Келин айтырары сценарий тыва чанчылдар

Келин айтырары

Келин айтырары – амгы үениң куда ёзулалының бир кезии. Бо ёзулалче бурун куда ёзулалының аас белээн сунары деп тургузуу колдуунда кирип турар. Ол дээр­ге уругнуң ада-иезинден оолдуң ада-иези уруун келин кылдыр бээр деп чөпшээре­лин ап турары. Чамдык таварылгаларда ынаар шай бузары, дүгдээшкин база хары угда кирип турар. Аас-белээнге азы суй-белекке ыяап-ла: кадак болгаш кыдат сарыг шай, бир хой ужазы кирер турган. Оон ыңай тон шывар пөс-биле дүңзе таакпыны база киирип болур чораан. Аңаа хөй эвес, үш-дөрт кижи киржир, харын-даа оолдуң чүгле ачазы айтырып каап болур турган.

Амгы үениң сайзыралы-биле уругну айтырып тургаш, дүгдээшкинче кирип ту­рар чаагай ёзулал – келин кыстың чажын ийи чарып чаваглаары.

«Келин айтырар» деп чараш, ханы уткалыг билигни чамдык улустар «арага кудары» дээр апарган. Бодаарга, уругнуң ада-иези чүгле арага манап олурар ыш­каш. Келинни айтырып турда, шаанда кадак, шай, чаңгыс хой ужазын чүгле уругнуң ада-иези алыр чораан, чүге дизе олар уруун чүгле чаяаган эвес, а азырап, кижизидип, өстүрүп каан. Чамдык тава­рылгаларда хой ужазынының саны 10-20-даа ажа бээр апарган. Чогум куданың кол утказы – ырак-чоок төрелдерниң хой ужа­зы алырында эвес, харын оларның ботта­рының өгленип турар аныяктарга дуза ка­дарында болгай. Амгы үеде уруг айтырар деп барганда, кыс кижиниң талазы баш удур каш кижиге хой ужазын, каш кижи­ге төш бээрин дыңнадып, ол чүүл негелде хевирлиг апарган. База келин айтырарда арага кудуп, келген чонну эзиртиири дээрге-ле тыва кижиниң мөзү-шынары­ның кудулаанын херечилеп турары.

Оолдуң ачазының йөрээли (дүгдээшкин үезинде):

Дөңге тигер өглүг бол, оглум!

Дөъшке чалаар малдыг бол, оглум!

Өгге сыңмас төлдүг бол, оглум!

Аалчы чоннуң көвей болзун, оглум!

Хая дег эттиг бол, оглум!

Торлаа дег өнер бол, оглум!

Бак сөстү бажың ажырып чор, оглум!

Эки сөстү эктиң ажыр салып чор, оглум!

Ада-иезинге дузалыг,

Алыс чонга ады үнген

Эргим чаагай өг-бүле болзун!

Курай-Курай-Курай!

Дүгдээшкин ёзулалын кылыр үлегерлиг өг-бүлениң йөрээли:

Соңгу эдээн

Анай, хураганы бассын,

Мурнуу эдээн

Уруг-дарыы бассын!

Торга дег каас,

Торлаа дег өнер,

Маңнап четпес коданныг

Малдап четпес малдыг болзун!

Эдилээни алдын-мөңгүн

Эзертээни чыраа, саяк

Эргим чаагай өг-бүле болзун!

Аныяктарның даңгыраа:

Күдээ:  Аас-кежик долган амыдыралды сеңээ сөңнеп, эки-бакты кады үлежип, ээлдек болгаш бүзүрелдиг эш болур мен деп аазап тур мен.

Келин: Аас-кежик долган амыдыралды сеңээ сөңнеп, эки-бакты кады үлежип, салымымны сээң салымың-биле доңнаштырып, ынакшылым мөңге болурун аазап тур мен.

Келин кыстың авазының уруунга йөрээли:

Делегей чечээ дег каас бол, уруум!

Торлаа дег өнер бол, уруум!

Чоорганың чылыг болзун, уруум!

Чоок өөрүң көвейс болзун, уруум!

Үнген, киргениңни хүндүлеп чор, уруум!

Ушкан, турганын тургузуп чор, уруум!

Хараганныг хову кежир кылаштава, уруум

Кокай кончуг эвес бе, уруум!

Ажынгаштың арт ажыр кылаштава, уруум

Адыг кончуг эвес бе, уруум!

Угулза дег чуртталгалыг

Уруг-дарыың көвей болзун, уруум!

Төрелиңге төлептиг бол, уруум

Чонуңга чоргаар бол, уруум!

А.А.Даржай “Уруумга чагыым”

Сарыг аастыг, куш төлү, өйү кээрге,

Чалгын хергеш, ак-көк дээрже ужугуптар.

Өскен төрээн, чылыг уяң бөгүн каггаш,

Өске өгже чоруп тур сен, чаңгыс кызым.

Өөренген өөңге ышкаш, туразында чүве турбас

Өске чаңчыл, өске ужур, өске аажы

Өске үннер, өске өңнер сени уткуур.

Кижээ барган кыстың сагыыр чүвези хөй

Кичээнип чор, угаап бода, күжүр кызым!

Бээ-кунчууң эки чаңын эдерип чор,

Бети-биле хары-муңчок салып эртпе.

Даңгаар эртен кымны мурнай тура халааш,

Далган-хуужуур, сарыг шайың шалып хайындыр.

Дүъшке чедир чылыг дөжек ээзи болбайн,

Дүнеге киир олут орбайн, ижен, кызым.

Багай чаңың көстү берзе, чүден чуттуг-

Баштай бистиң адывысты адааны ол.

Чаа тыпкан төрелдериң чаагай сөзүн

Чандыр угаап, тоомча албайн бардың, кызым.

Улугларны дөрже чалап, дыжын камна,

Уругларның бажын суйбап, чыттап чору.

Бодал чокка сөстер эдип, човаг кылбайн,

Бодуң таптыг арты-иштиң хынанып чор.

Болур-болбас чүүлдер ужун чеме үнзе,

Бодуңнуу шын, чөптүг болза, ол дээш туруш.

Аваң шаңнаан сеткил-каазын хирлендирбе,

Атка багай, ону бода, эргим кызым!

Келин кыстың даай-аваларының кожамыының сөстери:

Чавагазын салбактаңар,

Чаваа доруун эзертеңер.

Боошкунун борбактаңар,

Богба доруун эзертеңер.

Чанар кушта сайлык чараш,

Чавагалыг кыстар чараш.

Келир кушта хектер чараш,

Кежегелиг кыстар чараш.

Чаваалыгда, богбалыгда

Чылгы сүрүү чараш болбайн.

Чавагалыг, боошкунугда

Кыстар чараш болбайн канчаар.

Кулуннугда, чаваалыгда

Чылгы сүрүү чараш болбайн,

Кулаанайда сыргалыгда

Кыстар – өөрлер чараш болбайн.

Хилинчектиг кижи төлүн

Хилетпейн эдертиңер.

Хилиң кара кежегезин

Дырап берип чоруур силер.

Човалаңныг кижи төлүн

Човатпайын эдертиңер.Чоон кара кежегезин

Дырап берип чоруур силер.

Куу-ла дагның баарындан

Кудук касса черле ижер.

Кускун кара уругларны

Кудалаза черле алыр.

Кара дагның баарындан

Кудук касса, черле ижер.

Кап-ла кара уругларны

Кадактаза черле алыр.

1. Кенин-Лопсан М.Б. Тыва чаңчыл. – Кызыл, 2017. А. 23-35.

2.Донгак С. Ч. Тыва куда ёзулалдары. Тради­ции тувинской свадьбы – Кызыл: типография КЦО «Аныяк», 2011. А..3- 34

1. Биче-оол С. М. Традиционные брачно-семей­ные отношения у тувинцев и их трансформация в Со­ветский период – Абакан: Журналист, 2018. А.48-106

«Тыва улустуң үш дойу» деп номдан үзүндү:

…

    2. Келин кысты айтырары (дилээри)

    1. «Келин кысты азы уругну айтырары» деп ёзулалды амгы үеде «арага кудары» деп адап турары шын эвес, ону ынчаар адавас ужурлуг. Тыва улуста кудаларындан дурген-не «уруувус бердивис» деп сөс аптар дээш оларга эмге-хаяажок арага-дары сыгап, буу-хаа ёзулал эрттирер

чаңчыл чок.

    2. Уруг айтырган черге кайы-хамаанчок хөй кижи чыгбас, эң чоок төрелдерин, улуг назылыг өгбелери, кады-кожаларын чалап алыр.

    3. Оолдуң талазындан уругнуң ада-иезинге кадак-биле бир ужаны, төштү, торгу пөс-биле ораап каан калбак шайны тутсур. Өске төрелдеринге ужа-төш тутсуру албан эвес. Кудаларындан белекке алган шайын уругнуң ада-иези ёзулалга киржип керген чоок төрелдеринге бичии кезек-кезек кылдыр бускаш, үлеп бээр чораан. Ооң утказы — шай белекке алган кижилер аныяктарның кудазының белеткел ажылынга дузалажырын хүлээнип алганы болур. Оолдуң төрелдери келин кыска белектиг бооп болур. Өске төрелдерге тускай белектерни сунары албан эвес.

    4. Кудаларын хүндүлеп шайлатканының соонда, куданы кажан дүжүрерин дугуржуп алыр. Куданы эрттирер хүнүн, шагын лама-башкылардан айтырып алыр. …

Муниципальное
бюджетное общеобразовательное учреждение средняя общеобразовательная

школа
с. Арыскан муниципального района «Улуг-Хемский кожуун Республики Тыва»

668216,
Республика Тыва, Улуг-Хемский район, п. Арыскан улица Гагарина, дом 29

«Чаңчылывыс утпаал, сагыызын дег камнаал»

деп кожуун чергелиг эртем-шинчилел
конферециязы

3-кү секция: «Тыва ёзу-чаңчылдарда бойдус
камгалалы»

Кыргыс Дозураш

10-гу класстың өөреникчизи

Удуртукчу башкызы: Бадарчи А.А.

Арыскан – 2015 чыл.

Эртем-шинчилел
ажылының тургузтунган кезектери:

1.     Бойдус
чаялгазы. Тыва кижиниң бойдуска хамаарылгазы.

2.     Тос
– дагылга дугайында тыва ёзу-чанчылдар.

3.     Тыва
национал музейде бойдусту деогеп кѳргүскенни. 

4.     Суурувустуң
бодус-биле каастаан онзагай байлаа.

         Сорулгазы:

1.    
Кижиге бойдустуң ажыктыг чуулдери, бойдусту
камнаарын ѳѳредип.

2.    
Тывынгыр-сагынгыр чоруун, чуве сактып
алырын сайзырадып, бойдуска ынакшылды кижизидер.

3.    
Өскен төрээн чер – чуртунга ынакшылын
оттурар

4.    
Бойдусту камгалап, кадагалаарынга өөредир.

I-ги кезээ: Бойдус
чаялгазы.

Тыва кижиниң бойдуска хамаарылгазы.

Сураглыг
чех педагог Ян Амос Коменскийнин бижээн сѳстеринден докладымны номчуп,
таныштырып эгелээрин чѳпшээреп корунер. «Кижи – бойдустуң нарын чаялгазы. Кижи
дээрге бойдуста эң дээди, эң тода болгаш төндүр хевирлеттинген чаялга» деп сураглыг
чех педагог Ян Амос Коменскийнин бижээн сѳстери.

Кижи
– бойдустуң тѳлу. Тыва кижи бойдус-биле тудуш. Чуге дизе бойдус кижи тынгарар,
чемгерер болгаш хепкерер. Кижи черге тарааны, ногааны тарыыр, оон дүжүдун алыр,
унуштен эм болгаш чем, а ыяштан херекселдер кылыр.

Кижинин
амыдыралы бойдус-биле тудуш болганда, аңаа арыг агаар, байлак бойдус чугула
херек. Оларнын дузазы-биле кижилер каң-кадык, бай-шыырак чуртап чоруур.
Хирленген агаар, үрегдеттинген, ядараан бойдус кижилерниң түрегдели болгаш
хилинчээ-даа болу берип болур. Тыва чонну бистерниң сеткили арыг, чаптанчыг,
сонуургаачал, шын орук-биле ѳѳредип, чагып-сургап эгелээр болзувусса, тѳрээн
черинин ээлери болуп, кезээ-мѳнге арыг чараш бойдузувустун камгалакчылары
салгалдан салгал дамчып бойдузувусту кадагалап чоруур кижилер болуп ѳзер бис.

Бистиң
ада-ѳгбелеривистиң бойдуска хамаарылгазы онзагай турган. Ынчангаш олар
долгандыр турар бойдустуң байлаан: арга-арыгларны, хемнер-хѳлдерни, оът-сигенни
кайы хамаан чок чулбас, дегбес, кеспес, хирлендирбес, чүдеретпес, оларга
харын-даа чүдүп, тейлеп тургаш, херек чүүлдерни бойдустан ѳйлеп дилеп ап
чораан.

Бистиң
ада-ѳгбелеривистиң бойдуска хумагалыг чурттап чораанының ачызында, Тыва
Республиканың девискээринде онзагай, ховар, чараш, черлерни  кижи санап четпес
дээрзин, Тывавыстын бойдузунун байлаа кѳступ турар.

Сураглыг
эртемден башкы К.Д. Ушинскиниң чугаалаааны-биле «Кижизидилге ажылын кол сорулгазы
болгаш угланыышкынны эң эки туңнелдиг болуру – ѳзуп орар чаштарның ѳѳредилге-кижизидилгезин
тѳрээн чериниң бойдус байлаан үнелеп билир, ада-ѳгбезиниң амыдыралы-биле холбап
тургаш ѳѳредири чугула» деп сүмелеп турар.

      Кижи
бойдус-биле шынап-ла тудуш, судалы чангыс, бот-боттары чокта чуртай албас. Тыва
улус бойдуска хамаарышкан кайгамчыктыг чаагай ужурларлыг.

      Бойдуска
хамаарышкан ужурларны, бир-ле дугаарында, улустуң аас- чогаалындан билип алыр бис.
Оларнын аразында бойдустан ѳршээл дилээри кѳску черни ээлеп турар.

      Эртен
эрте туруп тейлээр

Эртинелиг
тандым, ѳршээ!

Дангаар
эртен туруп тейлээр

Дагылгалыг
тандым, ѳршээ!

Бойдус-биле кижиниң
холбаазы үе-дуптен туруп келген. Тывалар бойдусту амылыг дээр, оон дугайында
билиишкиннери кончуг ханы, делгем, харын-даа тодаргай системалыг. Бистиң ѳгбелеривис
бойдуска хамаарышкан хоойлуларны, дүрүмнерни, чанчылдарны, ёзулалдарны
чогаадып, тургузуп, хоюглап келген. Ындыг карак кызыл чоруктуң ачызында чоннуң
экологтуг медерели бедик деннелдиг апарган. Оон көскү чижээнге Дагылга
ёзулалдарын айтып, кѳргузуп турар.

Дагылга ёзулалын
бойдустун хүрээлелин камгалаар сорулга-биле эртирер. Дагаан девискээрниң
оът-сигенинге кайы-хамаан чок дегбес, оон ан-менин-даа ѳлурбес, ыяжын-даа
ужурбас, суунун бажынче кылаштавас.

Тыва улустуң бойдус
ужурлары кончуг делгем, утка-шынары тускайлан. Оларны допчулаарга мындыг:

1.     Бойдус
дээрге чугле чер, арга-арыг, хем-суг, ан-мен, үнүштер эвес, а бүдүн делегей,
каптагай, октаргай, ѳртемчей-дир. Бо бүгү чүүлдер аңгы-аңгы ораннар кылдыр
санаттынар. Тываларнын ораннар дугайында билиишкини кайгамчык солун болгаш ханы
уткалыг. Бодунуң нүүрүнде бойдус кижиге байлаан хайырлаар хүлээлгелиг.

2.     Каран
чүдүлге ёзугаар дээр, ай, сылдыстар, чер, суг тускай ораннарга хамааржыр. Кижи
дээрге оларнын күрүзүн, чуртталгазын, девискээрин, хоойлуларын хүндүлээр болгаш
сагыыр хүлээлгелиг.

II кезээ: Тос дагылгы дугайында тыва ёзу-чаңчылдары.

Дагылгаларның хевирлери:

1.     Дээрни
дагыыры.

2.     Танды
дагыыры.

3.     От
дагыыры.

4.     Хам
ыяш дагыыры.

5.     Тел
ыяш дагыыры.

6.     Оваа
дагыыры.

7.     Буга
бажы дагыыры.

8.     Кѳжээ
дагыыры.

9.     Суг
бажы дагыыры.

Бистиң
ѳгбелеривистиң шаг тѳѳгуден чурттап келген ынак чери. Тѳрээн черинге тыва кижи
кончуг камныг.

Суг
дагыырының утказы болгаш ёзу-чуруму

1.
Уруг-дарыг салдыны бергенде.

2.Суг
бажының  арга-ыяжы ѳссун, суг катпазын дээн уткалыг.

3.
Байыыр дээн кижи суг бажы дагыдар.

4.
Хан-тѳрел ызыгуурун үспес дээш.

5.
Суг бажындан ѳршээл дилеп, моон сонгаар амыдыралынга доктаар-моондак турбазын  
дилээри.

Дагып
каан суг бажынга  хамаарышкан хоруглуг кылбас чүүлдер:

1.
Ыяш кеспес

2.
Ѳглер тикпес.

3.
Суг бажынга оъттап чораан малды хоюзуп болбас.

4.
Аңнап, балыктавас.

5. 
Уруглар ойнатпас, хирлендирбес.

 Хойлуг
кижи каас

Инектиг
кижи тодуг,  деп бо үлегер домакта кончуг чиге сѳглээн.

Тыва
чон шаг- шаандан тура мал азырап ѳстүрүп, тараа тарып, ажаап чип, амыдыралын
салбайн чораан. Тывавыстың агаар-бойдузу, черниң хорзүнү мал азыраарынга кончуг
тааржыр.

 Мал-маган бистиң
амыдыралывыстың дозу, бистиң чемгерикчивис, азыракчывыс. Мал ажылы эн-не
чымыштыг болгаш берге ажыл. Малчын кижи кыштың соогун соок дивейн, чайнын изиин
изиг дивейн малын кадарып, карактап ѳстуруп чоруур. Чылдың дѳрт үезинде малының
одар- белчиирин солуп чорааш азыраар.

Бистиң
Кызыл хоорайда Тываның Национал музейинде бойдус килдизи бир чаа улуг делгелге
залын ажыткан.

   
Музей чаа, чараш оран-савазынче көшкен соонда, килдистиң ажылдакчылары
бойдустуң амыдыралын көргүскен делгелгени өөреникчилерге, студентилерге база
аалчыларга бараалгадырын күзеп турган. Немелде чаартылганың дугайында бойдус
килдизиниң улуг эртем ажылдакчызы, музей ажылының хоочуну, ТР-ниң культуразының
алдарлыг ажылдакчызы Кара-кыс Шугдур-ооловна Монгуш-биле ужуражып, тодаргай
тайылбырны алдым.

    
Музейниң бойдус килдизиниң ажылдакчылары салдынган сорулгазын күүседири-биле
Тываның бойдус байлаан өөренип, чыгдынган материалдарны ылавылап, шиңгээдип ап
турган. Килдисте биолог-географ специалистер ажылдап турар. Ынчангаш килдистиң
тургустунганындан (1929 чылдың май айдан) бээр музейниң баштайгы директору
Владимир Петрович Ермолаев, Иван Матвеевич Путинцев, Долума Дмитриевна Сарбаа
оларның киирген үлүг-хуузу улуг. Амгы үеде килдисте эртем ажылдакчылары,
биология эртеминиң кандидады Лаида Кара-ооловна Монгуш болгаш Кара-кыс
Шугдур-ооловна Монгуш олар делгелгени белеткеп кылган. 

  
Чаа залдың бир онзагайы – тайга-таңдының байлаан көргүскени. Республиканың
кайгамчык чараш булуңнарының бирээзинде чурттап чоруур чон – Тожу кожууннуң
чурттакчылары. Музейниң демдеглел дептерин көөр болза, эрги музейге турган
солун чүүл – «Чадырда олурар кырган-авай кайыл?» деп каш-даа кижи айтырып
бижээн. Көрүкчүлерниң күзелин хандырган. Ол ажылды эртемденннер катап чаартып
дерээн. 

   
Тайга – бистиң чемгерикчивис, байлаавыс, чоргааралывыс. Тыва чон ук дөзүнден
аңнаарынга ынак. Делгелгениң бир онза, каас, үнелиг экспонаттары – «Аңчының
тывыштары» деп тыва аңчыларның Москва хоорайга делегей чергелиг маргылдааларга
киржип тургаш алган шаңналдарын аңныыр ажыл-агыйының даргазы Белек-оол Чоодуевич
Баткар музей фондузунче дамчыткан.

  
Бойдус килдизи чыгдынган материалдар-биле байлак: тулуптаан дүрзүлер, Тываның
янзы-бүрү булуңнарының черлеринден эккелген болгаш геологтарның шинчилеп
тыпканы чер иштинге чыткан ажыктыг казымалдары. Ол бүгү байлакты Национал
музейге геология музейиниң ажылдакчылары дамчыдып берген.

    
Тыва тускайлаң байлак оран боорга шагдан тура, биолог эртемденнер сонуургаар
турган. Путинцевтер 50 чылдар үезинде онза, чараш Тываны сонуургааш,
Григорьевка деп черге амыдырап-чурттай бергеннер. Иван Матвеевич Путинцев
биолог эртеми чок-даа болза, чажындан тура, тайгага чурттап чораан болгаш,
аң-меңни кончуг эки билир. Ол Тывага кээп турган биолог эртемденнер
экспедициязын эдертип, Тываның янзы-бүрү булуңнарынга чедирип таныштырган. Ол
дугайында эртемденнер тускай номнарга бижип, эртем аттарын камгалаан.

   
Музейниң шыгжамыр фондузу база байлак. Ында Тыва Республиканың дуюглуг болгаш
араатан амытаннарның шупту хевирлери бар. Улуг аңнар – буур-булан, сыын-мыйгак,
элик-хүлбүс, тооргу дээш, кандыг амытанны ында чок дээр. Араатан аңнардан бөрү,
дырбактыг, киш, күзен, ас, норка, киш хайнаа. Аң бүрүзү тускай чурттаар,
таарышкан черлиг дээрзи билдингир. База ол ышкаш ында ховар дээн, чидип турар
деп санаттынган дириг амытаннарның тулуптаан дүрзүлери безин бар. Оларга
архар-кошкар, ирбиш, шокар кырза, дылбый-ээргииш, бургураа, шопулак-хаай дээш,
оон-даа өске амытаннар хамааржыр.

     Музей дээрге бир
тускай өөредилге чери. Аңаа келген кижи бүрүзү хөйнү билип ап, караа-биле көрүп
алыр аргалыг. Кижи бүрүзү бодунуң төрээн чуртунуң бойдус-байлаан, дириг
амытаннарның болгаш үнүш-чимистериниң «делегейин» кончуг эки билири чугула.
Чүге дизе бойдус – бистиң байлаавыс. Музей – эрткен үе биле амгы үени
тудуштуруп турар онза чер болганда, ол амгы үениң кижилеринге методиктиг
көргүзүг материалы болур ужурлуг. Улуг-даа, бичии-даа кижиниң сонуургалын
болгаш кичээнгейин сорунза дег хаара тудуптар күштүг. Ол чүгле онза
делгелге-биле келген аалчыларын сонуургадыр эвес, харын-даа төрээн черинге ынак
болуп, бойдузунга хумагалыг болурун кижизидер сорулгалыг.

 Бо күзүн октябрь айда
чаңгыс класста ѳѳренип турар ѳңнүктерим-биле Тыва национал музейни сонуургап,
шупту делгеттинген дерилгени улуг сонуургал-биле музейни кѳрүп дыштандывыс.
Тывавыстын онзагай чараш бойдузунун, аң-меңиниң амыдыралын көргүскен делгелгени
кѳргеш сагыш-сеткилим ѳѳрүп, тѳрээн чуртумга чоргаарланыырым-даа аажок.  

III
кезээ: Суурувустуң бодус-биле каастаан онзагай байлаа.

 Онза-суурум
– Арысканда, агып чыдар Кара-Суумнун дугайында

Тыва
ёзу-чаңчылдарда тос-дагылга дугайында ѳѳренип кѳргенимде, суг дагылгазын улуг
сонуургал-биле сонуургадым. Чүге дээрге, мээн чуртап турар суурум Арысканда
кайгамчык онзагай Кара-суг бар, ол база бойдустуң тускайлаң чараш, унелиг
чүүлү.

Кара-Сугнун
турар чери алаак кыдыы коктүг-шыктыг бойдус каастаан чараш черде агып чыдар.
Эриин дургаар оът-чимис, арганың ыяштары хээлеп каастаан. Чылдың кандын-даа
үелеринде – кыжын, чайын шулурткайнып агып чыдар.

Амгы
үеде демдеглексеп чугалааксаар чүүлум болза, кудумчуларда кудуктарның
үрели-бергени-биле,  бүгү суурувустун чонну Кара-Сугнун  ажыын кѳрүп, ижер
болгаш ѳске-даа чүүлдерге ажыглаар суувусту оон узуп ап,  турар.

Кижиниң
амыдыралы суг-биле дудуш дээрзин шупту билир бис. Сураглыг эртемден В. А.
Сухомлинскийнин сѳстеринде «Аъш-чем чокта — ай чедир шыдажыптар арга бар, суг
чокта чеди хонук чедир шыдажыыры болдунмас» деп, сугнун үнезин үнелеп бижээн.

Школавыста бичии уруглар
болүү (волонтерлар) «Содружество» аттыг  болүүвүс бар. Бис эштеривис-биле
кара-сугнун эриин база сугнун бажын аштап-арыглап, камгалап, кадагалап,
хайгаарап, сагыш човаап чоруур бис.       

Тѳрээн чурттувуска
ынакшылывыс, дуңмаларывыска үлегер бооп ѳѳредигни кѳргузуп, бойдузувусту
камгалап, бойдуска хамаарлгавысты улгаттырып янзы бүрү ажылдарны чоргузуп кылып
турар бис. База бугу чурттувуска чарлаттынып турар аңгы-аңгы (акцияларынга)
идекпейлиг киржип турар бис.  

Кызыл-Эник Кудажынын 
«Сугга йѳрээл» деп чогаалы-биле доозар-дыр мен

Тыва кижи кылаң сугну

Ыдык кылдыр, алдын
кылдыр кѳрүп чораан.

Суглар бажын

Чурумал дег кадагалап,

Суглар унун

Сураандан-на

Камнап чораан

Арыг сугну

Аржаан-биле дѳмейлээрлер,

Агым сугну

Амы-биле
чижеглээрлер.

Кара сугнуң бажы черге
ыяш кѳрзе,

Каастап каар,

Камгалапкаар,
хумагалаар.

Кезээ шагда чанчылывыс
ындыг чораан:

Хемнер унун, хѳлдер
эрии бокталдырбас.

Кара сугнуң

Хайнып унген бажын
орта

Кажаа тутпас, одаг
кылбас, ѳглертикпес.

Оон туржук чечек-чимис
челээштелдир

Оон эриин хаажылаан
чайгы шагда,

Арат кижи

Аъжын-чемин делгеп
салып,

Аржаан суглар

Аккан бажын дагып чораан

Амыдырал-чурталганың
судалы боор –

Аккан сугну

Арбыдадыыр камгалаал!

Аржаан сугну,
далай сугну сѳске эвес,

Ажыл-ишке

Алдаржыдып
йѳрээлинер!

Кижи дээрге
бойдустуң бир,

Хүн дег чырык
чаялгазы.

Хүрээлелди шупту
демниг

Хүннуң-даа бол
кадагалаал.

Келир үе
салгалдары,

Кежик чолдуг
чурттазын дээш

Улуглар-даа,
бичиилер-даа

Угаап
бодап камнаалыңар!!!

Ажыглаан литератураннын даңзызы:

1.     Улусчу
ужурлар 3-4 класстын ному/ Сундуй Г.Д., 2004. Кызылдын ном үндүрер чери

2.     Улусчу
ужурлар 5-6 класстын ному/ Сундуй Г.Д., 2005. Кызылдын ном үндүрер чери

3.     Бойдус
үжүглели/ К.Ш. Монгуш., 2014. Национал школа хѳгжүдер институт.

4.     Улусчу
ужурлар 3-кү класска.,. Ɵѳредиглиг кѳргүзүг видеофильм/ Сундуй Г.Д., Шаалы
А.С., 2008. Новосибирск хоорайнын күрүне институду.

5.     dov.tuva.ru˃press_center˃tuva_news,
статья от 16.03.2013чылдын Валерия Коңгар.

6.     Шын
солун № 31 2013 чылдын март 16.

Автор: 

Муниципальное бюджетное образовательное учреждение

открытая (сменная) общеобразовательное школа

г. Шагонар

«Чанчылывыс утпаал, сагаазын дег камнаал»

Чолукшуур езулал

Езулалды бир чамдык кижилер шуут кылбастаан.

Езулалды бир чамдык кижилер шуут уткулаан.

Езулалды бир чамдык кижилер чылдын-на сагып чоруурлар.

Езулал дээрге тыва огбелернин база бир сагып чораан чуруму-дур.

Ажылды белеткээн: Сарыгбай Чингис Саянович

12 «В» кл.

Удуртукчу башкызы: Шагдыр-оол А.А.

Шагонар 2015 г.

Кыска бопчуру:

1.    Киирилде кезээ

2.    Кол кезээ

3.    Кижи

4.    Аъш-чем аймаа-биле холбашкан езулалдар

5.    Чолукшур езулал

6.    Амырлажыр езулал

7.    Туннелде кезээ

Киирилде кезээ

Кат-чимис чыыр, ан-мен аннаар, мал-маган азыраар, тараа тарыыр амыдыралды чораан бурун тываларда янзы-буру езулалдар тургулаан. Оларнын чамдыызы уттундурган. Оларнын бир чамдыызы чамдык черлерде ам-даа бар. Оларнын кончуг ховар чангы демиселинин дошкун чылдарында безин чоннун ыдыктыг чанчылдары бооп арткан.

Езулалды бир чамдык кижилер шуут кылбастаан.

Езулалды бир чамдык кижилер шуут уткулаан.

Езулалды бир чамдык кижилер чылдын-на сагып чоруурлар.

Езулал дээрге тыва огбелернин база бир сагып чораан чуруму-дур.

Тыва чоннун бурунгу езулалдары каран чудулгеден укталган болгаш шала чоорту янзы-буру хевирлерлиг болу берген. Тыва чон бурунгу огбелернин ыдыктыг езулалдарын салгалдар дамчыштыр сагып келген. Тывага сарыг шажын болгаш орус шажын кирип келгенинин соонда база Октябрь хувискаалынын соонда, бир янзы езулалдарын бар апарган болгаш тыва чоннун бурунгу езулалдарын дорамчылай берген.

Ыдыктыг езулалдарны чус-чус чылдарнын дургузунда сагып чораан болгаш поликтиктиг шаажылалдын кадыг-берге чылдарында бир салгалдан оске салгалче буду дамчыдып келген. Допчулап чугаалаарга, ыдыктыг езулалдарнын кучулуг дайзыннары коммунистер турганнар. Тывага тергиидеп турган революстуг намнын суртаалы кандыг-даа хоойлудан база кандыг-даа бурунгу езулалдан артык куштуг апарган, ынчангаш эрги шагнын бурунгу езулалын козулдур кылган кижи «арат чоннун каргыштыг дайзыннарынга» киир санаттырар уе турган.

Кол соруу — тыва чоннун ыдыктыг езулалдарынга хамаарышкан хензиг коргузуглер.

Ёзулал – чанчылдын бир хевири. Чанчылчаан чуулду херек кырында кылып кууседир сагылга. Ёзулалдар янзы-буру болгулаар. Чижээ, Шагаада ог-буле байырынга сагыыр ёзулалдар болгаш аалче киреринин ёзулалы, менди ёзулалы дээш оон-даа оске.

Чанчыл – чоннун чус-чус чылдарда амыдыралчы дуржулгазындан щилиттинген, кижилернин угаан-медерелинге быжыгып доктаай Берген, салгалдан салгал дамчып сагыттынып чоруур мораль-этиктиг нормалар, бижиттинмээн хоойлу-дурум, ниитилел ужур-уткалыг сагылгалар болур. Чанчыл дээрге чоннун бурунгу культуразынын чарылбас кезии.

Чанчыл дээрге кижи-дир. Чанчыл болза кижи амытаннын эки чанын база багай чанын илередип турар мозу хоойлузу болур. Чанчылдын назыны кончуг узун болгаш быжыг. Чер кырынга кандыг-бир чон кажан тывылган болдур, ол уеден эгелеп ол чоннун оске чоннардан ылгалыр онзагай чанчылы тыптып эгелээн.

Чанчыл болза ужук-ижик тыптырынын ырак мурнунда тывылган. Чанчыл болза чус-чус чылдарын ажып эрткен болгаш кандыг-бир чоннун бодуннунуре-салгалынгаарттырыппкааныдыктыгчагыыболур. Тыва чоннун чанчылдары болза кижи торелгетеннин эрте-бурунгу культуразынга шуут хаамаржыр болгаш унелиг эртине болур. Тыва чоннун эрте-бурун шагдан бээр тыптып келген чанчылы шала чоорту сайзырап келген. Тыва кижилер боттарынын ажы-толун чугле он уш харга чедир кижизидер чораан. Он уш хаарлыг оол-даа, кыс-даа чуну кылып болбазын албан билгент болур болгаш бугу назынында бодунун адын ханга былгаштырбас, довуракка боравас база торел аймаанын тоогузунге мозулуг кижи болурун дээди хоойлу кылдыр бодаар. Огбелернин ыдыктыг чанчылын хаажыткан оолдар болгаш кыстар бугу назынында ат-сывын бужаратканы ол болур. Тыва кижи хамыктын мурнунга, адын ажы-толунун мурнуга, ха-дунмазынын мурнунга болгаш торел аймаанын мурнунга ары-чаагай кылдыр арттырарын ыдыктыг хулээлге кылдыр коор.

Тыва чоннун ыдыктыг чанчылдары чоорту сайзырап келген.

Кижи

Чаш уруг иезинден торуттунуп келирге, ол кижи болур, ынчангаш торел-аймак ызыгуурлуг тывалар мынча дижир:

Кжи болуру чажындан эгелээр.

Аът болуру кулундан эгелээр.

Шаандагы тывалар чаш уругну бирден он уш харга чедир ада-огбелернин сагып чорааны чанчылдарны билир кылдыр доруктурар чораан. Чаш тол-даа, чаш шет-даа, чаш кулун-даа бир домей салым-чолдуг. Чаш толду бичиизинден эгелеп эки чанга доруктуруп остурерге, ол бугу назынында мозулуг кижи болур. Он уш харга чедир оолдар болгаш кыстар ада-иелернин аайындан эртпес болурлар. Бир эвес он уш харга чедир бичии оолак мегелеп чанчыккан болза, ол алдан бир харлыг ашак апаргаш безин мегечи бооп артарр дижир. Бир эвес чаш шетти ыргайтыр тыртып каар болза, ол улгадып келгеш безин ыргак дыт болур дижир. Бир эвес чаш кулунну хояр кылдыр чанчыктырып каар болза, ол кулун аът апаргаш безин тоштен хоярр дижир.

Ажы-толун эки чанчылдыг кылдыр доруктурары дээрге тыва чоннун дээди эртеми бооп чус-чус чылдар дамчып келген. Тывалар ажы-толун оорлавас кылдыр, мегелевес кылдыр, арагалавас кылдыр эрте чаштан доруктуруп чорааннар.

Эки кижээ

Эш ковей.

Эки аътка

Ээ ковей.

Улегер сос.

Аъш-чем аймаа-биле холбашкан езулалдар

Чай шагда кандыг-бир ог чайлаг чуртка кожуп келген болза, саган судун часка-биле азы тос-карак-биле дорт чукче чалбырып чажар. Судун чажарынын кол утказы болза оран ээлеринден, Танды ээлеринден, хемнер ээлеринден , суглар ээлеринден аас-кежикти дилеп турары болур, улуг оорушкуну хайырлаарын кущеп турары болур.Сут чажып дээрге тыва кижинин оран чуртунга чалбарааны болур.

Иртти догерип, эъдин улуг пашка дулген соонда, бир дугаарында оттува узе кеске эътти киир кааптар, огнун ээренинин мурнунга тавакка салган бир мочуну база салып каар. Чуве олургеш, мочу эъди салбаан болза, ол огнун ээрени киленнээр болгаш аарыг-ажык болур дижир.

Бир аалчы кижи хапка эъттиг келген болза, хамыкты мурнай бир кескиндини узе кескеш отче каар, азы оске-даа чемнер эккелген болза, ол-ла чемнерден бичиини отче кары албан турган, оон соонда ол-ла огнун улуг ээренинин мурнунга база бичи чемни делгеп салыр. Одун болгаш ээренин баштай чемгерип алгаш, оон соонда огде олурган кижилерге келген чемнерни таарыштыр улээр чанчылдыг чораан.

Чолукшуур езулал

Чолукшуур езулал болза кончуг ховар болур. Биче назылыг кижи мурнай чолукшуур чурумнуг. Шаандагы тывалар чолукшуурнун тус-тус уелерин кончуг барымдаалап чораанар.

Бир чыл болгаш, бир чолукшуур езулал бар. Ол болза эрги чылды удеп, чаа чылды Шагаа хуннеринде чолукшууру болур. Биче назылыг кижи боттарындан улуг назылыг авалары-биле, ачалары-биле, торелдери-биле болгаш торел аймактын эн улуг назылыг кижи-биле Шагааны уткуштур чылда бир катап чолукшуур.

Чолукшууру дээрге ийи кижи уткуштур адыштарын ору алзы чада сунчуру болур. Биче назынныг кижи улуг назынныг кижинин адыштарын ору корундур азы хунче корундур сунган холдарынын шенектеринин адаандан салгара хейдиктиргензиг карыштыр сунуп чолукшуур. Ийи кижинин холдарын карыштырып чолукшуур езулалынын ужур-утказы болза холда туткан оък-бижек чок, каргыштыг кара сеткил чок болгаш ханы найыралдыг дээнин коргузер турар.

Ийи кижи чолукшаан соонда, биче кижи улуг кижини ямбылыг олудунче чалаар. Оон соонда чанчыл болган айтырыглар эгелээр, харыыларны улуг назылыг кижи чазык-чаагай харыылагылаар.

Тыныш кижилер Шагаа хунуде ужурашпаан болза, ол-ла чылдын кандыг-даа уезинде бир-ле дугаар ужуражып келгеш, ийи боду бир катап чолукшуур. Биче назынныг кижи, азы карачал кижи эрге-дужаалдыг кижиден улуг холдарын демгилернин шенектеринин адаандан саргарылдыр хейдиктирген ышкаш карыштыр сунуп бараалгаар. Оон соонда айтырыглар болгаш харыылар болгулаар.

Айнын чаазында ат-сывы алдаржаан кижилери-биле, алдар-хундузу улуг кижилери-биле кадак тудуп чолукшуур узулалы турган. Дидим анчы хундулуг дужумеди-биле кадак тудуп чолукшааш, шаалдазынга кара киш кежин тудуп чолукшуур. Кым-биле чолукшуурун биче назынныг кижи боду шилип алыр. Оон утказы болза улуг назынныг кижинин назынын узадырын дилеп турары ол. Бурун шагда болза 81 харлыг турган кижизи мочуурге, соо багай болур дижир. Ынчангаш биче назынныг торелдери ол 81 харлыында бергедей берген кырганы-биле кадак тудуп чолукшуур, чараш чанын коргузер, найыралдыын коргузер. Оон соонда айтырыглар болгаш харыылар болгулаар. Кырган назылыг хундулуг кижизинге аныяк назылыг кижи баштай он талакы чаагын, оон соонда солагай талакы чаагын чыттадып алыр. Чыттаар чорук тыва кижилерде ынакшылдын арыг-чаагайын илередип турар. дижир.

Амырлажыр езулал

Амырлажыр езулал бир хонгаш-ла, албан болур. Кожа-хелбээ чурттап турар кижилер эртенин-не ужуражып келгеш, албан амырлажыр. Деннеп корунер. Чолукшуур езулал бир чылда бир катап болур, бир айда бир катап болур, ынчаарга амырлажыр езулал бир хонгаш-ла болур. Шаанда тывалар холл тудушпас, чугле амырлажып мендилежир турган. Чижээ:

— Амыр тур силер бе, ынар – деп, биче назылыг кижи айтырар.

— Амыр тур бис. Силер амыр тур силер бе, ынар?- деп, улуг назылыг кижи улаштырып харыылаар, айтырыр.

Оон улаштыр айтырыглар болгаш харыылар болгулаар.

Моолдап «Сайн байна?», орустап «Здравствуйте!» дээн состерден тывалап «Эки бе?» деп термин 1930 чылдын соолунде Тывага кончуг нептерээн.

Туннел. «Амыр-ла бе, ынар» дээри чингине тыва мендилээшкин.

Туннел кезээ

Тыва чоннун чаагай чанчылдары болгаш ёзулалдары-оларнын национал культуразынын чарылбас кезээ болур. Тыва чоннун бо соолгу чылдарда уттундуруп бар чыткан чараш чаагай чанчылдарын база ёзулалдарын катап тургузуп  оларны аныяк оскенни кижизидер чорукка ажыглап нептередири — хуннун чугула айтырыгларынын бирээзи бооп турар.

Чанчылдар болгаш ёзулалдар — ол дээрге улустун тоогу болгаш культура  талазы — биле унелиг чуулу- дур, салгалдан салгалче, улуглардан бичиилерже ол дамчып келген. Тыва улус «кижи болуру чажындан, аът болуру кулунун дан» дээр болгай. Кижизидилгеге чоннун чаагай чанчылдарын амгы уенин байдалы-биле дууштур ажыглап оорениири канчаар — даа аажок чугула дээштиг чепсектин бирээзи.

Тыва ёзу — чанчылдарны кижизидилгенин янзы — буру хевирлеринге ажыглап болур: куш — ажыл кижизидилгезинге, бойдуска ынак болгаш анаа   хумагалыг болурунга, эстетиктиг, этиктиг кижизидилге дээш оон-даа оске хевирлеринге.

Этиктиг кижизидилгеге хамаарышкан ёзу — чанчылдарны доктаап корээлинер: улугларны хундулээр, бичиилерни карактаар; кээргээчел,биче сеткилдиг, дузааргак, дириг амытаннарга ынак, оларга хумагалыг багай аажы чан чок…- бо чанчылдарны кижизидеринге ажыглап болур дыка хой чаагай чанчылдар бар.Тайбын сеткилди илереткен чанчылдарны тоолдарда, чижээ, мынчаар коргускен: эр кижинин эдилели  бижекке бурунгу улустун хамаарылгазы ыдыктыг, тоолда ону адаары безин онзагай — «кажан – даа дириг чувеже углап корбээн сарыг сыптыг кестик»;тоолда маадырлар ог-же кирерде,тайбын сеткил — биле келгенин илередип, бижээн курундан уш-тупаазып алыр чанчылдыг….

Бурунгу ужурларда чангыс иенин эмиинин судун ишкен кижилер алышкылар апаар азы чангыс савадан чем ишкен кижилер алышкы апаар турган. Хундулээчел, экииргек, торелзирек сагыш- сеткил синген эки чанчылдарга 

удур — дедир аалдажыыры , хап дуптээри, данза сунчуру,белек бержири дээн

чижектиг чанчылдар хамааржыр. Бурунгу кижилернин бойдуска хамаарылгазы , анаа хумагалыы , оон кежиин ойлеп алыры, бодун бойдус – биле ден эргелиг кылдыр, эш- ёзузу-биле коорун дараазында сагылга — хоруг лардан ап корээли : «ол ыяш кеспес», «ыяш кезерде тараа чажар», «чаш

толдуг ан атпас»…    Ынчангаш аас чогаалында илереттинген чоннун чаагай чанчылдарын уруглар кижизидилгезинге, ооредилгезинге ажыглаары — хуннун чугула айтырыы.

Ажыглаан номнары:

1.    Монгуш Кенин-Лопсан «Тыва чанчыл», Кызыл «Новости Тувы» 2000.

Подписи к слайдам: