25.08.2020
Тыва Республиканың Баштыңы Ш. Кара-оол 2020 чылда республикага кылыр ажыл-чорудулгаларга хамаарыштыр “Хөгжүлдениң чаа энергиязы. Тывага чурттаар. Тывага чоргаарланыр” деп айыткалын таныштырып тура, аныяк-өскенни төрээн чериниң төлептиг төлдери кылдыр кижизидеринче кичээнгейни углаан турган.
Ооң бир угланыышкынынга — спорт-биле харылзаа, кадык-чаагай амыдыралды сагыыры хамааржырын ол айыткан. “Биче суурлар бүрүзүнге спорт залдар турар ужурлуг. Албан-биле улуг спорт залдар эвес, а суурнуң бичии оолдар, кыстарын спортче хандыкшыырының каңнакчызы, күш-дамыр сайзырадылгазынга эге базымнарны ап, кижизиттирип, бирги спортчу чедиишкиннериниң төвү апаар бичии залдар херек. Ынчангаш республиканың Спорт яамызынга муниципалитеттер-биле кады, «Эзирлерниң уязы» деп үш чылдың чаа төлевилелиниң күүселдезин хандырарын дагзып тур мен” – деп, Тываның Баштыңы чиге айтыышкынны берген.
Тыва Республиканың Спорт яамызы Тываның Баштыңының даалгазын күүседири-биле, “Эзирлерниң уязы” губернатор төлевилелиниң паспортун ажылдап кылгаш,ону бадылаткан.
ТР-ниң Спорт яамызы төлевилел чорудуунга киржир күзелин илереткен муниципалдыг тургузуглар даргалары-биле ажылчын ужуражылгаларны эрттирип, төлевилелди канчаар боттандырарынга, тудуг үезинде тус черниң талазындан кандыг ажылдар кылдынарынга тодаргай тайылбырларны берген. Күш-культура болгаш спортче аныяк-өскенни хаара тудар аргалары чок 10 көдээ суурлар губернатор төлевилелиниң шилилдезин эртип, тудуг ажылдарынче шымнып кирген.
Тыва Республиканың спорт сайыды С. Монгуш бир спорт залын-на 1500 муң рубльге санап түңнээнин, а шывар ажылдарга 4500 муң рубль көрдүнгенин, республика бюджединден ниитизи-биле 18000 муң рубльди ынаар угландырганын дыңнаткан.
“Тудугну сес ханалыг өг ышкаш кылдыр тудуп турар. Ында хостуг хүреш, самбо, дзюдо азы тыва хүрешке дээш кылган улуг хүреш залы база коридорда солуй кеттинер өрээлдер, тренер башкыларга булуңну тускайлаан болур. Көдээ черде аныяк-өскенниң чыглыр ынак чери апаар спортчу өргээден келир үеде хөй санныг чемпионнар, спорттуң сылдыстары, чаңгыс сөс-биле чугаалаарга, төрээн чериниң адын төлептиг тудуп чоруур кижилер үнүп келиринге улуг бүзүрелдиг бис” – деп, сайыт чугаалаан.
Бо хүнде Өвүр кожууннуң Дус-Дагда, Бай-Тайганың Хемчикте, Сүт-Хөлдүң Ак-Дашта, Барыын-Хемчиктиң Эрги-Барлыкта, Бии-Хемниң Хүтте, Эрзинниң Сылдыста, Таңдының Успенкада, Чөөн-Хемчиктиң Хайыраканда, Улуг-Хемниң Эйлиг-Хем биле Чодураада келир үениң мөгелерин каңнаар “эзирлерниң уязы” туттунуп турар.
Чаа тудугларда ажылдар кидин-түлүк. Бо хүннүң байдалы-биле алырга, Бай-Тайга кожууннуң Хемчик сумузунуң чону демниг болгаш шалыпкынын көргүзүп, “эзирлер уязында” тудуг ажылдарын доозупкан. Ам ында техниктиг кожулда ажылдары чоруп турар. Тудугже бир дугаар кирген дус-дагжылар доозарының кырында келгени база эки көргүзүг. Сүт-Хөлдүң Ак-Даш сумузунда тудугнуң эң кол кезээ — крышазын кылыры арткан. Өске сумулар суурунга эң херек тудугну тудуп алыр дээш, бүгү күштү мөөңнээнин илеткээн.
“Тываның Баштыңының Айыткалын дыңнааш, шагдан бээр бодунуң мөгелери-биле алдаржаан Дус-Даг сумузуның чону “Эзирлерниң уязын” суурувуска тудуп алыр деп шиитпирни дораан үндүрген бис. Сумунуң-даа, кожууннуң-даа чагыргазы деткип, республика шилилдезин эрттеринге улуг дузаны көргүскен. Суурувуста хоочун тудугжулар аныяк эрлерге арга-сүмезин кадып тургаш, бир дем-биле туттунуп доозуп алдывыс. Демнигде күштүг дээрзин база катап бадыткап, ажылывысты сооктар дүшпээнде хүлээдир бис” – деп, тудуг ажылдарын хүлээнген хоочун мөге Чимит Куулар дыңнаткан.
Тываның Баштыңының үш чылда боттандырар кылдыр саналдаан төлевилелиниң бирги киржикчилери “эзирлерин” өөредип, оларны улуг спортче “ужуда” бээр үези удавас келиринге бүзүреп каалыңар.
Бичии оолдар, уругларны спортка хаара тударынга байдал Чаа-Хөл кожуунда улам таарымчалыг апарган. Дүүн, август 9-та, Чаа-Хөл суурга “Эзирлерниң уязы” биче спорт залдың эжиктери байырлыы-биле ажыттынып, спортка хандыкшылдыг оолдар, уругларны хүлээп алган. Чаа-Хөлдүң бичии мөгелери «Эзирлер уязынга» баштайгы девиг езулалын эрттирип, девээннер.
Чаа-Хөлдүң “Эзирлер уязын” 2021 чылдың сентябрь айда тус черниң чурттакчы чону боттарының деми, улусчу арга-биле тудуп кирипкен. Эгезинден тура-ла чаа-хөлчүлерниң “Эзирлер уязының” тудуунга киржилгези кончуг идепкейлиг болган. Чүгле кыштың соок хүннеринде түр када соксаш кынган. 2022 чылдың чазы дүжери билек-ле, спорт залының тудуун улаштыр тудуп кирипкен. Эң ылаңгыя күш-культура башкылары, спорттуң аңгы-аңгы хевирлеринге тренерлер дыка кызымак ажылдааннар. “Эзирлер уязының” тудуунга ажылдаан кижилер шупту боттарының күш-ажылы дээш согур көпеек-даа ажыл төлевиринге албааннар. А Чаа-Хөл суурнуң чурттакчыларының өг-бүлелери тудугга ажылдааннарны ээлчежип чемгерип турганнар. Малчыннар тудугжуларны тыва улустуң ынак чеми “изиг хан”-биле хүндүлеп, эът-биле хандырып, деткимчени көргүскеннер.
Тываларның “Демниг сааскан теве тудуп чиир” деп үлегер домаанда ышкаш, Чаа-Хөл суурнуң чурттакчылары демниг ажылдааш, 2022 – 2023 өөредилге чылынга уткуштур “Эзирлер уязын” тудуп доозупкан.
Спортчу биче ордунуң байырлыг ажыдыышкынынга чүгле Чаа-Хөл суурнуң чону эвес, Ак-Туруг, Булуң-Терек, Шаңчы суурларның спортка хандыкшылдыг чурттакчылары болгаш чалаткан аалчылар база келгеннер. “Эзирлер уязын” ажыглалга кииргениниң байырлалын Чаа-Хөл кожууннуң Төлээлекчилер хуралының даргазы Арина Чамбал ажыткаш, тус черге улуг ужур-дузалыг онзагай болуушкун-биле холбаштыр бичии спортчуларга, оларның күш-культура башкыларынга, спортчу тренерлерге, ада- иелерге байырны чедирген.
“Эзирлер уязының” байырлалынга чалаттырган аалчыларның аразындан Тыва Республиканың Дээди Хуралының Даргазы Каң- оол Даваа, Тываның күрүне университединиң башкызы, биология эртемнериниң кандидады, республиканың хоочун спортчуларының бирээзи Сергей Ондар олар “Эзирлер уязының” ажыттынганы-биле чаа-хөлчүлерге, эң ылаңгыя, спортчу оолдар, уругларга байырны чедирип, “Эзирлер уязынга” спортчу маргылдааларга ыяк кылдыр белеткенип алгаш, спортчу тиилелгелерниң бедиинче ужуп үнерин күзээннер.
“Эзирлер уязын” тударынга эң идепкейлиг киришкен Чаа-Хөлдүң чурттакчыларын шаңнап-мактаан. Оларның аразында тренер башкылар Ачыты Сарым-оол, Радомир Данзын, Анжела Моңгуш дээш өскелерге-даа Мактал бижиктерни, үнелиг белектерни тывыскан.
Чаа-Хөл кожуунда спорттуң материал-техниктиг баазазы сөөлгү ийи чылдарда элээн быжыккан деп болур. Эрткен 2021 чылдың күзүн Ак-Туруг суурга ангар хевирниң спорт залын ажыглалга киирген. Булуң-Терек суурга “Эзирлерниң уязы” хүреш залын туткан. Чаа-Хөлдүң “Эзирлер уязы”-биле кады 3 чаа спорт залы ажыглалга киргени ол.
“Эзирлер уязын” хүреш залы деп санап турза-даа, аңаа чүгле мөгелерни эвес, спорттуң өске-даа хевирлеринге аныяк-өскенни хаара тудуп, өөредип, шыырак спортчуларны белеткеп үндүрүп болурун арга-дуржулга көргүскен.
Чаа-Хөлдүң спортчу ат-алдарын Аян Сараа, Айдың Отчуржап, Саян Сат дээш өске-даа мөгелер республика чергелиг болгаш оон дашкаар маргылдааларга ылаптыы-биле камгалап, тиилелгелерниң бедик чадаларынче үнүп чорааннар. Чаа-Хөлге “Эзирлер уязы” туттунган соонда ындыг спотчуларның саны улам көвүдээр, Чаа-Хөл кожууннуң спортчу сүлдези дыка бедик киискиири чугаажок.
“Шынның” корр.
Ада – чурт камгалакчыларынын хунунге тураскааткан кожуун чергелиг 5-6 харлыг оолдар аразынга «Эрнин эрези – 2016» МООРЕЙИНИН СЦЕНАРИЙИ
СОРУЛГАЗЫ: Тыва улустун хундулээчел, эвилен-ээлдек, эки чанчылдарынга уруг-дарыгны кижизидери. Сагынгыр, тывынгыр чоруун оюн-моорей таварыштыр аас-чогаалын сайзырадыр.
Дерилгези: шариктер, «Эрнин эрези – 2016» — деп бижик, музыкалыг дерилге, слайд — шоу
Сценарийнин чорудуу:
Башкарыкчы 1: — Эки хуннун мендизи-биле, моорейнин киржикчилери база чыглып келген аалчылар! Ада-чурт камгалакчыларынын хунунге тураскааткан Овур кожуун чергелиг 5-6 харлыг бичии оолдар аразында «Эрнин эрези-2016» деп моорейни эгелээрин чопшээренер. Оолдарнын сагынгыр, тывынгыр, кашпагай чоруун унелеп бээри- биле шииткекчилерни таныштырайн.
1.____________________
2.____________________
3.____________________
4.____________________
5.____________________
Башкарыкчы 2: Дынгылдайлаан Тыва эрнин чоргааралы
Торээн чернин агаарында, аржаанында
Талантызы, уран-шевер, чогаалчызы
Тыны тудуш, Тыва черде, довураанда
Башкарыкчы 1:
Амыдырал чоленгиижи
Ада кижи дижир болгай
Ада кижи салгалы боор
Адын сыкпас оглу болгай
«Эрнин эрези»деп моорейивистин, экер -эрлерин сценаже номер аайы-биле, динмиттиг адыш часкаашкыны-биле чалап аалынар.
Самбууевна:1. Тааланчыг хоюг уннуг
«Дамырактын» оолдары
Танцы-самын теве берзе
Деннежиирлер ховар боор он.
2. Солчур суму «Саглакчызы»
Самнаан куш дег унуп келди
Салым-чаяан талантылыг
Солчур оглун корунер-ле
Николаевна:1.Хандагайты сумузунда
«Хунчугеш» деп садиги
Хурен долу экерлери
Хулумзуруп унуп турлар
2: Айыран-каас чечек шыпкан
Аян -шыктыг, хову- шолдуг
Аас-кежик уязы боор
Ажы-толдун «Чечек» сади
Самбууевна: 1.Хоону бедик, хостуг чоргаар
Хулумзуруп унуп келген
Шапкын хемнин Торгалыгнын
«Шолбан» сади бараалгап тур
2: Сагыш ышкаш хову шолдуг
Сарлык малдын чуртту болган
Саглы чернин «Челээш» садии
Сценада бараалгап тур
Николаевна 1: Анаа эвес Чаа-Суурну адаан болгай
Аът малы кодан долу
Арат чону оожум топтуг
Аяс дээр дег, «Аяс» сади бараалгап тур.
2.Сарыг-Холдуг, Успа-Холдуг
Сагланнадыр хадып чыдар
Шынаа чернин, Ак-Чыраадан
«Сайзанактын» садиги бараалгап тур.
Самбууевна: 1-ги тур. Бодун таныштырары.
Эрнин эрези моорейинде киржип келген
Экер — эрлер кымнарыл ол корээлинер,
Сагынгырын, тывынгырын коргуспушаан,
Чыылган чонга бодун алгап таныштырзын!
Николаевна: 2-ги тур. Тыва национал хеп.
Уе шагнын аайы-биле
Улегерлиг чараш хептер кедиксээр бис,
Ынчалзажок, чычыы, торгу тыва тонга
Ылгын аътка чонум ынак хевээр арткан.
Тыва чоннум шаандан тура чоргааралы,
Тывызыксыг тыва хевин бараалгатсын.
Самбууевна: 3-ку тур. Интеллектуалдыг айтырыглар
Эр кижинин дидим чоруу
Эргий бодаар угаанында
Торээн чуртун камгалажыр
Тоогу, салгал хулээлгези.
Салым манап олурбайын
Чалым кырлап унээлинер.
Николаевна:
Ооредилге, ажыл-ишке кежээ диртип
Кээргээчел, каткы-хоглуг
Кандыг оолдар бисте чок дээр
Тыва кижи торээн оглу
Тывынгыр-даа, сагынгыр-даа
Угааныглар моорейинге
Оолдарны чалап тур
Самбуевна : 4-ку тур. Дартс оюну
Эл бузулбас болза, хая-даа болур
Эр часпас болза, эжен – даа болур
Аткан огу согун ышкаш,
Аазаан соске ээ болур,
Ада созун ажырбас деп,
Ада огбе улегерлээн.
Николаевна: 5-ки тур. Талант .
Уян-чараш талантызын
Улус чонга бараалгатсын
Хептин каазын кедип алгаш
Хензигбейлер бараалгатсын
Самбуевна : 6-гы тур. Чараш девиг
Экер эрнин чараш девии
Эзир куш дег ээлгиринде
Содак-шудаа, хону — сыны
Хартыга дег кашпагайы
Дээлдиген дег тевингири
Ытпак идии, бедик боргун
Ыдык чараш самы – биле унуп туру.
Оскен торээн Овур черни алдаржыдып,
Откут уннуг сыгытчылар, могелер бооп,
Хостуг ушкан девиг-самныг,
Ховар дирткен оолдар бооп озунер-ле!
Николаевна: Хундулуг жюри кежигуннери база аалчылар, аарыкчылар бистин «Эрнин эрези» деп моорейнин адакталганын барымдаалап, шииткекчилерни тускайланыптарынче чаладывыс.
Адрес редакции
667000 Республика Тыва г. Кызыл, ул. Красноармейская, 100
Сетевое издание Информационное агентство «ТуваМедиаГрупп» зарегистрировано в качестве СМИ в Федеральной службе по надзору в сфере связи, информационных технологий и массовых коммуникаций. Номер свидетельства о регистрации: Эл № ФС77 — 76336 от 02.08.2019.
Сайт содержит материалы, охраняемые авторским правом, и средства индивидуализации (логотипы, фирменные знаки). Использование материалов сайта в интернете разрешено только с указанием гиперссылки на сайт www.tmgnews.ru. Любое использование текстовых, фото-, аудио- и видеоматериалов сайта возможно только с согласия правообладателя ГАУ РТ «ИД «Тывамедиагрупп». К нарушителям данного положения применяются все меры, предусмотренные ст. 1301 ГК РФ.
На сайте www.tmgnews.ru размещаются, в том числе и материалы от ГАУ РТ «ИД ТываМедиаГрупп».
Учредитель СМИ －ГАУ Тувамедиагрупп. Главный редактор Иванов Н.М.