Цель: расширить представление о национальном музыкальном инструменте –
хомус; ознакомить с работой народного мастера по изготовлению музыкального
инструмента Христофорова И.И.
Чтение стихотворения “Ты звени, хомус!” Элляй (Кулачиков Серафим Романович).
Перевод Светланы Кузнецовой.
Ты звени, хомус, ты звени,
Услаждай своим голосом дни!
Слышим мы в нем, звонком и нежном,
Как, с приходом новой весны,
Рассыпается в небе безбрежном
На осколки голубизны
Песня жаворонка, который
Пьет лучи зари золотой.
Слышим, как ведут разговоры
По весенней тайге густой
После долгой ночи кукушки.
Слышим мы, как стремясь к реке,
Ручейки журчат на опушке
И теряются вдалеке.
Как шумят сотни рек прекрасных,
Как они свои волны льют,
Как сто двадцать народов разных
О содружестве песнь поют.
Ты, звени, хомус, ты звени,
Услаждай своим голосом дни!
Сделай так, чтобы крепче любили
Те, которые влюблены;
Чтобы тверже воины были
На границах родной страны;
Чтобы молодость не устала,
Ты ей свежих сил подари;
Чтобы старость бодрее стала,
С ней сердечно поговори.
Всем нам голос твой так же нужен,
Как восхода свет поутру,
Как костер, пылающий в стужу,
Как холодный кумыс в жару.
И язык якутский покуда
Будет жив, воспевай мечту,
Воспевай повсюду, как чудо,
Жизни щедрую красоту!
Ты звени, хомус, ты звени,
Услаждай своим голосом дни!
Хомус – инструмент широко распространенный по всему миру. У якутского народа,
с глубокой древности сохранился хомус, вмещающийся в ладони, но обладающий
способностью петь голосом живой природы. В Республике Саха (Якутия) 30 ноября
– день хомуса. День хомуса в Якутии установлен указом президента республики
Егора Борисова. Этот праздник – сохранение древних культурных традиций и знак
мирового признания хомуса. Хомус, жителям центральной части России известный под
названием “варган”, занимает в культурной и духовной жизни Якутии особое место.
В 1991 году в конкурсе “Виртуозы мира” якутский хомус получил статус победителя
– “Лучший варган мира”.
Хомус – древний музыкальный варган, известен в мире около 5 тыс. лет.
Представляет собой дуговой металлический инструмент с большой круглой петелькой.
Имеет несколько разновидностей: деревянный хомус, выполненный из лиственницы;
костяной хомус, у которого язычок выполнен из кости; хомус с кольцевой держалкой
на корпусе; хомус с двумя язычками.
По форме хомус похож на металлический камертон с язычком в середине и
относится к древним язычковым музыкальным инструментам. При игре исполнитель
прижимает инструмент к губам и легко ударяет по язычку пальцем руки, тем самым
извлекая из инструмента ни с чем не сравнимый звук. Хомус распространен в 90
странах мира, известно более 162 его разновидностей из камыша, бамбука, кости,
дерева, железа. Однако хомус – не самозвучащий инструмент. Без того, чтобы
человек буквально не вдохнул в него жизнь, он не зазвучит. Таинство его и
состоит в том, что он представляет единое целое со всем дыхательно-голосовым
аппаратом человека.
Хомусы изготавливались из дерева, кости и железа. Существуют разновидности
хомусов с одним, двумя, тремя, четырьмя язычками.
Музей в Якутске целиком и полностью посвящен небольшому музыкальному
инструменту – хомус. Был открыт в 1990 году Музей хомуса (варгана)
народов мира – единственный специализированный музей с крупным собранием хомусов
и варганов.
После экскурсии человек, впервые увидевший хомус, будет знать о нем все: как
варган менялся с течением времени, из чего выковывают его деку и язычок, какие
оригинальные конструкции создают хомусисты-варганисты разных стран – от
электроваргана до хомуса с рупором или винтами настройки .В экспозиции
представлены инструменты, созданные знаменитыми якутскими мастерами. Музей
создан по инициативе выдающегося якутского хомусиста Ивана Егоровича Алексеева.
Первыми экспонатами стали инструменты из его личной коллекции – около двух
десятков хомусов. 30 ноября 1990 года в Якутске открыли Музей и центр хомуса
народов мира. В 2009 году музей получил королевский подарок от известного
американского исследователя варгана Фредерика Крейна – более пяти сотен хомусов,
собранных со всего мира.
В июне 2011 году в Якутске прошел Седьмой международный конгресс-фестиваль
варганной музыки “Хомус в культурном пространстве мира” под патронатом ЮНЕСКО.
Событие осталось бы незамеченным, если бы не массовый сеанс одновременной игры
на хомусе. Огромным ансамблем выступили 1344 человека, и концерт вошел в Книгу
рекордов Гиннеса. Можно было бы собрать и больше, но по правилам засчитывается
только рекорд, установленный в закрытом помещении. Зал Сахацирка, рассчитанный
на 800 человек, был заполнен до предела. Этот факт занесен в Книгу рекордов
Гиннеса как самое массовое синхронное исполнение музыки на хомусе. На следующий
день, на якутском празднике Ысыах, ту же мелодию сыграли еще раз, и музыкантов
было вдвое больше. Не для рекорда – для души. Якутский хомус отличается
характерным звуком,изготовляется из стали и считается классическим шаманским
инструментом. В Музее хомуса народов мира в Якутске собраны варганы из регионов
СНГ, России, Азии, Европы и Америки.
Христофоров Иван Ильич – народный мастер по изготовлению национального
инструмента хомус. Он – наш земляк. Родился в 1955 году в с.Тумул
Орджоникидзевского района. Изготовлением хомуса занимается с 1990 года. В 1991
году участвовал на выставке 2-го Международного конгресса “Варган: традиции и
современность”. В 1992 году получил звание народного мастера по изготовлению
национального инструмента хомус. В 2002 году принимал участие на съемках фильма
о якутском хомусе для передачи “Клуб путешественников” канала ОРТ. С 2007 года
член творческого Союза художников Росси. В 2009 году вручен знак “За вклад в
развитие Республики Саха (Якутия)”. В 2010 году изготовил самый маленький
хомус. Его длина составляет 1 см. Присвоен Почетный знак “ За вклад в
развитие народного художественного творчества Республики Саха (Якутия”. Присвоен
знак “За заслуги в социально-экономическом развитии Хангаласского улуса”. Иван
Ильич в разные годы принимал участие на выставках и конгрессах в Австрии,
Швейцарии и Норвегии.
Иван Ильич делает большое количество разнообразных моделей хомусов: от очень
маленьких до очень больших, от очень низких до очень высоких. Все хомусы
Христофорова Ивана Ильича объединяет высокое качество изготовления, надежность,
мощное и интересное звучание каждого инструмента. По размеру хомусы Христофорова
разделены на три вида: малые, средние и большие хомусы: средние хомусы (до 90 мм
в длину), большие хомусы (до 110 мм в длину), малые хомусы (до 70 мм в длину).
Земля хоть она и большая,
Живут в ней множество рас.
Сплелись невидимой нитью
Одним инструментом у всех.
Варган, хомус, маультроммель,
Кубыз, ярар, перммуппиль
Звучит на разных языках,
А у него язык один.
Поднявшись из глубины веков,
Играет он как всегда
За дружбу, мир и счастье
На нашей планете земля. (И.И.Христофоров ).
Учащиеся рассматривают нотированные хомусы, подаренные народным мастером
Христофоровым И.И. родной школе. В комплекте семь штук по нотам: до, ре, ми, фа,
соль, ля, си.
Слушание игры на хомусе (исполняют сами дети и родители).
Якутский хомус – лучший варган мира.
Культурным и духовным символом народа Саха является варганная музыка на
традиционном национальном инструменте – хомусе. В мелодичной игре на хомусе
отражаются национальная самобытность и богатство музыкального творчества якутов.
Литература.
- Христофоров И.И.– Кириhээн
Уус. Пособие по изготовлению якутского музыкального инструмента хомус.
Якутск, 2011. - Элляй (Кулачиков С.Р.) Мой хомус. Советский писатель Москва,
1974.
Образовательное учреждение Муниципальное бюджетное учреждение дополнительного образования
Центр внешкольной работы «Росток» ГО «Жатай»
677902 Республика Саха (Якутия) п. Жатай, ул. Матросова, д 3/2 тел( 41120-42-65-63)
Утверждаю методист
МБОУ ДО ЦВР «Росток»
__________Высоких Н.Б.
«___» декабрь 2017 г.
Тематический вечер
«Лечебный хомус»
Посвященный к декаде хомуса
Педагог Д/О
Тастыгина Е.А.
п. Жатай 2017
Добрый день дорогие друзья! В далекой древности наши предки свою радость от того, что прошла долгая холодная зима, что пробудилась от зимней спячки природа и засияла всеми красками, выражали игрой на хомусе. Тема сегодняшнего тематического вечера «Лечебный хомус».
Хомус – древний инструмент, широко распространенный по всему миру, но только в некоторых странах сохранили его в первозданном виде, и нигде так не любят его музыку, как в республике Саха. Хомус – это удивительный музыкальный инструмент. Через игру на хомусе наш народ выражает свою душу, свою любовь и стремление, веру в счастье и радость.
Слово предоставляется зам.дироктора по У.В.Р. Высоких Н.Б.
ансамбль «Хомусчаан»
В любое время года в музыке хомуса можно услышать топот скакунов, дыхание весны, звуки капели и пробуждающейся природы, радостное пение жаворонка и кукушки. Играя на волшебном хомусе, можно развеять тоску и печаль, излечиться и исцелить любую болезнь.
Чудодейственная и лечебная сила хомуса известна давно. Он может заставить дышать в особом ритме каждую клеточку тела, медитировать, грезить наяву. И все-таки лечебные свойства инструмента – загадка. Более подробно вам расскажет Антонида Валентиновна Кистенева
Музыка хомуса помимо того, что доставляет эстетическое наслаждение, имеет ещё и лечебный эффект. Это объясняется тем, что хомус, как вибратор глубоко воздействует на слух, а через слуховой анализатор – непосредственно на головной мозг.
Давно замечено, что когда люди слушают приятную музыку, у них нормализуется пульс, кровяное давление, проходит головная боль.
И так встречаем нашего гостя Жиркову Туяру Анатольевну- научный сотрудник музея и центра хомуса народов мира, Хомусист импровизатор, Хомус Куо интернет мира.
Некоторые считают, что хомус портит зубы, другие – что лечит. И все правы, утверждает кандидат физико-математических наук Николай Николаевич БУРЦЕВ.
Если инструмент не будет совпадать с внутренней частотой человека, он начнет дробить зубы. Если совпадет, то хорошая вибрация улучшает кровоснабжение десен, что им только на пользу.
В заключении хочется повторить слова С.Шишигина: «Музыка хомуса лечит основной орган человека- сердце – посредством музыки идущей от сердца»
Чымнайская средняя школа имени Г.Д.Бястинова
Учитель начальных классов Варламова Татьяна Спиридоновна
Кылаас чааhа: Хомус – саха музыкальнай инструмена.
Сыала:
Хомус-былыргы сахалар музыкальнай инструменнара буоларын билиhиннэрии;
Хомус тутулун ,хомус арааьын уорэтии;
Хомуhу харыстыырга, сыаналыырга иитии.
Кылаас чааhыгар учуутал хомус а5алан оонньоон кордорор.
Кылаас чааhын хаамыыта:
Тэрээьин чааьа.
Хомус туьунан бэсиэдэ.
Хомус былыр- былыргыттан тиийэн кэлбит саха норуотун музыкальнай инструмена буолар. Былыр хомуьу со5отохсуйуу усулуобуйатыгар ырыа ыллаары, дор5оон таьаараары, иэйиини этэргэ, дууьаны арыйыыга оноьуллубут инструмент буолар. Онон хомус тулалаан турар айыл5а матырыйаалларыттан оноьуллубут. Онтон аата куол кытыытыгар уунэр Хомус диэн уунээйи аатыттан буолуо дииллэр. Бу инструмент аата оноьуллар матырыйаалларыттан сибээстээ5ин бэйэтин аата этэр: чах хомус, тимир хомус. Хомус киьини эмтир куустээх дииллэр.
Кэнники сылларга хомус аан дойдуга тахсан Саха сирин ааттатта. Быйыл сайын бэс ыйын23-26 куннэригэр “ Хомус аан дойду культуратын эйгэтигэр” 7 аан дойдутаа5ы конгресс- фестиваль Дьокуускайга ыытылынна. Онно 1000 тахса буолан хомуска оонньоон “Книга рекордов Гиннеса” киирдилэр. Конгресс отуттан тахса дойду хомусчутун, хомус муусукатын сэргээччилэри тумтэ. Омук дойдуларыттан хомус эйгэтигэр биллэр –костор Франц Кумпл (Австрия), Лео Тадагава (Япония), Джон Райт (Франция), Лерри Ханкс (АХШ), Роберт Загретдинов (Башкортостан ), Суйдум Толокова (Кыргызстан), Болот Байрышев (Алтай), Дзоже Луич Пигноччи (Аргентина) уо.д.а. ыалдьыттаатылар.
Хомус- Олонхо дойдутун духуобунай култууратын бэлиэтэ.Cуустэн тахса дойдуга тар5аммыт хомус 162 араас корунэ бара биллэр.Хомус 5000 сыл анараа оттугэр уоскээбит диэн уорэтэллэр.Тун былыргыттан аргыс буолан кэлбит инструмент аныгы уйэ киьитин арахсыспат, тыыннаах, алыптаах, айыл5а дор5оонун кутун-сурун инэрэр до5оро буолла.
Cаха сиригэр 50 хомус ууьа “норуот маастара” диэн аатынан биллэр.Балартан аан дойду таьымнаах уон киьиттэн алтата билигин да улэлии-хамсыы сылдьар.Реворий Чемчоевы,Роман Готовцевы, Петр Осиповы кун бугун аан дойду таьымнаах хомус уустарын быьыытынан билинэллэр.
Cаха сиригэр 7000-тан итэ5эьэ суох киьи утумнаахтык хомус тардар. 150 киьи “ импровизатор-хомусчут” диэн дастабырыанньалаахтар.Аан дойдуга киэнник биллэр то5ус виртуоз- хомусчуттар уьэ сахалар.
Хомус тутула:
Тиэрбэс
Тыл
Биьилэх
Сынаах
Чыычаах
Эминньэ5э
Хомус туорт арааьа баар.
Мас хомус
Муос хомус
Икки тыллаах тимир хомус
Биьилэхтээх хомус
Хомуьу тардыы.
Хомуьу тардарга уорэнэргэ 5 сатабылы сатыахтааххын:
— Хомуьу сатаан тутуохтааххын;
— Чыычаа5ын сопко охсуохтааххын;
— Сопко тыыныахтааххын;
— Хомус тыаьын сопко истэ уорэниэхтээххин;
— Хомус тыаьын, дор5оонун уларытыахтааххын.
5.Учуутал хомуска оонньоон кордорор.
Биьиги оскуола5а хомус “Кэскил” ансамбылыгар 5 о5о дьарыктанар. Кинилэр 7 хомус конгреьыгар кыттан “Гиннес рекордун олохтоспуттара “ уонна биьиги нэьилиэк олохтоохторо кырдьа5ас хомусчуттар баран кыттыыны ылбыттара. Биьиги онтон уорэбит уонна кинилэринэн киэн туттабыт. Хомуьунан дьарыктаннар доруобуйа5а туьалаах, араас сирдэргэ баран конкурстарга кытта5ын, хаьан ба5арар ыллын да5аны оонньоон сылайбыккын аьарда5ын.
6.Тумук.
— Хомус туьунан тугу биллигит?
— Хомус туохтан турарый?
-Хомус хас арааьа баар эбитий?
— Хомуьунан дьарыктанар тоьо учугэйий?
Мантан ыла эьиги хомуска оонньуурга уорэнин, улааттаххытына хомус куруьуогар сылдьын,дьарыктанын.
Адрес публикации: https://www.prodlenka.org/metodicheskie-razrabotki/43674-homus—saha-muzykalnaj-instrumena
«Тыл сүмэтэ» айар бөлөх Хомус аан дойдутааҕы күнүгэр анаан, хоһоон айыытыгар «Дьүрүһүй, хомуһум» өрөспүүбүлүкэтээҕи күрэҕи биллэрбитэ.
edersaas.ru
Күрэх соругунан саҥа талааннары арыйыыны сэргэ, хомус тыаһын уус-уран тылынан дьүһүйүү; хомус саха култуурунай олоҕор суолтатын үрдэтии; хомус уустарын, виртуоз толорооччулары сырдатыы; Хомус аан дойдутааҕы күнүн сайыннарыы буолбута.
Түмүк Саха сиригэр Хомус аан дойдутааҕы күнүн көрсө таҕыста. Дьүүллүүр сүбэ түмүгүнэн, үс маҥнайгы күөҥҥэ тахсыбыттарга харчынан бириис уонна кыттааччыларга барыларыгар Добун сурук ситим нөҥүө тиксэрилиннэ.
Хомус туһунан хомоҕой хоһоонньуттарынан кимнээх ааттаннылар?
«Кэскиллээх хоһоонньут» — В.Г.Короленко аатынан Амма 1 нүөмэрдээх оскуолатын 8 «б» кылааһын үөрэнээччитэ Айза Дмитриева;
Биһирэбил бириис — Любовь Борисова-Таптал Чагда ;
Үһүс үрдэл — Татьяна Куличкина-Дедюкина;
Иккис үрдэл — Николай Пахомов;
Бастакы үрдэл — Вячеслав Хон.
Хомуспун хоһоонунан хоһуйуум
ХОМУС
Хотун дьахтар
Хонуктаабыт
Хомолтотун халбарыппыт,
Кийиит киһи
Киирэн ылар
Киппирииһин уҕарыппыт,
Дьоро киэһээ
Дьогдьоотугар
Дьолуо-дорҕоон тойуктаммыт,
Кырыа кыһын
Кыһарыгар
Кылбар эҥээн табыктаммыт,
Ойуоккалыыр,
Охсор тыллаах,
Оҕуруолаах куоластаах,
Эридьиэстээх
Этитиилээх
Экчи хомус буолуохтаах!
Үрэх, алаас
Сыырдарыгар
Сахам эҥин түөлбэтигэр
Аллар күөстээх,
Алаадьылаах,
Ааны саппат киэһэлэргэ
Күөрэгэйи,
Күөйэн ылан,
Холумтаҥҥа ыллаттаҕа,
Атыыр бэрдин,
Аара тутан,
Аарыгырда баргыттаҕа,
Намылытар,
Наскылдьытар
Налыы-дорҕоон куттаҕа,
Чоҕул-сырдык
Сытыы таммах-
Чопчу буолан ыллаҕа.
Сибигинэс
Ситим тылын,
Илдьит буолан аҕалааччы,
Таайтарыылаах
Таптал тылын,
Таалар түөскэ таҕайааччы,
Сахам саамал
Матыыптарын
Сааһылаахтаан илдьэ кэлбит
Маннык кыра,
Маннык нарын
Мааны-мандар тэрилбит!
Мөҥөр дорҕоон
Мөһүүрэлээх
Дьүрүскэннээх биэбэйикпит,
Этэр-туойар
Эгэлгэҕин
Элбэхтээҕин биллэхпит-
Сайда турар
Саҥа үйэ
Тойуктарын арыаллааҥҥын,
Кэлэр кэммит
Кэтэһиилээх
Кэпсээннэрин дабатаҥҥын,
Омук-омук
Оҕолорун
Омун үөрүү кынаттыыгын,
Араас дойду
Атастарын
Ахсым кулун атахтыыгын.
Кулгаахтааҕы
Кутун тутан,
Дууһалааҕы долгутан,
Аатыҥ биллэн,
Ыырыҥ кэҥээн,
Кэҕийээхтээн,
Эҕийээхтээн,
Этэн-тыынан дьиэрэһиттиҥ,
Туймааданы
Орто дойду
Хомустааҕын киинэ дэттиҥ!
Эһиэ-эһиэ
Эһиэкэй ини,
Оһуо-оһуо
Оһуокай ини!
(Вячеслав Хон)
Вячеслав Хон Чурапчы улууһун Мындаҕаайытыгар сулууспалаахтар дьиэ кэргэннэригэр үһүс оҕонон күн сирин көрбүтэ. 1966 с. Чурапчыга Алаҕар аҕыс кылаастаах оскуолатын бүтэрэн баран, Бүлүүгэ Н.Г. Чернышевскай аатынан педучилищеҕа үөрэххэ киирбитэ. 1970 с. училищены бүтэрэн, биир сыл оскуолаҕа үлэлээбитэ. Манна литературнай куруһуокка аҕыйах кэмҥэ дьарыктаммыта. Ол кэмҥэ Бүлүү оройуонун хаһыатыгар бастакы хоһооно бэчээттэнэн тахсыбыта.
Аармыйаттан эргиллэн кэлэн баран, 1973 с. СГУ инженернэй-техническэй факультетын хайа салаатыгар үөрэнэ киирбитэ. Университекка үөрэнэр сылларыгар историко-филологическай факультет иһинэн үлэлиир “Сэргэлээх уоттара” литературнай куруһуокка дьарыктаммыта. Салайааччы Егор Петрович Шестаков- Эрчимэн литература ньымаларын таһынан суруйааччылар олохторуттан олус интэриэһинэй түгэннэри кэпсиирэ, кырдьыгы баарынан суруйуу айымньы саамай сөлөгөйө буоларын тоһоҕолоон бэлиэтиирэ, биллиилээх суруйааччылары кытары көрсүһүүлэри тэрийэрэ.
1976 сыллаахха саҥа саҕалыыр ааптардар айымньыларын таһаарар “Чэчир” кассетаҕа Вячеслав Хон “Аттар” диэн хоһооннорун хомуурунньуга тахсыбыта.
Вячеслав Хон: «Биэнсийэҕэ тахсыахпыттан оройуон бибилэтиэкэлэрэ, култуура тэрилтэлэрэ хоһоон суруйуутугар батсаап нөҥүө ыытар куонкурустарыгар кыттабын. Дьиэҕэ олорор киһиэхэ ол хата бэртээхэй сэргэхсийиини киллэрэр», -– диир күрэх бастакы үктэлин хаһаайына, АЛРОСА ААУо бэтэрээнэ, “Гражданскай килбиэн” бэлиэ хаһаайына Вячеслав Хон.
ххх
Кэрэ кыыс таһаатын ылаҥҥын,
Алыптаах дьылҕаны талаҥҥын,
Эргиччи тапталы түмэҕин,
Тулаҕын долгута үөрдэҕин
Сэрэнэн эн куккун таарыйан,
Элэккэй иэйиигин арыйан,
Долгуран дорҕоонун хомуйан
Айылгы арыллар манньыйан
Лыҥкынас кылыгыр ырыаҕын
Үрүччэ сүүрүгэр талаҕын,
Абылыыр дьүрүскэн дорҕооҥҥун
Наардыыгын ил тыаллыын холбооҥҥун
Сайыҥҥы көй салгын күөнүгэр,
Чэлгийэр аларбыт түөһүгэр
Күөрэгэй буолаҥҥын дьырылыаҥ,
Кэҕэни кэҕитэ саҥардыаҥ.
Сааскылыы уһуктуу улуутун,
Ньургуһун чэчириир хонуутун,
Кэрэтик дьиэрэтэ хоһуйуоҥ,
Айылҕа тиллиитин уруйдуоҥ
Күһүҥҥү баай-талым өҥнөрү
Хоһуйуоҥ холкутук көннөрү,
Эн туойуоҥ арахсыы аһыытын,
Күөх чээлэй кэхтиигэ барыытын.
Кыһыҥҥы биир күдьүүс тунаарга
Иһийэ соҥуорбут аларга,
Эҥээркэй ырыаны талыаҕыҥ,
Киэҥ, холку дорҕоону аныаҕыҥ.
Хомуспут, алыптаах хомуспут
Сахалар киэн туттар сулуспут,
Абырал алыба иэҕиилээх,
Дьылҕаны арчылыыр иэйиилээх.
(Николай Пахомов)
Николай Иванович Пахомов — ХИФУ, инфраструктурнай технология кэллиэһин, Тутуу технологиятын кафедратын преподавателэ, РФ уопсай үөрэхтээһинин Бочуоттаах үлэһитэ, СӨ үөрэҕириитин туйгуна.
ххх
Тохтор көмүс тойуга
Сайдам саха хомуһа
Сааскы кэми күөрэтэ,
Сарыал күммүт тахсыытын
Сайгылдьыта дьиэрэттэ.
Кэрэ кэммит кэлбиттии
Кэҕэ кыылым кэҕийдэ ,
Күөрэгэйдии дьурулуу
Күөрэлдьитэ көтүттэ.
Кыталыктыы кыҥкыныы
Кынталдьыта дайытта ,
Хоҥор хаастыы хоҥкунуу
Хонолдьута хоһуйда.
Алаас сыһыы дуолугар
Атыыр сылгы кистээтэ,
Дьоруолата сиэлийэ
Дьоролдьуйа табыйда.
Сайылыгым чараҥар
Саха кыыһа сайбайа ,
Сырдык таптал тойугун
Сыыйа тардан нуоҕатта.
Хатыҥ чараҥ суугунун
Ханыылата наскыта,
Көлүйэчээн долгунун
Күөрэлдьитэ күөгэттэ.
Ойор-тэбэр кэрэлээх
Оһуокайы оонньотто,
Этэр-тыынар дьиэрэҥнээх
Эһиэкэйи эҥситтэ .
Сахам нарын хомуһа
Сардаҥаны сырдата,
Айылҕабыт кэрэтин
Абылаҥын дьэргэттэ.
Тохтор көмүс тойуга
Таптал кыымын сыдьаайа,
Дьүрүһүйэ лыҥкыныы
Дьолу түстүү ыллаата .
(Татьяна Куличкина-Дедюкина)
Т.Куличкина-Дедюкина — педагогическай үлэ бэтэрээнэ, Намнааҕы «Отуу уота» литературнай түмсүү чилиэнэ, Арассыыйа Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ.
ххх
Мин орто туруу дойду оҕото,
Киҥкиниир киэҥ куйаар сорҕото,
Нарыннык хомуспун таарыйдым,
Дьырылас тыаһынан саатаатым.
Кутуллар хоҥкунас дуораанныын
Өбүгэм тыыныныын силбэстим.
Ыраахтан ситиммин тардаммын,
Дорҕооннуун дьүөрэлии көтүстүм.
Дьөһөгөй оҕотун миинэммин,
Кынаттаах кэриэтэ дайыттым.
Түөрт түөрэм туйаҕар тирэнэн,
Тыал курдук айанын сэргээтим.
Хампа күөх Аар тайҕа суугунун,
Кистэлэҥ ырыатын иһиттим.
Кэрээбэт кэҕэтин сэһэнин,
Кэрии тыа кэрэтин сэҥээрдим.
Күөрэгэй дьурулуур тойугун,
Чуор чуораан тыаһыгар холоотум.
Күн диэки хайыһан тураммын,
Ийэ Сир кэрэтин алҕаатым.
Кырдалга кыталык кылбаҥнаан,
Кыҥкыныы ыллыырын таптаатым.
Ураннык хамсанар үҥкүүтүн,
Уйаҕас сүрэхпэр иҥэрдим.
Торҕо күөх сайыны уруйдаан,
Оһуохай үҥкүүгэ кыттыстым
Үрүҥ күн эргиирин батыһан,
Сиэттиһэн сэгэйэ үктэнним.
Аан дойду эгэлгэ дорҕоонун,
Үкчүтүк сүһүйэн ылбытын,
Кырачаан хомуска иҥэрбит
Удьуор уус төрүппэр махтанным!
( Любовь Ивановна Борисова-Таптал Чагда)
Любовь Ивановна Борисова Кэбээйи улууһун Чагда бөһүөлэжгэр олоророр. Оҕо уһуйаанын иитээччитинэн 35 сыл үлэлээн, биэнсийэҕэ олорор.
ххх
ХОМУС
Сайа охсор хомуһуннаах
Сылаас иэйии дорҕоонноох
Лыҥкыныыр кэрэ тыастаах
Дьоҕус кыракый хомуска.
Алыптаах нарын матыыбы
Дьыры-дьырылатан таһаараннар
Улаханныын, кыралыын
Үөрэ-көтө оонньууллар.
Араас ойуулаах,быһыылаах
Тапталынан оҥоһуллубут хомус,
Дьүрүһүйэр дьикти тойуга
Үчүгэйдик даҕаны иһиллэр.
Сахам сирин аар саарга ааттатар
Кып-кыракый хомуска,
Иһиллэр аар тайҕам суугуна
Абылыыр, чугдаарар күүһэ.
Дьүрүһүй, дьүрүһүй хомусчаан
Дьүрү — дьүрү дьүрүлэтэн,
Дьиэрэй — дьиэрэй хомусчаан
Дьоллоох олоҕу түстээн.
(Айза Дмитриева)
Айза Дмитриева Таатта Чөркөөҕүттэн төрүттээх. 2007 сыллаахха төрөөбүтэ, үс бииргэ төрөөбүттэн улаханнара. Иллэҥ кэмигэр уруһуйдуур, кыралаан хоһоон суруйарга холонор. Бу күһүҥҥэттэн Амма 1 нүөмэрдээх орто оскуолатыгар үөрэнэр, үөрэҕэр үчүгэй. Оҕо уһуйааныгар сылдьыаҕыттан ырыаҕа, фольклорга дьарыктаммыта. Оскуолаҕа киирэн баран гимнастиканан, аэробиканан утумнаахтык дьарыктанар, улууска, өрөспүүбүлүкэҕэ сэмэй ситиһиилэрдээх.
«Саха сирэ», edersaas.ru сайтка анаан Индиана ФЕОФАНОВА, «Тыл сүмэтэ» салайааччыта
Учебный предмет: музыка
Уровень образования школьников: 3 класс 1четверть «Музыка моего народа»
Тип урока: изучение нового материала.
Форма урока: Познавательный урок.
Педагогическая технология: ИКТ.
Методы урока: словесный, наглядно-слуховой
Музыкально — тематическое занятие «Хомус — символ якутской культуры».
Цели:
-
дать первоначальные представления о Республике Саха (Якутия), познакомить с культурой якутского народа,
-
познакомить учащихся с якутским национальным народным инструментом — хомус, историей его создания, тембровой окраской
-
повысить уровень развития ребенка.
Примечание:
урок сопровождает презентация, выполненная учителем музыки в формате Power Point.
Оборудование: Компьютер, проектор, презентация, хомус, музыкальный центр, видео и аудио запись импровизации игры на хомус, карточки с изображением девочек в национальных костюмах.
Содержание этапов урока:
-
Организационный момент. Мотивационная начало урока. Постановка цели.
-
Вступительная беседа Республика Саха (Якутия)
-
Основная часть: Музыкальный инструмент — Хомус
-
Техника игры на хомусе.
-
Музыкальные загадки
-
Заключительная часть
Содержание организационной деятельности детей
Дети входят в класс под музыку ««Приезжайте в Якутск» Р.Кенденбиля
1.Организационный момент:
— Здравствуйте, дети! Дорооболоруң! Я с вами поздоровалась на якутском языке. Слово «Дорооболоруң» на – якутском означает «Здравствуйте». Давайте вместе с вами повторим хором это слово «Дорооболоруң» (дети повторяют слово «Дорооболоруң» хором, затем попросить повторить индивидуально).
2. Вступительная беседа Республика Саха (Якутия):
-Сегодня мы поближе познакомимся с нашей республикой.
— Как называется республика, в которой мы живем? (Республика Саха (Якутия).
— Наша республика входит в состав Российской Федерации, расположена на севере Восточной Сибири.
— Как называется главный город Якутии? (Якутск).
Посмотрите на экран. Это – флаг республики Якутии (слайд 1 флаг Якутии). Скажите, что вы видите? (ответы детей).
-
Голубой цвет — символ ясного, мирного северного неба, надежды и свободы.
-
Белоснежная полоска говорит о суровой красоте северного края, экстремальных условиях жизнедеятельности людей, чистоте их нравов и помыслов.
-
Зеленая свидетельствует о коротком ярком лете, цвете таежных просторов, возрождении, дружбе и братстве. Зеленый цвет олицетворяет также тюркское происхождение народа саха.
-
Красный — не только символ жизненных сил, но и красоты, верности родной земле, прогресса.
-
Белое солнце занимает большое место в якутской мифологии. Саха считают себя «детьми белого солнца».
(стихотворение сопровождается показом видеоклипа)
Я люблю твои просторы,
Край якутский, край родной,
Где леса, поля и горы,
Покоряют красотой.
Будь всегда таким красивым,
Яркой звёздочкой гори,
Край якутский, край любимый
Вечно в памяти живи!
— Ребята нашей республике живут люди разных национальностей: якуты, русские, украинцы, эвенки, эвены, чукчи и другие народы. У каждого народа свой язык, традиции, обычаи и национальный костюм.
— (слайд 2 женская одежда) Посмотрите это женский национальный костюм. Якутская зима длинная, суровая и поэтому в прошлом веке наши предки шили одежду из обработанной кожи оленя, лисы, песца, белки. Особенно украшали одежду девушки. Для украшений и орнаментов использовались голубой и белый бисер. Так же украшали из серебра головной убор, завязку для волос, браслеты, (илин кэбиьэр) нагрудное украшение, серьги. Женская зимняя одежда. Шапка “дьабака”, пальто, унты сшиты из меха. Пальто сзади имеет вырез, для того чтобы удобно было сидеть на лошади.
— (слайд 3 мужская одежда) А сейчас мы видим зимнюю мужскую одежду. Шьется из меха и также украшается бисером. Шапка “дьабака” с ушками украшена горностаем. Праздничная мужская одежда щедро украшается орнаментом, а также серебряными изделиями на шапке и ремне.
— (слайд 4 фрагмент праздника Ысыах) А вот современная мужская праздничная одежда. Такую одежду мужчины одевают в торжества и на национальный праздник “Ысыах”. Это весенне-летний праздник в честь якутских божеств и наступления нового года. На праздновании, которое длится два дня, якуты играют, танцуют и веселятся, не забывая, впрочем, и о традиционных молитвах и обрядах.
-Ещё у каждого народа своя музыка и национальные инструменты.
-Ребята, давайте вспомним: какие русские народные инструменты вы знаете? (слайд 5 с изображением русских народных инструментов).
-А какие якутские народные инструменты вы знаете? (слайд 6 кырыымпа (род скрипки), дюнгюр (род шаманского бубна), кылысах (прототип балалайки), хомус).
С инструментом – хомус мы познакомимся поближе (слайд 7)
3. Основная часть: Музыкальный инструмент – Хомус.
— Посмотрите, ребята: он такой маленький, что помещается у меня на ладони. В народе хомус образно называют «птичкой, согретой ладонью».
Хомус (варган) – один из наиболее древних и распространенных музыкальных инструментов. На этом маленьком, но удивительно «громкоголосом» инструменте играли, и по сей день играют более двухсот народов всего мира.
Земля хоть она и большая,
Живут в ней множество рас.
Сплелись невидимой нитью
Одним инструментом у всех.
Варган, хомус, маультроммель,
Кубыз, ярар, перммуппиль
Звучит на разных языках,
А у него язык один.
Поднявшись из глубины веков,
Играет он как всегда,
За дружбу, мир и счастье,
На нашей планете земля.
(И.И.Христофоров).
(слайд 8,9 хомусы разных народов) По всему миру насчитывается более 162 разновидностей этого инструмента: якутский «хомус», русский «варган», австрийский «маультроммель», японский «коукин» и т.д.
Хомусы бывают костяными, бамбуковыми, деревянными и железными.
А сейчас мы посмотрим, как на нем играют (видео фильм технику игры на – хомусе Владимира Дормидонтова)
— А сейчас послушаем, как звучит мелодия на хомусе. Вы послушайте, а я у вас потом спрошу: что же вы себе представляли (включить запись на диске якутский хомус Н.Бурцева – Ветерок).
— Понравилось, как звучит хомус? Что вы представляли, когда слушали мелодию? (ответы детей).
— А я представила шелест ветерка, журчание ручейка и красоту якутской земли.
4. Техника игры на хомусе:
Веками обрабатывались исполнительские приемы. Чтобы научиться играть на хомусе, необходимо приобрести основные навыки:
-
Научиться правильно, держать хомус
-
Овладеть приемами ударов пальцами о язычок
-
Правильно дышать
-
Научиться видоизменять звук.
(слайд 10 основные части хомуса)
1. Научиться правильно, держать хомус.
При игре на хомусе необходимо взяться левой рукой за кольцо корпуса хомуса и, приоткрыв зубы, освобождая место для колебания язычка, прижать наружные щёчки корпуса к зубам так, чтобы колебания язычка не передавались через корпус к зубам.
Пока это не удаётся, можно держать хомус между зубами. В первое время лучше, когда концы корпуса находятся на уровне средних зубов. А потом можно сдвинуть хомус правее.
Так как хомус сделан, из железа, может дать негативную реакцию в полости рта. Поэтому перед игрой надо хорошенько его чистить салфеткой.
2. Овладеть приемами ударов пальцами о язычок
Основной удар производится вращением расслабленной кисти вокруг сустава против часовой стрелки, локоть при этом не двигается и опущена вниз. Согнутый указательный палец, совершая вращательное движение, задевает язычок спереди. Сила удара, его темп совпадают с ритмом музыки.
Если палец задевает язычок при обратном движении, удар называется обратным. При обратном ударе звук хомуса сильно не меняется, но такой удар считается разновидностью ударов.
3. Правильно дышать
Основным способом является вдыхание. Чтобы звуки хомуса слились в беспрерывную музыку, чтобы язычок не терял энергии и колебался, издавая звуки, не останавливаясь нужно вдыхать и выдыхать воздух во время игры.
При быстрой игре необходимо использовать дыхания и выдыхания воздуха, без помощи пальцев.
4. Научиться видоизменять звук.
Хомус с одним язычком играет на одной ноте. Этот звук, получаемый, без помощи органов речи называется основным тоном Хомус. Хомусист, беззвучно двигая органами речи, может извлекать множество различных обертонов.
5. Музыкальные загадки:
— Я убедилась, что вы умеете слушать и хорошо играете. А умеете ли вы отгадывать загадки? (ответы детей).
— Сейчас я вам загадаю музыкальные загадки. Вот вам карточки с изображением девочек в национальных костюмах (карточки с изображением девочек в русском и якутском национальных костюмах). Сейчас прозвучит несколько мелодий. Когда вы услышите русскую народную музыку, то какую карточку поднимете? (ответы детей). А когда услышите якутскую музыку, какую карточку поднимете (ответы детей).
Итак, слушаем (звучат фонограммы, дети отгадывают).
Музыкальный материал:
-
Во поле береза стояла — балалайка
-
Танец оленя — хомус
-
Валенки — гармонь
-
Халлаан Ырыалара (Песни Небес) — хомус
-
Сахам Сирин Таптыыбын — хомус
-
Ах вы, сени, мои сени — ложки
— Ребята, а как вы угадали, что это была якутская музыка? (по инструменту, играл якутский национальный инструмент — хомус).
— А русскую народную музыку? (играли русские народные инструменты – балалайка, ложки, гармонь).
— Молодцы, ребята, все мои загадки отгадали.
Заключительная часть.
Подошло время вспомнить, о чём мы с вами говорили сегодня на уроке и что нового вы узнали?
-Ребята, что мы узнали на занятии? (ответы детей)
-Где находится Республика Саха (Якутия)?
-Как называется столица Якутии? (ответы детей)
— Как называется якутский национальный праздник?
— С каким якутским национальным инструментом мы познакомились?
— Можно ли научиться играть на хомусе.
— Кому понравился музыкальный инструмент?
— Вы просто молодцы. До свиданья!
Прощание с учителем.
Ваши документы готовы. Если у вас не получается скачать их, открыть или вы допустили ошибку, просьба написать нам на электронную почту konkurs@edu-time.ru (обязательно укажите номер публикации в письме)
Максимова Варвара Николаевна — Таатта улууһун, Туора – Күөл бөһүөлэгин «Кэскил» оҕо саадын музыкальнай салайааччыта.
(дьайымал кэнспиэгэ)
Дьайымал ыытыллар бөлөҕө: Улахан бөлөх.
Сүрүн уобалас: Музыка.
Темата: Хомус.
Уобаластар алтыһыылара: Социализация, познание, коммуникация, художес- твенное творчество (сыһыарыы), сэрэхтээх буолуу.
Дьайымал көрүҥэ: Биллэрэр – көрдөрөр, айар – тутар.
Методиката: Оонньуу дьайымала, биирдиилээн, бөлөҕүнэн үлэлээһин ньымата.
Үөрэтэр программа: «Тосхол», Дьокуускай, 2009 с.
Сыаллара:
Познание: Саха төрүт инструменын туһунан киэҥ билиини, өйдөбүлү иҥэрии.
Коммуникация: Ыйытыыны таба туруоруу, толору эппиэттииргэ эрчийии, тыл саппааһын байытыы.
Сыһыарыы (аппликация): Шаблонунан сатаан туһанан кырыйар, сыһыарар
үөрүйэхтэрин сайыннарыы.
Музыка: Хомус туһунан саҥа ырыаны үөрэтии.
Коммуникация: Диалогка киирэн оҕо кэпсэтэр, кэпсиир сатабылын, бэйэ икки ардыгар өйдөһөр, быһаарсар үөрүйэхтэрин сайыннарыы, истэр, саҥарар, тол-куйдуур, айар эйгэлэрин кэҥэтии.
Познание: Хомус саха норуотун музыкальнай тэрилэ, киэн туттуута, аан дойдуга биллиитэ буоларын оҕоҕо тиэрдии. Өбүгэ саҕаттан хомус өлбөт – сүппэт утумун оҕоҕо иҥэрии, харыстабыллаах сыһыаны иитии.
Сыһыарыы (аппликация): Ыраастык, чэнчистик туттуу үөрүйэхтэрин иҥэрии.
Сэрэхтээх буолуу: Кыптыыйынан сэрэхтээхтик туттуу, үлэлиир кэмҥэ болҕомто-лоох, бэйэ – бэйэҕэ мэһэйдэспэт буолуу үөрүйэхтэригэр иитии.
Тэрээһин үлэтэ: Дьиэ – кэргэни кытта хомус туһунан кэпсэтии, хомус көрүҥнэрин кытта билсии, «Иэйии» хомусчуттар түмсүүлэрин кытта көрсүһүү, хомус тыаһын истии.
Дьайымал тутула: 3 түһүмэхтэн турар, барыта 25 мүн.
l. Киириитэ – 2 мүн.
1 мүн. – музыканы истии.
1 мүн. – ИКТ – нан хомус туһунан слайд көрдөрүү.
ll. Сүрүн түһүмэх: — 22 мүн.
1 чааһа: ИКТ – нан хомус чааһын, тутулун, хомуска биир уонна элбэх киһи
оонньуу туралларын, хайдах туталларын, тардалларын, хартыынанан хомус
быһыытынан араастарын көрдөрүү – 2 мүн.
2 чааһа: Диалог – 2 мүн.
3 чааһа: Тыыныы эрчиллиитэ – 3 мүн.
4 чааһа: Ырыа үөрэтии – 6 мүн (быыһыгар эти – сиини чэбдигирдэр хамса-
ныылар).
5 чааһа: Сыһыарыы – 5 мүн (быыһыгар тарбахха эрчиллии ыытыллар).
6 чааһа: Оонньуу – 4 мүн.
lll. Түмүктүүр түһүмэх: — 1 мүн.
Туттуллар тэриллэр: Хомус, ИКТ, муз. центр, сд – диск, хомус хомурунньугун ха-ландаара, хомус шаблона, кыптыый, цв. кумааҕы, картон, клей, киистэ, борустуой харандаас, салфетка.
Үөрэтэр тыллар: Дьүрүһүй, халаан уута, хоһуйар, эгэлгэ.
Дьайымал хаамыыта:
l. Киирии түһүмэҕэ – 2 мүн.
Сыала: 1. Оҕоҕо интэриэһи, болҕомтону тардыы.
2. Көрөр, истэр, толкуйдуур дьоҕурун сайыннарыы.
3. Хомус саха норуотун музыкальнай тэрилэ, киэн туттуута, аан дойдуга
биллиитэ буоларын тиэрдии.
1 чааһа — 1 мүн.
— Үтүө күнүнэн! Бары көнөтүк, холкутук олоробут уонна төрүт дорҕоону истэбит (хомус тыаһын истии).
— Биһиги туох тыаһын иһиттибит?
— Сөп, өссө истэбит. (хомус + чыычаах, хомус + музыка холбоммут тыаһын истии)
— Оҕолор, аны билигин тугу иһиттибит? (хомуска музыка, чыычаах саҥата холбом-мутун боппуруостары биэрэн, бэйэлэрин толкуйдатан өйдөтүү).
2 чааһа – 1 мүн.
— Саамай сөп, болҕойон экраны көрөбүт (ИКТ – нан хомус туһунан слайд барар)
— Хомус туһунан биһиги тугу билэбитий?
— Биһиги нэһилиэккэ ханнык хомус түмсүүтэ баарый?
— Саамай сөп, «Иэйии» түмсүүтэ. Биһиэхэ ыалдьыттыы кэлэ сылдьыбыттара дии. Онно хомус туһунан кэпсээбиттэрэ, оонньоон иһитиннэрбиттэрэ дии? (оҕолорго болҕомтолорун, өйдүүр дьоҕурдарын сайыннарар ыйытыылары биэрэбин).
— Дьэ эрэ, кинилэр тугу кэпсээбиттэрэй, хомуһу туохтан оҥороллоруй?
— Тоня, хомуһу кимнээх оҥороллоруй? (биирдиилээн үлэ, симик оҕону кытынна-рыы).
— Хомус тыаһа туох күүстээҕий?
— Маладьыастар, наһаа болҕомтолоох, киһи кэпсиирин барытын өйдөөн истэр эбиккит.
Сабаҕалааһын: Хас биирдии оҕо музыканы сатаан истэр дьоҕура сайдыаҕа, хомус саха норуотун киэн туттуута буоларын өйдүөҕэ, диалогка кыттыһан сатаан кэпсэ-тэр дьоҕурдара сайдыаҕа, симик оҕо саҥата улаатан, кыбыстыбакка санаатын этэр буолуоҕа.
ll. Сүрүн түһүмэх: — 22 мүн.
1 чааһа: ИКТ – нан хомуска биир уонна элбэх киһи оонньуу туралларын, хайдах туталларын, тардалларын, хартыынанан хомус араастарын көрдөрүү – 2 мүн.
Сыала: Хомус чаастарын, тутулун, быһыытынан араастарын, хайдах тардылларын туһунан өйдөбүлү биэрии.
(ИКТ – нан хомуска биир киһи, элбэх киһи оонньуу туралларын, хайдах туталла-рын, тардалларын, хартыынанан хомус быһыытынан араастарын көрдөрө туран кэпсээһин).
2 чааһа: Диалог – 2 мүн.
Сыала: Оҕо диалогка киирэн кэпсэтэр, кэпсиир сатабылын, бэйэ икки ардыгар өй-
дөһөр, быһаарсар, көмөлөһөр үөрүйэхтэрин сайыннарыы, истэр, саҥарар,
толкуйдуур, айар эйгэлэрин кэҥэтии.
— Оҕолор, хомуспут туох чаастартан тутулуктанар эбитий, ааттаталыаххайын эрэ.
— Хомус быһыыта биир буолар эбит дуу, араастардаах дуу?
— Ваня, хайдах хомустар баар буолаллар эбитий? (биирдиилээн үлэ, биир сиргэ та- ба олорбот, болҕомтото мөлтөх оҕону кытыннарыы, кыайан кэпсээбэт түгэнигэр атын оҕону көмөлөһүннэрии).
— Сөп, хомуһу хайдах туталлар эбитий?
— Хайдах тардалларый, тарбахтара хайдах балаһыанньаҕа сылдьыахтааҕый?
— Виктория туран тардан көрдөр эрэ (1 – 2 оҕону оонньотторобун, сыыһаларын оҕолорунан ыйдаран этиттэрэбин, тута көннөттөрөбүн).
3 чааһа: Тыыныы эрчиллиитэ – 3 мүн.
Сыала: Сатаан тыыныы үөрүйэхтэригэр уһуйуу.
-Төгүрүччү турдубут, бары харахпытын симтибит (музыка холбонор), харахпыты-гар ойуулан көрөбүт, сайын, сып – сылаас, күн сырылаччы тыгар, чыычаахтар ыл-лыыллар, толооҥҥо араас дьүһүннээх сибэкки эгэлгэтэ үүммүт.
Сибэккилэр сыттара ыраахтан дыргыйан киһини угуйаллар. Харахпытын астыбыт, мин кэпсээбиппин хараххытыгар ойуулаан көрдүгүт дуо?
— Ханнык сибэккилэри көрдүгүт?
— Хайдах сыттаахтар эбиттэрий?
— Сөп, өссө төгүл сыттыаххайын эрэ. Муннубутунан салгыны эҕирийдибит, айах-пытынан таһаардыбыт (араас сибэкки аатын ааттыы, ааттыы 3 – 4 төгүл хатылыы-быт).
— Истиҥ эрэ (кэҕэ этэрэ иһиллэр), туох саҥарарый?
— Сөп, биһиги эмиэ кэҕэни үтүктэн саҥарыаххайын эрэ (кэҕэлии саҥардыы).
— Билигин муннубутунан салгыны эҕирийэбит, онтон салгыммытын испитигэр ту-тан туран «кук» — диибит, салгыы салгыммытын айахпытынан таһаарар кэммити-гэр «куук» — диибит (бастаан бэйэм көрдөрөбүн). Чэ эрэ, саҕалаатыбыт (3 – 4 ха-тылыыбыт).
Сабаҕалааһын: Оҕолор сатаан тыына үөрэннэхтэринэ, ыллыылларыгар чэпчэки буолуо, күөмэй, тымныйыы ыарыыларыттан харысхаллаах буолуохтара, кыыл, көтөр саҥатын, айылҕа көстүүтүн кэтээн көрөн, кэрэ эйгэҕэ уhуйуллан оҕо айар санаата уhуктуо, тулалыыр эйгэҕэ харыстабыллаах сыhыан үөскүө.
4 чааһа: Ырыа үөрэтии – 6 мүн (быыһыгар эти – сиини чэбдигирдэр хамсаныылар)
Сыала: Ырыа ис хоһоонун болҕомтолоохтук истэн, ис хоһоонун өйдүүллэрин
ситиһии.
— Хомус туһунан наһаа элбэҕи биллибит – көрдүбүт, аны билигин хомус туһунан ырыа үөрэтиэхпит. Бастаан ырыабыт ис хоһоонун өйдөөн истэбит (ырыаны истии).
— Туох туһунан ылланна?
— Кыыс ыллыыр дуу, уол дуу?
— Ырыабыт түргэн дуу, бытаан дуу?
— Ханнык билбэт тылларгыт баалларый? (билбэт тылларын бастаан бэйэлэригэр толкуйдатан этиттэрэбин, эппэтэх тылларын бэйэм быһааран биэрэбин: дьүрүһүй, эгэлгэ, халаан уута, хоһуйар).
— Ырыабытын үөрэтиэҕин (ырыа бастакы куплетын үөрэтии, бастаан биирдии стро-канан үөрэтии, онтон иккилии строканан, биирдиилээн, кыргыттары, уолаттары туспа туруоран хаста да хатылаттарыы).
— Оҕолор сылайдыбыт дуо? Миэстэбитигэр олорон эрэ эппитин – сииммитин уһу-гуннарар хамсаныылары оҥоруоххайын.
Эти – сиини чэбдигирдэр хамсаныылар – мүнүүтэ курдук барар.
(И.Попланова ырыаларынан, слайданан барар).
«Автобус»
«Вот мы в автобусе сидим» — төбөбүтүн уҥа, хаҥас хамсатабыт, музыка тэтимигэр сөп түбэһиннэрэн ытыспытынан тобуктарбытын охсуолуубут.
«И из окошечка глядим» — икки илиилэрбит тарбахтарын түннүк курдук тутабыт уон-на төбөбүтүн уҥа, хаҥас санныбытыгар түһэрэн хамсатабыт.
«Глядим назад…» — илиибитинэн ырааҕы чарапчаланан көрөр курдук тутабыт уонна уҥа, хаҥас көрөбүт.
«Ну что ж автобус не везёт…» — санныларбытын үөһэ, аллараа хамсатабыт.
«Колёса закружились…» — ыйар тарбахпытынан салгыҥҥа төгүрүк фигуралары ха-ҥастан уҥа, уҥаттан хаҥас оҥоробут.
«А щётки…» — илиилэрбитинэн дайбыыбыт.
«И мы не просто так сидим…» — массыына уруулун эрийэр уонна «сигнал» биэрэр курдук хамсаныылары оҥоробут .
«Пускай автобус нас трясёт» — массыына сахсыйарын көрдөр хамсаныыны оҥоробут.
(проигрыш кэмигэр уруул эрийэ, эрийэ олоппос тула сүүрэбит).
— Маладьыастар, сынньанныбыт билигин өссө төгүл ырыабытын истэбит, төһө өй-дөөбүппүтүн испитигэр тэҥҥэ ыллаһабыт.
Сабаҕалааһын: Оҕолор ырыа ис хоһоонун үчүгэйдик өйдөөтөхтөрүнэ ыллыыр ба-ҕалара өссө күүһүрүө, саха төрүт инструменын туһунан өссө элбэх киэҥ билиини, өйдөбүлү иҥэриниэхтэрэ, ырыаны биирдиилээн хатылаттардахпына бытааннык өйдүүр оҕоҕо үөрэтэригэр чэпчэки буолуо.
5 чааһа: Сыһыарыы – 5 мүн (быыһыгар тарбахха эрчиллии ыытыллар).
Сыала: 1. Шаблонунан сатаан туһанан кырыйар, сыһыарар үөрүйэхтэрин
сайыннарыы.
2. Ыраастык, чэнчистик туттуу үөрүйэхтэрин иҥэрии.
3. Кыптыыйынан сэрэхтээхтик туттуу, үлэлиир кэмҥэ болҕомтолоох, бэйэ –
бэйэҕэ мэһэйдэспэт буолуу үөрүйэхтэригэр иитии.
— Хомус туһунан кэпсэттибит, көрдүбүт, ырыа да иһиттибит, үөрэттибит, аны били-гин хомуспутун кырыйан, сыбаан оҥорорго үөрэниэхпит. Остуолларбытыгар ба-ран олоруоххайын. (Остуолга хас биирдии оҕоҕо бэлэм хомус шаблона, картон, өҥнөөх кумааҕы, кыптыый, клей, кисточка, борустуой харандаас сыталлар).
— Оҕолор, бастаан мин хомуспутун хайдах оҥоруохтаахпытын быһаарарбын бол-ҕойон истэн баран биирдэ үлэбитин саҕалыыбыт. Көрүн эрэ, бу хомуспут шабло-нун өҥнөөх кумааҕыбыт үрдүгэр уурабыт, кумааҕыбыт хайа өттүгэр уурарбыт буо-луой? (хомус хайдах дьүһүннээх этэй — диэн санатан туран оҕолору бэйэлэрин тол-куйдатабын, сөпкө эттэхтэринэ хайгыыбын). Шабломмутун уурдубут уонна ха-йыырбыт буолуой? Харандааһынан хомуспут быһыытын үтүктэн ылан баран, сэрэ-нэн кырыйабыт. Онтон хордуоммут үрдүгэр сыбыыбыт (көрдөрөбүн, ким тугу өй-дөөбөтөҕүн ыйытабын, быһааран биэрэбин).
— Кыптыыйынан сэрэхтээхтик туттабыт, килиэйи тохпокко ыраастык үлэлиибит. (Үлэлиэх иннинэ санатабын, ыйытабын) Бэйэ – бэйэҕэ мэһэйдэһэбит дуо? Наада буоллаҕына бэйэ – бэйэбитигэр көмөлөһөбүт дуо? Чэ, үлэбитин саҕалыаҕын.
(Сыбаан оҥорор кэмнэригэр биирдиилээн кэрийэ сылдьан көмөлөһөбүн, үлэлээн ортолоон эрдэхтэринэ тарбахха эрчиллии ыытыллар).
— Оҕолор, тарбахтарбыт сылайдылар дуо? Сынньана таарыйа тарбахтарбытыгар эрчиллиилэрдэ оҥоруоххайын.
Тарбахха эрчиллии: «Бэрэски».
1. Биир, икки, үс, түөрт (тарбахтарынан көрдөрүү).
2. Тиэстэни мэhийэбит (ытыстарын умса тутан туран тарбахтарын хамсатыы).
3. Төкүнүтэбит-бөкүнүтэбит (ытыстарын «кумуччу» тутан туран эргитии).
4. Бэрэскини буhарабыт (ытыстарын холбуу тутан туран хамсатыы).
5. Бу бааллар бэрэскилэр (ытыстарын «нэлэтии»).
6. Эчи, итиилэрин (тарбахтары сараччы тутан олбу-солбу хамсатыы).
7. Барыгытын күндүлүүбүт (тарбахтарын көннөрөн ытыстарын көрдөрүү).
8. Минньигэс бэрэскинэн (ытыстарын таhыныы).
— Тарбахтарбыт сынньаннылар, хомуспутун салгыы оҥоробут (биирдиилээн кэрийэ сылдьан көмөлөһөбүн).
— Үлэлэрбитин сыыйа түмүктүүбүт, көрүөххэйин эрэ ким хайдах оҥорбутун (үлэлэ-ри биирдиилээн көрүү, ырытыы).
— Оҕолор, үлэлэрбитин киэһэ төрөппүттэрбит кэлэн көрөн баран олус үөрүөхтэрэ дии?
6 чааһа: Оонньуу – 4 мүн.
Сыала: Оонньуу нөҥүө хомус туһунан тугу өйдөөбүттэрин тургутан көрүү, хамаан –
данан эйэлээхтик, өйдөһөн оонньуулларын ситиһии.
(Группаны үс хамаандаҕа араарабын, хамаандалар хапытаан уонна хомуска сы-һыаннаах аат толкуйдуулларын этии, көмөлөһүү)
— Хамаандалар бары стройдаан турабыт, хапытааннар хамаандаҕыт аатын этэҕит. Ким саҕалыырый? (Бары ааттарын этэллэр, ол кэннэ күрэхтэһии саҕаланар)
1. Сүүрэн тиийэн хомуска сыһыаннаах тыллары этии.
2. Хапытааннар күрэхтэрэ. Муостаҕа тимэхтэри хомуйуу (хомус тыаһын доҕуһуолу-нан).
3. Биирдии, биирдии сүүрэн тиийэн хомуска сыһыаннаах ойуулары таһаарыы (пазлы таһаараллар).
4. Музыкальнай инструменнар тыастарын таайыы.
— Оҕолор, олордубут уонна уоскуйдубут.
— Бүгүн биһиги ханнык инструмены кытта билистибитий?
— Хомуска оонньуур уустук эбит дуо?
— Хомуһу тоҕо харыстыахтаахпытый?
— Ханнык ырыаны үөрэттибитий?
— Өссө тугу гынныбытый?
— Саамай тугу сөбүлээтигитий? (бэйэлэрин толкуйдатар боппуруостарынан дьайы-малы түмүктүүбүн).
— Көрсүөххэ диэри.
Сивцева Валентина Михайловна, музыкальный руководитель
МБДОУ «ЦРР №1 «Хатынчаана» с.Аппаны» Намского улуса.
«Ийэ кунэ»
Группа: кыра белех
Сыала: О5олорго ийэлэр, эбээлэр, эдьиийдэр куннэрин туьунан ейдебулу уескэтии.
Ийэ, эбээ туьунан ырыалар тыаьыыллар.
Ыытааччы 1: Утуе кунунэн, кунду о5олор уонна тереппуттэр! Ийэлэр, эбээлэр, эдьиийдэр куннэрэ! Олус да истинник иьиллэр! Хас биирдиибит бу орто дойдуга чугастан-чугас дьоммутугар –сурэхтэн кутуллар истин иьирэх тыллары этиэхпитин ба5арабыт.
Ыытааччы 2: Кунду дьоммутун ис сурэхпититтэн бусааскы бырааьынньыганан итиитик-истинник э5эрдэлиибит! Ба5арабыт саха алмааьын курдук кытаанах доруобуйаны, санаабыккыт барыта сатаннын, ба5арбыккыт барыта туоллун, уьун дьоллоох оло5у!
Ыытааччы 1: Кун сирин кереет, биьиги аан бастаан ийэбитин керебут, ийэбит сылаас илиитигэр киирэбит. Ийэбит биьиэхэ саамай кунду киьибит. Кунду ийэлэрбитигэр биьиги ырыабытын бэлэхтиибит
Ырыа «Мин маамам»
Ыытааччы 1: Эбээ дьиэтэ ичигэс,
Эбээ аьа минньигэс
Эбээ курдук эйэ5эс
Эбээ курдук сайа5ас
Ким да баарын билбэппин
Кимин кыайан эппэппин.
Ыытааччы 2: Оо, олус олус да кэрэ
Ийэм кулэн иэйэрэ
Дууьам сырдаан чэмэлийэр
Тула еттум чэлгийэр.
Ыытааччы 1: Кун сирин урдугэр
Кун курдук саныырбыт
Кундуттэн кундубут
Кун кубэй ийэбит.
Ыытааччы 2: Эриэккэс детсадка куннэтэ мустабыт
Ырыаны, ункууну угуьу билэбит.
Эйэ5эс майгыга иитиллэн иьэбит.
Ыытааччы 1: Ийэкээ, эйиэхэ ыллыыбыт
Истинтэн-истин ырыаны.
Эйиигин олуьун таптыыбыт
Таптыахпыт уйэ саас тухары.
Ийэлэрбитигэр открытка бэлэхтиибит.
Ыытааччы 2: Кунду уйа5ас сурэхтээх, нарын-кэрэ, биьиги ийэлэрбит, эбээлэрбит, эдьиийдэрбит! Бугунну куннэ санаа5ытын туьэрбэккэ, олохпут тупсарын туьугар о5олорбутун иитиигэ активнайдык кыттын. Дууьабыт сылааьын, тарбаххыт талаанын, айар дьо5ургутун таьаарыылаах улэ5э туьаайын. Аан дойду дьахталларын кунэ эьиэхэ5э биир кэрэ-бэлиэ кунунэн буоллун. Керсуеххэ диэри!