннары чэчеп барыла. Бу юрау, телэклэр шуны анлата: килэсе елга казлар бэпкэне куп итеп чыгарып устерсеннэр, каз котуенен бер очы капка тобендэ, икенче очы инештэ булсын янэсе.

  Омэ эшлэре уен-колкесез, жырсыз утми элбиттэ. Каз юып кайтучы кызларны гармунлы егетлэр озата кайталар. Э ойдэ кайнар кабартма, каз маенда майланган коймак, каз бэлеше, каз шулпасы котэ.

(Каз омэлэре турында шигырьлэр: Э.Атнабаев «Каз омэсе», А.Хэлим «Каз йолкалар кызлар») Каз омэлэреннэн тыш омэ ясап сус туку, тула басу, киндер сугу, киез басу, э безнен чорларда мамык эрлэу, шэл бэйлэу кебек кумэк эшлэр дэ башкарылган. Омэ вакытында шул хезмэткэ караган жырлар, койлэр янгыраган. Мэсэлэн, шуларнын берсе «Тула кое» хэзер дэ сакланган.

Булыр микэн бу тула,

Булмас микэн бу тула?

 Бу туланы басып беткэч,

Уйнатыр микэн хужа? –

( «Омэ жыры» Тажи Гыйззэтнен «Бишбулэк» пьесасыннан. С.Сэйдэшев кое)

   Тоннэр озайгач, кызлар, яшь киленнэр бер-берсенэ кич утырырга йорешэлэр. Кич утырырга кул эше – бэйлэу, чигу, эрлэу б-н килэлэр хэм искиткеч кунелле итеп, кызыклы хэллэр, мэзэклэр сойли-сойли, тоннэр буе дип эйтерлек эшлэп утыралар. Менэ эшлэгэн эшлэрне чагыштырып караулар, мактаулар китэ. Менэ берэунен чигуенэ сокланалар, менэ бер кыз эхирэтенен Насибына дип бэйлэгэн биш бармаклы биялэен киеп карап Насиблар турында кызыклы сузлэр эйтэ. Кутэрелеп колэлэр, шаяралар… Китэ Насиблар турында мэзэклэр сойлэу.

   Хэтсез эш эшлэгэч, киленнэр, олырак яшьтэге апалар кайтып китэ.Кызлар исэ куп вакыт кунарга кала. Бу эле аулак ой тугел. Хужалар каядыр киткэн, йорт башы булып бер эби генэ калган ойдэ яшьлэрнен кич утырулары тагы да кызыклырак, уен – колкеле, жырлы-такмаклы,шау-шулы була. Тэрэзэ то- бенэ шыпырт кына егетлэр килэ. Алар ничек кенэ шыпырт йормэсен, эчтэге кызлар бик тиз сизеп ала. Менэ бер егет тэрэзэ капкачын кысып кына ачып ой эчендэгелэрне кузэтэ. Аны танып алган кыз тэрэзэ аша егеткэ козге курсэтэ. Бу синен очен якты йозем диюне белдерэ. Э таныш булмаган, яисэ жан тартмаганнарга козге курсэтмилэр. Козге кулдан-кулга йори. Тик егетлэрне ойгэ бик кертеп бармыйлар. Тэрэзэ аша торле такмаклар эйтешеп жырлашалар.

Жэй дэ яшел, кыш та яшел

Арыш басукайлары,

Былбыл тал тибрэткэн кебек

Аяк басукайлары.

Елмаюы, куз карашы

Иркэлидер йорэкне,

 Аны гына соя жаным,

Башка беркем кирэкми.

Бэйлим эле ак биялэй,

Булэк итсэм, киярсен,

Мэхэббэтен саф, нык булса,

Сурелмичэ соярсен.

Тэрэзэгэ килгэнсен,

Бурген басып кигэнсен.

Басып кисэн дэ таныйм-

Чыгарга хэйлэ тапмыйм.

Ай ли дусларым,

Апаларым, кызларым,

Тэрэзэдэн ай карый,

Жырлап алсак та ярый. дип жыр такмаклар эйтелэ. (Жыр «Алты егет» халык жыры, шигырь Айдар Хэлим «Шэл бэйли кызлар»)

   Кич утырып, аулак ойлэрдэ хатын-кызларыбыз куз нурларын алырдай, искитмэле солгелэр сукканнар хэм чиккэннэр. Кызлар узлэренэ бирнэлек эзерлэгэннэр. Солге чигунен серлэре буыннан буынга кучеп килгэн, кызларны бу эшкэ кечкенэдэн ук ойрэтэ торган булганнар дип сойлэп утек инде. Бу тинсез сэнгать эсэрлэре халкыбызнын кондэлек тормышында, конкурешендэ, жырларында кин урын алган. Аларны халык гасырлар буе юлдаш иткэн хэм йорт-жир курке итеп кенэ тугел, гаилэ ядкаре итеп тоткан.

   Солге символ, миллэтебезнен йозе. Солге безнен хатын-кызларыбызнын осталыгына хэйкэл. Анын очен ир-егетлэр сабантуйларда бил алыша, аргамакларда чабыша. Куз нурларын кушып, кабатланмас бизэклэр тошерелгэн солгелэр ин зур булэк итеп каенанага бирелэ торган булган. Кияуенен якыннарына да кэлэш солге булэк иткэн. Чигуле алъяпкычлар, кулъяулыклар таратылган туй вакытларында. Кияу оенэ беренче аяк басканда да ишек башларына чиккэн солгесен элгэн яшь килен.

   Ин матур солгелэрне алып карасан да, аларнын бизэклэре бер-берсен кабатламаган. Бизэгенэ карап, аларнын исемнэре дэ хэр якныкы узенчэ янгырашлы: алмалы солге, асалы солге, чуплэмле солге, чуптарлы солге, кубэлэкле солге, данлыклы казан солгелэре, кызыл башлы солгелэр белэн дан тоткан халкыбыз.

   Пенза олкэсе авылларында шундый гадэт булган: кыз кеше унбиш-егер- ме солге тукып бетергэч, узенен дус кызларын, куршелэрен чакырып, чэй мэжелесе уткэрэ, узе тукыган солгелэрне жэеп-жэеп курсэтэ.

  Ин матур солге – кайнана солгесе, чуплэмнэре унике жирдэ булган.

 Чиккэн солге – яшьлек истэлегем,

Яз голлэре, монлы горлэвек.

Чиккэн солге – минем

Гомер юлым Кышкы буран, жэйге кулэвек.

Чиккэн солге – яшел урман юлы,

Козге сагыш, кышкы бозлавык

Чиккэн тослэремэ карыймын да

Эндэшалмый торам беравык.

Чиккэн солге – булэк балаларга

– Кузлэремнэн кучкэн нурларым.

Ничэмэ тос, ничэмэ жыр анда

– Хэр тосендэ минем кулларым.

Чиккэн солге энилэре тосе,

Сагынганда искэ алырлар,

Янып торган яз бизэге чиктем,

 Гомер утэр, голлэр калырлар.

(Эльмира Шарифуллина)

(Жыр: «Чигу чигэ кызлар» М. Кэрим сузл., Ю.Узэнбаев кое.)

  Чигу чигунен бик торле булуы да билгеле. Э менэ алтын белэн чигу бигерэк тэ куркэм хезмэт. Безнен халыкта алтын белэн чигу сэнгате аерылып торган. Осталар тубэтэй хэм калфаклар, хатын-кыз очен бэрхет аяк киемнэре, тылсымлы янчыклар, данлыклы Казан солгелэре чиккэннэр. Алтын белэн гадэттэ бэрхеткэ, сирэгерэк ефэк, йон хэм киже-мамык тукымага чиккэннэр. Ботерелгэн алтын жеп белэн гранат кебек куе кызыл, аксыл-зэнгэр, чия тосендэге, алтын сыман, зэнгэр, яшел жирлекле бэрхеткэ бик тэ нэфис чэчэк-улэн бизэклэре чигелгэн.

  Эллэ ничэ торле бизэкле калфаклар алтын жеплэрдэн ясалган композиция- лэрнен узенчэлеге белэн аерылып торган. Калфаклардагы ин таралган тор – чэчэк бэйлэме, бодай башагы, йолдыз хэм ярым ай сурэтлэре, шулай ук вак бэйлэмнэр рэвешендэ кошлар хэм чэчкэлэр рэсеме. Калфаклардагы икенче бер узенчэлекле бизэк – алтын каурый.

  Тубэтэйнен тубэсен дэ алтын белэн чиккэннэр. Бизэк тубэтэйнен яссы то- бенэ шахмат тэртибендэ, э чите буйлап дулкынлы-дулкынлы чэчэк-усемлек формасында урнаштырылган.

Бэрхетлэрдэн тегелгэн,

Ука белэн чигелгэн

Нэкышларга комешлэргэ

Алтыннарга кумелгэн!

Безнен хатын-кызларыбыз

Эшнен серен белгэннэр.

 Кич утырып, жырлар жырлап

Оста чигу чиккэннэр.

Балкып тора тубэтэйлэр

Энже бортеклэр белэн.

Алар монда килгэн гуя

Чын экият иленнэн

Бу солгелэр, эскэтерлэр

Тамбур белэн чигелгэн.

Эллэ инде ослэренэ

Чын чэчкэлэр сибелгэн.

  Борын-борыннан безнен энилэребез ойнен эчке кыяфэтенэ бик нык игътибар биргэннэр. Ой бизэр очен палас, келэм сукканнар, солгелэр, мендэр тышлары чиккэннэр. Энилэр боек рэссамнэр, узлэренен нэкышларында гомер курмэгэн тутый кошлар, экияти жанварларны, куз явын алырлык чэчкэлэрне чигеп, безне балачактан гузэллек, тылсым донясына алып кергэннэр.   Мендэр тышларындагы бизэклэр аеруча тырышып чигелгэн. Каты кузле, яман кунелле кешелэрнен кузлэре шушы матур, чигешле мендэрлэргэ тошэ дэ хатын-кызларга куз тими имеш. 

  Шагыйрь Сабир Эбсэламов та узенен бер шигырен «Энкэм мендэрлэре» дип атаган.

Эни чиккэн мендэр бер пар иде,

Кош йоныннан жыйган кабартып.

Башым салган саен тоштэ курэм,

Чэчлэремнэн сыйпый яратып.

Энкэм мендэрлэре пардан иде,

Сурудэ ук берсе сидерэде.

 Мамыклары тузды ой эченэ,

Шул чигэмэ буген сибелэме?

Яна суру чикте тоннэр ялгап,

Куз нурлары белэн нэкышлап:

— Ярын булыр, гомере барлар курер,

Кыйбла яктан кайтыр аккошлар.

Кайтты кошлар, пар канатлы булып,

Козсез китмэс кулгэ бер тошкэч.

Кавышырга язын насыйпларны

Алкышлады камыш, жил искэч.

Морадына ашты ометем дэ,

Жанны кумде котлау, алкышлар.

Энкэемнен алъяпкычы тосле

Дулкыннарга кунган аккошлар.

Узе инде юк шул яннарымда,

 Колагымда газиз тавышы:

— Кавышканын уз ишеннэн булсын,

Гомерлеккэ булсын табышын!

Истэлеккэ калды пар мендэре,

Кош йоныннан жыйган кабартып.

Башым салган саен тоштэ курэм,

Чэчтэн сыйпый энкэм яратып.

   Борынгыдан калган жан рэхэте дигэн суз бар. Хормэтле тамашачылар, менэ буген сезнен куз алдында торучы бу оста кулларнын ижат жимешлэрен карагач та, жанга рэхэт булып китэ.(Кул эшлэре б-н танышу, бэя биру. Борынгы эшлэрнен тарихы б-н танышу).

   Матур озын койлэрне хэркем башкара алмаган кебек, бу эшлэрне дэ телэсэ кем эшли алмый. Шэмдэллэрдэ генэ утлар яна, Голямал,

Житкэн кызлар киндер жеп эрлилэр…

   Билгеле борынгы эбилэребезнен, шэм яки чыра яктысында ойлэре дэ карангы, эшлэре дэ ялыктыргыч булгандыр эммэ кунел бизэклэре жырларга урелеп, шул моннар белэн безнен коннэргэ тиклем килеп житкэн. Э жырлары кунеллэрне юатучы, озын кичлэрне яктыртучы булган. (Халык жыры «Голямал» башкарыла)

    Уз вакытында яшьлэр арасында таралган уен-бию, жырларнын хэм жырсыз уеннарнын бер олешен «аулак ойлэр», «урнаш ойлэр» уткэру гадэтенэ бэйлэп карарга кирэк. Кызлар хэм егетлэрнен кара-каршы жыр эйтешулэрен, кубызга, гармунга яисэ такмакка биюлэрен хэм «Йозек яшереш», «Куз бэйлэш», «Яулык салыш», «Жэза бирешу» кебек уеннарнын эчтэлеген дэ, яшэу формаларын да аулак ойлэрдэн, утырмалардан башка куз алдына китеруе кыен.

Эйдэгез эле без дэ уеннар уйнап, табышмаклар эйтешеп алыйк.

Сез белмэгэн нэрсэ юктыр

Шулай буласын белэм!

бирэм, жавап котэм

Булэклэр узем белэн.

Тынлагыз табышмак эйтэм:

Мин тугэрэк, жип- жинел,

Тотсан койрыктан минем

Мэнге кутэрэ алмыйсын,

Хич тэ арттан калмыйсын. (Йомгак)

 Яраткан да ябышкан (Исем)

Сыернын ятканда ин беренче кай жире жиргэ тия? (Йоны)

Аш пешергэндэ ин башта нэрсэ салалар? (Куз)

Доньяда ин тиз нэрсэ йори? (Уй)

Ыж – ыж, аждаха, йорэгендэ уты бар, Корсагында суы бар, тубэсендэ кузе бар, Ярый эле узе бар. (Самовар)

Дурт татар читэн урэ, Берсе арада йори. (Бэйлэу)

Чытыр-мытыр остеннэн Тимер таяк ыргыттым. (Чигу)

Эйлэнгэн саен калыная. (Йомгак)

Зыр-зыр эйлэнэ, узе килеп бэйлэнэ. (Орчык)

Ай киттем, ел киттем, энэ буе жир киттем. (Тегу)

 Узе кечкенэ, узе ялангач, алай да ботен доньяны киендерэ. (Энэ)

    Розалия Солтангэрэеванын «Башкорт халык йола уеннары» — дигэн китабында олы эбилэрнен хэтерлэулэре буенча шулай дип языла: — Аулак ойлэрне куптэн уйный идек. Тэудэ бер эбинен оен сойлэшэлэр. Кече йомга коненэ тэгаен итэбез. Бер тэвэккэлерэк кызны хужа итеп билдэлибез. Хэр кемнэн берэр калактан чэй, берэр сыныктан икмэк, ярма х.б. жыялар. Хэтта, эбинен кое килсен дип, берэр буй утын, керосин алабыз. Ул керосины энилэ- дэн яшереп уртлап ала идек. Куберэк, бармакларга уймак киябез. Агач бидерэгэ бармак белэн тукылдатып, койлэп, такмаклап бии идек.

Э без такмаклап тормыйбыз, аулак ой хэллэрен жырчыбыздан сойлэтэбез.

(Жыр «Аулак ой». Гарифжан Мохэммэтшин сузл., Луиза Батыр-Болгари кое).

Тормыш яме (Эльмира Шарифуллина)

Бисмилланы эйтеп, токмач кисэм,

— Ак яулыгым ябып башыма,

— Тел остендэ генэ тотарлык ул,

 Туганнарым килсен ашыма.

Биллэремдэ чиккэн ак алъяпкыч,

Кош теллэре кисэм, кыйгачлап:

Купереп пешсен Сары майда йозеп,

Кузегез кызсын, узегез туйгач та.

Бэлеш салам, белгэнемне укып,

Каз итеннэн – кайнар, шулпалы…

Чокердэшеп чэйлэп утырыйк сон,

Куршелэрем дэшим туктале.

Бер сойлэрлек булсын:

Аш – суынын

Тел тобендэ калды тэме, дип.

Кардэш – ыру,

Дус-иш белэн яшэу

– Доньябызнын яме,

Гаме бит!

   Менэ шулай ямь белэн, гамь белэн яшик дип без дэ сезне дэшеп алган идек. Урнаш итеп бавырсак пешердек, аулак ой кучтэнэченнэн авыз итми кайтып киту килешмэс. Рэхим итегез дуслар. (бавырсак б-н сыйлау, уйнап биеп алырга да момкин) Кичэбез шунын белэн тэмам. Килэсе очрашканга тиклем хушыгыз.

Приложение

Что
рассказать детям о традициях татарского народа?

Исянме сез

Это традиционное татарское приветствие на
татарском языке, но дословный перевод этой фразы на русский – это совсем не
«Здравствуйте», а «Живы ли вы?». У этого приветствия глубокая трагическая
история. Эта фраза восходит к временам захвата Казани и разорения Казанского
ханства войсками Ивана IV, тогда татар преследовали, они выживали в тяжелых
условиях, жили в землянках, умирали от голода, холода и болезней, были
бесправными и беззащитными, их насильно крестили и убивали по малейшему поводу.
Приходя навестить родных и знакомых, заглядывая в жилище спрашивали: «Исянме
сез?» – Живы ли вы? Чтобы выжить в тяжелые времена татары всегда помогали
родным, чем могли и постоянно поддерживали связь.

Эмэ

Древний татарский обычай взаимопомощи во время
начала крупных работ по строительству и ремонту. Совместная работа завершается
общей трапезой с угощениями и гуляниями.

Уважение к старшим

Глава семьи у татар – это самый старший мужчина
-Бабай и после него – самая старшая женщина – как правило его супруга Абыстай.

Образование

Всегда образование было обязательным для каждого
татарина. Необразованные татары подвергались насмешкам и всегда были изгоями в
татарских общинах.

Ремесло мужчины

Каждый мужчина чтобы содержать семью должен был
владеть каким-либо полезным ремеслом. Если же мужчина ничего не умел, то за
него не отдавали замуж дочерей и не уважали.

Нравственность девушки

В татарских семьях девочек воспитывают
целомудренными, нравственными, сдержанными, заботливыми, умеющими готовить и
заниматься хозяйством, чтобы они становились хорошими жёнами и матерями.

Никах

Никах – это татарская религиозная церемония
соединения молодожёнов в семью – мусульманская свадьба. Церемония проводится
дома или в мечети муллой при свидетелях – родных жениха и невесты. После
совершения обряда Никах жениха кормят кияу пельмэне – вручную слепленными
невестой пельменями. Считается, чем мельче кияу пельмэне, тем сильнее девушка
любит своего избранника, тем она более трудолюбивая и хорошая хозяйка.

Дети в татарской семье

Татары считают, что семья должна быть
многодетной. Родители уважают мнение своих и чужих детей, считают, что дети
наравне со взрослыми имеют право на голос.

Бябяй ашы

Древний татарский праздник по случаю рождения
ребёнка. Несколько дней после рождения ребёнка – подруги, соседки и
родственницы молодой мамы приходят навестить её и приносят с собой еду,
угощения и подарки.

Бябяй мунчасы

Детская баня – проводится на следующий день после
рождения ребёнка. После посещения бани, семья готовила угощения, звала,
родственников и вместе угощались за общим столом.

Исем кушу

Имянаречение – обрядовый татарский религиозный
праздник наречения имени ребёнку, проводится спустя несколько дней в доме, где
родился ребенок. Приглашается мулла, родственники и друзья семейства. Имена
детям подбирают, как правило, муллы, имевшие специальные календари – именники.
Считалось, что от имени зависит дальнейшее будущее младенца и его судьба. Выбор
зависел от многих причин. В небогатых семьях старались подобрать имя,
символизирующее богатство и благосостояние, если ребенок выглядел слабым –
выбирали имя, отражающее крепость духа и тела и т.д.

Меджлис

Собрание – встреча родственников в связи с
каким-либо событием. Обязательно приглашают муллу, как правило, знакомого с
семьёй, который руководит общей молитвой. После молитвы угощение, состоящее из
традиционных татарских блюд, приготовленных собственноручно хозяевами дома.

Ураза Пост

Татарский религиозный пост, или предписанный или
проводимый во имя чего-то.

Кучтенэч

Гостинец – собирается и вручается гостям перед
уходом пакетик с лакомствами и едой со стола.

Жомга

Пятница – традиционно считается праздничным днем
у мусульман. В этот день вечером принято проводить Меджлисы (Собрания).

Байрам

Праздник – любое радостное событие в жизни татар
отмечается сбором родственников, традиционными татарскими национальными блюдами
и угощениями, а затем застольными песнопениями.

Рамадан

Священный месяц молитв, когда мусульманам
предписано не есть и не пить от восхода до заката солнца. Мусульмане верят, что
если верующий соблюдал пост в течение всего Рамадана, то Аллах дарует ему милость
на небесах. Одной из особенностей этого месяца — пост Ураза, который является
обязательным для каждого мусульманина.

Пост в Рамадан — одна из главных обязанностей каждого мусульманина и длится он 30
дней. В это время мусульмане всего мира от рассвета и до заката воздерживаются
от еды, питья, плохого поведения, вредных привычек и посвящают себя молитвам и
совершению благих дел. По окончанию Рамадана, мусульмане всего мира отмечают
праздник Ураза Байрам.

Ураза-байрам

Ураза-байрам – это символ возрождения, добрых дел
и поступков. Мусульманские праздники у мусульман включают в себя коллективную
утреннюю молитву, в которой участвуют только мужчины. Затем они идут на
кладбище и молятся возле могил своих родных и близких. А женщины в это время
готовят дома праздничный обед.

Праздник Ураза-байрам. Это празднование
разговения приходится на завершение великого поста Рамадан. Празднование длится
в течении трех дней. Перед началом праздника Ураза-байрам каждая семья
старается закупить продукты, подарки для родственников и украсить дом. Принято
делать покупки новой одежды вещей для дома: занавеси, покрывала или пледы для
диванов, для членов семьи выбирают обновки. Кроме подготовки непосредственно к
празднованию, в каждой семье принято заблаговременно откладывать деньги для
милостыни. Эти средства необходимы для пожертвований, чтобы бедные тоже могли
подготовиться к празднику.

Празднование Ураза-байрам начинается через час
после захода солнца молитвой — гает-намаз во всех мечетях. Чаще всего, на
молитве присутствуют только мужчины. После этого важного ритуала мусульмане
начинают готовиться к приходу гостей, они надевают свои праздничные наряды и
накрывают на стол. Есть несколько ритуалов, которые должен соблюдать каждый
мусульманин. Ранним утром необходимо встать и совершить омовение, надеть чистую
праздничную одежду. Очень важно проявлять уважение и быть приветливым со всеми
в этот день. Каждый при встрече произносит слова пожеланий: «Да ниспошлет Аллах
милость свою и вам, и нам!».

Праздник Ураза-байрам имеет свои традиции,
которые чтут в каждой семье.

В первый день совершаются общие молитвы, раздают
милостыню. Милостыню передают тем, кто нуждается через специальные организации
или напрямую. Основная, обильная, трапеза начинается в полдень. На праздник
мусульман Ураза-байрам на столе обязательно должны быть сладкие блюда, варения
и фрукты. В каждой семье стараются поесть много и вкусно, так как согласно
поверью в следующем году стол будет таким же богатым. Детки разносят угощения
своим родственникам и получают взамен другие вкусности. Такая традиция носит
название «чтобы в доме пахло едой». Во время праздника Ураза-байрам часто
устраивают различные ярмарки, представления с жонглерами и танцами. Для детей
устраивают гуляния с качелями и аттракционами. В дни Ураза-байрам у мусульман
принято приветствовать друг друга фразой «Ид мубарак», которая означает
«благословенный праздник». Считается, что во время Ураза-байрама не следует
заниматься домашними делами, работать в поле, а также не стоит ссориться и
портить отношения с близкими и друзьями. В этот день принято просить прощения,
навещать родителей, раздавать садака (это монеты или небольшие подарки).

В Рамадан ты так хотел

Побольше сделать добрых дел,

Но, помни для добра нам дан,

Не только месяц Рамадан.

Сабантуй Праздник плуга

Обязательное ежегодное мероприятие у татарского
народа, татарский национальный праздник, посвященный труду на земле, отмечает
окончание весенних полевых работ. Определенной даты у праздника нет – каждое
село, город или община татар ежегодно выбирают наиболее удобную дату и
обязательно приглашают на праздник гостей, друзей и родственников. Праздник
сохранил лучшие образцы культурного наследия татар – традиционные самобытные
состязания в силе, ловкости, уме, смекалке и талантах. Каждый победитель
состязания получает заслуженный подарок. Традиционные состязания Сабантуя с
древних времён практически не изменились.

1. Состязания джигитов Сабантуя: борьба на поясах “Корэш”, На каждый
Сабантуй специально сооружают Майдан для проведения турнира по татарской
национальной борьбе на кушаках “Корэш”. Победитель турнира провозглашается
“Батыром Сабантуя” и получает самые ценные подарки.

2. Конные состязания соревнование на парных упряжках, быстрая езда
под седлом, разрубить яблоко на пруте на скаку, поднять женский платок с земли
на скаку, кыз куу – состязание, во время которого парень-всадник должен догнать
девушку-всадницу и поцеловать ее на скаку.

3. Поднятие камней.

4. Перетягивание каната (аркан тартыш)

5. Борьба на руках

6. Стрельба из лука по мишеням.

7. Шуточные состязания прыжки в мешках наперегонки

А также бег с коромыслом наперегонки, бег с яйцом
в ложке наперегонки, бои набитыми мешками верхом на бревне, разбивание горшков
палкой с завязанными глазами, влезание на гладкий столб с подвешенным призом,
доставание монетки зубами из полной миски с катыком.

Победительница женского конкурса становится
“Красой Сабантуя”и награждается достойными призами.

Сабантуй сопровождается различными конкурсами
исполнителей, выступлениями артистов и исполнением музыки на народных
музыкальных инструментах, радостными песнями, плясками, ярмаркой изделий
народных мастеров и кулинаров, дегустацией и продажей блюд татарской
национальной кухни, выставками, знакомствами, общением и встречей друзей и
родственников.

Этот удивительный праздник внесён во всемирный
реестр объектов ценнейшего нематериального наследия человечества и ежегодно
традиционно празднуется татарами по всей планете.

Игра — это путь детей к познанию мира, в котором
они живут и который призваны изменить. Залог хорошей игры — мама и папа,
играющие с детьми.

Уважаемые
взрослые, знакомьте детей с традициями своего народа, изучайте историю, играйте
вместе с детьми в традиционные подвижные игры.

Подвижная татарская игра «Тюбетейка»

(Ребята под татарскую мелодию передают друг другу
тюбетейку, тот, у кого останется тюбетейка, когда остановится мелодия, выходит
в круг и танцует).

Тюбетейка, тюбетейка

Ты по кругу пробеги

И на ком ты остановишься,

Того в танце закружи.

«Узелки»

В эту игру хорошо играть большой компанией.

Платок или шарф завязывают в узелок. Все выбирают
водящего и садятся в круг на расстоянии 1,5-2 метра друга от друга. Водящий
выходит из круга, а игроки начинают перекидывать узелок соседу справа или
слева. Тот ловит и кидает тоже в любую сторону. Водящий бегает и старается
поймать узелок. Если он даже коснулся узелка, игрок, у которого он был,
начинает водить. Водящий не может входить в круг! Нельзя дразнить водящего,
нужно сразу, получив узелок, перекидывать его другому игроку. Нельзя кидать
узелок через центр круга.

Скок-перескок (Кучтем-куч)

На земле чертят большой круг диаметром 15 -25 м,
внутри него — маленькие кружки диаметром 30 -35 см для каждого участника игры.
Водящий стоит в центре большого круга. Водящий говорит: «Перескок!» После этого
слова игроки быстро меняются местами (кружками), прыгая на одной ноге. Водящий
старается занять место одного из играющих, прыгая также на одной ноге. Тот, кто
останется без места, становится водящим.

Продаем горшки (Чулма куены)

Играющие разделяются на две группы. Дети-горшки,
встав на колени или усевшись на траву, образуют круг. За каждым горшком стоит
игрок — хозяин горшка, руки у него за спиной. Водящий стоит за кругом. Водящий
подходит к одному из хозяев горшка и начинает разговор:

— Эй, дружок продай горшок!

— Покупай.

— Сколько дать тебе рублей?

— Три отдай.

 Водящий три раза (или столько, за сколько
согласился продать горшок его хозяин, но не более трех рублей) касается рукой
хозяина горшка, и они начинают бег по кругу навстречу друг другу (круг обегают
три раза). Кто быстрее добежит до свободного места в кругу, тот занимает это
место, а отставший становится водящим.

Правила игры. Бегать разрешается только по кругу,
не пересекая его. Бегущие не имеют права задевать других игроков. Водящий
начинает бег в любом направлении. Если он начал бег влево, запятнанный должен
бежать вправо.

Хлопушки

Па противоположных сторонах комнаты или площадки
отмечаются двумя параллельными линиями два города. Расстояние между ними 20—30
м. Все дети выстраиваются у одного из городов в одну шеренгу: левая рука на
поясе, правая рука вытянута вперед ладонью вверх. Выбирается водящий. Он
подходит к стоящим у города и произносит слова:

Хлоп да хлоп — сигнал такой:

убегу, а ты за мной!

С этими словами водящий легко хлопает кого-нибудь
по ладони. Водящий и запятнанный бегут к противоположному городу. Кто быстрее
добежит, тот останется в новом городе, а отставший становится водящим.

Правила игры.

Пока водящий не коснулся чьей-либо ладони, бежать
нельзя. Во время бега игроки не должны задевать друг друга.

Как нельзя отнять лицо у человека, так традиции – у народа.

Традиции – единственная ценность, которую можно перенять, но
не отнять.