Кыз сорау тэртибе заманча сценарий

Перейти к содержанию

В зависимости от локальной принадлежности свадебные торжества могли начаться как на стороне невесты, так и на стороне жениха. Традиционно они продолжались по два (в некоторых местах по три) дня на каждой из сторон и устраивались для молодежи и пожилых родственников поочередно. В местах, где свадьба начиналась на стороне невесты, день проведения никаха уже считался днем свадьбы, на нее приглашались взрослые. На второй день гостями становились молодые пары. Если же свадьба начиналась на стороне жениха, то после никаха жених забирал невесту. На сегодняшний день мы наблюдем редуцированный вариант свадьбы, когда, независимо от местности, свадебные торжества проходят в течение одного дня, преимущественно в арендованном кафе или ресторане. Однако церемония встречи жениха и его свиты в доме невесты, а также вступление невесты в дом жениха не претерпели больших изменений и проводятся с соблюдением традиционных обычаев.

Встреча жениха у татар республики сопровождается довольно сложной церемонией.

У ворот дома жениха и его свиту ожидают родственники и близкие невесты, которые не пускают их в дом. Они требуют от жениха выкуп за то, чтобы пройти к своей избраннице. Только после того, как он раздаст стоящим у ворот людям деньги или подарки – «капка хакы» (досл.: «стоимость ворот») или разгадает загадку, свадебной свите открывают ворота.

Путь от ворот до крыльца, а далее – до комнаты невесты жених также проходит, преодолевая различные препятствия в виде заданий и вопросов. Например, жених должен отыскать ключ от дверей, дотянуться и поцеловать фотографию своей возлюбленной, прикрепленную очень высоко, назвать день рождения невесты, день их знакомства, во что она была одета в этот день. За каждую не отгаданную загадку или не выполненное задание жених откупается деньгами. Этот обычай в ряде мест называется «килен сатыш» (досл. «продажа невесты»). Ярким примером выкупа невесты является исполнение младшими братьями и сестрами невесты песни «Дверная ручка» («Ишек бавы» җырлары): «Ишек бавы – бер алтын, безнең апа – мең алтын…Ашыкмый тор, җизни абый, сеңелләр бүләк алсын, энеләр бүләк алсын!» (Дверная ручка стоит один алтын, а наша сестра – тысячу алтынов… Не торопись, зять наш дорогой, пусть сестренки подарки получат, пусть братишки подарки получат!) (записано от Нуриевой С.А., 1962 г.р., с. Бишня Зеленодольского района РТ).

Выкуп невесты включает в себя и выкуп ее приданого. Для того, чтобы забрать приданое, сложенное в сундук, а также постельные принадлежности, жениху необходимо заплатить за него. Сборщики денег, а это могут быть и дети, и взрослые, обычно садятся на сундук и в шутливой форме начинают выпрашивать у жениха деньги. Получив запрашиваемую сумму, они разрешают выносить приданое из дома. Иногда торг устраивается не в доме невесты, а при выносе приданого из транспорта по прибытии в дом жениха. Такие эпизоды в контексте свадебного обряда создают атмосферу веселья, задора, способствуют налаживанию дружеских отношений между гостями.

Вывод невесты из родительского дома сопряжен с выполнением множества запретов и предписаний заклинательно-магического характера. Выходя из родительского дома, она не должна оборачиваться назад – считается, что тогда ей будет тяжело на новом месте.

В то же время, наложение такого запрета на невесту выполняется с пожеланием того, чтобы замужество ее было на всю жизнь, чтобы она не разводилась с мужем. В народе сложилось немало поговорок, отражающих данную традицию: «Төшкән җирендә таш булып батсын!» (Пусть ляжет камнем там, куда прибудет!) [3, с. 121], «Таш бул да, аш бул!» (Камнем стань, да пищей стань!) [3, с. 308]. Бытование данной традиции и на сегодняшний день свидетельствует о том, что молодые серьезно подходят к вопросу создания крепких семейных отношений.

Эту же цель преследуют и действия, которые выполняют родители невесты. Так, в Камско-Устьинском районе РТ вслед за невестой льют воду [записано от Касымовой Р.И., 1965 г.р., с. Б. Кляри Камско-Устьинского района РТ], в Кукморском районе РТ сразу же после увоза невесты свитой жениха мать невесты заносит в дом несколько поленьев дров и бросает их на шесток, а все оставшиеся в доме люди должны присесть и соблюдать тишину [записано от Харисовой Х.Г., 1942 г.р., д. Туркаш Кукморского района РТ]. После этого всех соседей и старших родственников приглашают к застолью. Во время чаепития они читают молитвы, проговаривают благопожелания в адрес молодоженов. Кроме предписаний, существуют и некоторые запреты, нарушение которых может отрицательно сказаться на будущей жизни новобрачных. Например, после увоза невесты запрещается мыть или подметать полы, чтобы она смогла без препятствий совершить обряд перехода. Необходимо отметить, что запрет на любые виды уборки до достижения путником места назначения соблюдается татарами повсеместно. В некоторых локальных традициях действие запрета регламентируется временем, к примеру, переходом конкретной границы – «су чыкканчы» (в течение переправы), что соотносится с представлениями о воде (реке) как о рубеже, разделяющем «свой» и «чужой» мир.

Важное место в свадебном обряде татар занимает процедура гражданской регистрации брака. Сразу после увоза невесты из родительского дома молодые направляются в учреждение, которое берет на себя полномочия органов ЗАГСа на местах. Как правило, в сельской местности регистрация проходит в Домах культуры. Силами организаторов проводятся различные игры и конкурсы с участием молодых и приглашенных на свадьбу гостей, благодаря чему процедура регистрации приобретает эмоционально-зрелищный характер. В последнее время очень часто наблюдается обращение молодых к услугам выездных регистраций брака.

Вступление невесты в дом жениха пронизано идеей приобщения невесты к новому роду, обеспечения достатка в семье, а также закрепления на новом месте. Когда свадебное шествие невесты подходит к дому жениха, вся его родня выходит навстречу для приветствия гостей. Выйдя из машины (в прошлом, спускаясь из телеги), невеста встает на подушку или вывернутую наизнанку шубу, символизирующих светлую и богатую жизнь совместно с мужем.

А у крыльца дома мама или родственница жениха угощает молодых хлебом, маслом и медом, сопровождая свои действия словами: «Күңелең майдай йомшак, телең балдай татлы булсын!» (Пусть душа твоя — как масло мягкой, а язык – как мед сладким будет!). Во многих местах существует обычай посыпать или погружать руки невесты в муку, посуду с зерном для того, чтобы молодожены жили в достатке [10, с. 52; записано от Гайнуллиной  Н.Ш., 1932 г.р., с. Бакрче Апастовского района РТ; записано от Низамовой М.Г., 1923 г.р., с. Ст. Киреметь Аксубаевского района РТ]. Идея закрепления невесты в новой семье выражается в обычае прислонять ее к печи сразу же при входе в дом жениха [10, с. 51-52]. Последнее актуально в том случае, когда в доме имеется печь. В настоящее время данный обычай постепенно выходит из обихода.

С момента приезда и вступления невесты на территорию жениха, каждый шаг, каждое движение и даже взгляд новобрачной обозначается особыми приметами и знаками. Так, наблюдают, подняла ли невеста за собой подушку, на которую вставала. Выполнившая данное действие невеста считается хозяйственной, надежной: «Килен мендәргә басты да, колагыннан тотып кереп китте, мәгънәле килен булды» [1, с. 66]. В других местах такое поведение невесты толкуют к плохому ее отношению к свекрови в будущем [записано от Гайнуллиной Н.Ш., 1932 г.р., с. Бакрче Апастовского района РТ]. А при входе в дом невеста старается воздействовать на будущую жизнь, проделывая определенные действия. Она стремится успеть выполнить действия, связанные с приметами «старшинства» – например, смотрит на крышу или печную трубу дома, если есть возможность, надевает какой-нибудь головной убор мужа, а время свадебного застолья старается оказаться выше мужа, подложив для этого что-нибудь под себя. В то же самое время она совершает действия по формированию устойчивой, прочной жизни на новом месте – старается смотреть на печь и не смотреть на окно. Как известно, печь олицетворяет стабильность, оседлую жизнь, а окно – слезливую и безрадостную жизнь [записано от Зариповой М.Т., 1915 г.р., д. Суля Сабинского района РТ].

Развешивание приданого в доме жениха представляет собой акт приобщения невесты к новым родовым духам. Этот обряд, в зависимости от местности, мог проводиться и заранее, и в день вступления невесты в дом жениха. Приданое («бирнә»), представленное еще в недавнем прошлом богато орнаментированными изделиями, изготовленными в основном самой невестой, играло роль задабривания духов предков семьи мужа, покровителей его рода.

Вместе с тем, снимая вещи свекрови и развешивая свои, новобрачная утверждалась в роли молодой хозяйки дома и начинала самостоятельную взрослую жизнь. На сегодняшний день невеста готовит приданое не для всего дома, а только для обновления своей комнаты. Кроме вещей для развешивания, невеста привозит постельные принадлежности, куда входит пара подушек, матрас, одеяло.

Особенностью традиционной свадьбы татар является проведение свадебного торжества в доме жениха, куда к вечеру за свадебным столом собираются все гости и хозяева. Однако в последнее время, желающих играть свадьбу дома становится все меньше, так как проведение такого масштабного мероприятия, как свадьба, в арендованном помещении оказывается менее хлопотным и более праздничным. На стол в основном подают татарские национальные блюда – суп-лапша или треугольники с бульоном, казылык, губадия, чакчак, баурсак (обжаренные во фритюре пончики, залитые сладким сиропом, отличающиеся от чакчака размером, а также технологией приготовления). Застолье, совместное принятие пищи символизирует окончательное приобщение невесты к новому дому и семье, а также скрепление социальных связей двух роднящихся сторон.

Кульминационным моментом свадебного застолья у татар выступает обычай выноса гостинцев, привезенных родителями невесты. Под торжественное объявление тамады к гостям выносятся «кодалар күчтәнәче» («гостинцы сватов»), состоящие из традиционного набора блюд.

Как правило, первым выносят хлеб, за которыми следуют чакчак (или баурсак), пирог и вяленый или запеченный гусь. Все гостинцы приносятся в парном количестве. Как известно, парность в свадебном обряде выражает идею скрепления, соединения жениха и невесты, а также двух роднящихся сторон. В то же самое время, в отдельных локальных традициях вторую пару гостинцев принято возвращать обратно хозяевам. Данная традиция еще раз демонстрирует объединение двух чуждых доселе родов в одно единое, установление между ними родственных уз.

Традиционным элементом свадебного торжества являются застольные песни, которые также несут в себе идеи приобщения, установления взаимодоверительных отношений брачующихся сторон. Преобладающее большинство застольных песен на современных свадьбах татар республики составляют песни, основанные на идее восхваления, величания сватий и сватов. В таких песнях, которые носят название «кода-кодагый җырлары», («песни сватов и сватий»), на виду у всех воспеваются хорошие душевные качества, богатства, красота, ум новой родни. Исполняются такие песни в форме состязаний, которые происходят между сторонами жениха и невесты.

Ач тәрәзәң, җиләк бирәм            Открой окошко, земляники дам

Бөрлегәннәре белән.                    С ягодками костяники.

Без кушылдык кодаларның           Мы соединились со сватами

Бер дигәннә ребелән.                    С самыми лучшими на свете.

[6, с.128].

Также очень большое место среди застольных песен занимают песни, исполняемые в честь жениха и невесты. В них наличествуют мотивы превозношения, восхваления молодой пары, звучат благопожелания в их адрес.

Самоварны тиз кайната                 Быстро кипит самовар

Каен, миләш күмере,                       На углях березы и рябины,

Кияү белән яшь киленнең               Пусть жених с невестою

Озын булсын гомере [8, с.367].     Живут долго и счастливо!

Время свадебного застолья — наиболее насыщенный этап свадебного обряда. Именно торжество застолья позволяет каждому участнику произнести благопожелания молодым и преподнести им свои подарки. Поздравляя молодых, желают крепкую, прочную семью, счастье и долголетие.

Туйлары котлы булсын,                                                    Поздравляем со свадьбой,

Нигезләре ныклы булсын.                                                 Пусть корни ваши прочными будут.

Һәммәгез дә озын гомерле булсын! [3, с. 105-106].       Пусть жизнь каждого долгой будет!

Во время застолья гости преподносят молодоженам подарки, состоящие на сегодняшний день главным образом из предметов бытовой техники, денежных средств. Отдельное место в контексте свадебного обряда татар занимает исполнение национальных плясок. Пляски присутствуют на всем протяжении свадебного торжества – и на этапе увоза невесты, и во время официального заключения брака, и во время основного свадебного торжества. Пляски могут быть как массовыми, так и парными. Интересна в этом плане пляска двух сватий (матери жениха и невесты), которую можно расценивать, в некоторой степени, как своеобразное состязание в удальстве и мастерстве. Вместе с тем, каждая из них выступает не только за себя, но и за весь свой род, поэтому старается демонстрировать свои лучшие качества. Данная традиция до сих пор остается одной из актуальных эпизодов свадебного торжества.

Первая брачная ночь является логическим продолжением свадебной церемонии. Постель новобрачным стараются стелить в отдельном помещении, иногда для этого случая обращаются к соседям с просьбой предоставить молодым дом («кияү өе», «бикәч») на одну ночь (в некоторых местностях – на несколько ночей). В прошлом у татар существовал обычай устраивать постель новобрачным в клети («ак келәт» «кияү келәте»). Стелить постель поручают счастливой в замужестве многодетной женщине-родственнице или незамужней девушке из полной семьи.

Выполняя данную работу, произносят слова благопожелания, направленные на чадородие и любовь. Интересен обычай, существующий в некоторых местах, по которому в постели новобрачных катают ребенка с целью обеспечить молодым деторождение (например, в Высокогорском районе РТ).

Весьма примечателен бытующий в ряде мест обычай проведывания молодых приятелями жениха на следующий после первой брачной ночи день, который называется «хәл белү» (досл. «узнать, как дела»). Он является до сих пор одним из устойчивых эпизодов в цикле свадебных обрядов татар Высокогорского района РТ.

После первой брачной ночи (также, как и после никаха) молодые идут в баню. Этот обычай, кроме санитарно-гигиенических функций, очевидно, носит элементы очистительной, инициационной символики. Женщина отныне расстается со своим домом, «смывая» с себя прошлую жизнь, переходит к новым людям создавать собственную семью.

Таким образом, невеста «умирает» в одном состоянии, чтобы вновь «родиться» в роли замужней женщины. В рамках обрядового купания в бане у татар, проживающих на территории Республики Татарстан, существует очень интересный обычай, по которому в баню молодых везут на тележке или на санях, в зависимости от времени года. Перед тем, как повезти в баню, их сначала катают во дворе, а потом на улице. Таким же способом везут в баню родителей и некоторых других родственников невесты, которые должны непременно помыться в бане, истопленной для молодых. В большинстве случаев они по-настоящему не моются, а все действо выполняется лишь в качестве увеселительного мероприятия. Суть всего происходящего заключается не только в создании атмосферы задора и веселья, но в трансляции более важных ценностей. Катая участников свадьбы по улице, совершают своеобразное оповещение односельчан о вступлении молодых в брачные отношения, подчеркивая тем самым включение вновь созданной семейной пары в социум. В большинстве своем данный обычай не имеет отдельного названия, но в некоторых локальных традициях, например, в населенных пунктах Алексеевского района РТ он известен под названием «төртмеш» (от слова «төртергә» – толкать).

Из цикла церемоний, связанных с браком, но проводимых после свадьбы, следует отметить те обычаи и обряды, которые приобщают молодую к семейному очагу мужа, к хозяйственной деятельности новой семьи.

Төрлесе

КАЙСЫ ЯКТА КЫЗНЫ НИЧЕК СОРЫЙЛАР?

«Ватсап» дигән элемтә чарасына минем башта бер дә исем китмәде. Вакытны ашый торган кирәксез бер өстәмә эшкә санадым. Яшь барганныкы да булгандыр инде. Яшьләргә, бала-чагага хас шөгыль кебек кабул иттем аны. Үткән кыш мин дә ватсаплы булдым бит. Балаларыбыз туганнардан торган «туган-тумачалар» дип исемләнгән бер төркем дә булдырып куйдылар. Кайсыбыз…

Следите за самым важным и интересным в Telegram-каналеТатмедиа

К сожалению, реакцию можно поставить не более одного раза
Мы работаем над улучшением нашего сервиса

Теги:

250

Үткәннәргә әйләнеп карасак, кыз алу, кыз бирү, өйләнешүләр күпчелек очракта димче килү, димләү, кыз килешү, аклашу, ярәшү белән башланып китә торган булган. Билгеле, качып, ябышып чыгу, кыз урлаулар да булган, ләкин, аерым очракларны исәпкә алмаганда, халык аларны нигездә хупламаган, «кызкарак» дигән кушаматлар тагылып калган андый егетләргә.

Димче, яучы, башкода сүзләренең мәгънәсен яшь буын хәзер китаплардан укып һәм өлкән кешеләр сөйләве буенча гына белә.
Ничек булган соң ул кыз димләү, яучы булып килү? Димче, яучы итеп авылда дәрәҗәле, ышанычлы, сүзгә оста, үтемле итеп сөйли, сер саклый белә торган олы кешене җибәргәннәр. Татар-мишәрләрдә ул башкода дип атала. Кыз сорарга егетнең атасы белән анасы яки җор сүзле, зирәк берәр туганы да бара ала. Кыз димләүнең, ике гаилә арасындагы сөйләшү-килешүләрнең үзенчә бер тәртибе формалашкан: әдәп, бер-берсенә ихтирам саклау, хәтер калдырмау, араларны якынайтырга омтылуны чагылдырган төрле серле, тылсымлы йола гадәтләре булган, үткен, җор сүзләр кулланылган. Менә шулар турында халык үзе ни әйтә:

* Димче, яучы, башкодалар кыз димләргә килгәнче, башта кызның, аның гаиләсенең, нәсел-нәсәбенең тәртибен сорашалар, ике якның бер-берсенә туры килү-килмәвенә бик җаваплы карыйлар.
Йөгереп үк төштем инеш дип,
Боҗралар таптым көмеш дип – 
Эзли генә йөргәч, табыштык,
Нәселегез асыл, имеш, дип.

* Яучы – ул «мендәрле» кунак, аңа мендәрләр салып утырталар. «И-и, мендәрле кунакмыни әле син, әйдә, түрдән уз», – дип каршы алалар.

* Яучы булып килүче әбиләр олы чәчәкле шәлен бөркәнеп, бер ыштан балагын чыгарып килә, күренеп тора аның нинди зур эш белән йөргәнлеге.

* Өч кызлы кешегә яучы килә. Алар олы кызны калдырып, уртанчы кызны сорыйлар. Әниләре әйтә: «Юк, кибәнне уртадан башламыйлар, мин алай кыз бирмим.
Илдә егетләр – илле,
Берсеннән-берсе җилле», – ди.
Яучылар киңәшергә китәләр, икенче көнне килеп, олы кызны вәгъдәләшәләр.

* Яучы килә, егетне мактый, байлыгы шәп, ди. Әниләре әйтә:

«Байлыгы кирәкми.
Ире ир булсын, идәне җир булсын», – ди.

* Димче әйтә: Кыз белән егет үзләре берсен-берсе беләләр, мәхәббәтләре соклангыч, бик ипле, тәртиплеләр, ди. Ата-ана ризалыгы ничек? Ата-ана әйтә: «Агым суны туктата алмыйбыз. Әйдә булыйк кода белән кодагый. Уллы-кызлы, икмәк-тозлы булсыннар», – ди.

* Димче булып килгән кеше егетнең бар ягын әйтә: ат бәйләрлекме, дөнья көтәрлекме, йорт-җире нинди һ. б.

* Димче ишектән керә, хәл-әхвәл сораша. Дога кылалар. Сүз башлый:   – Мин мендәрле кунак булып килдем сезгә.
Ефәк баулы былбыл кош
Бардыр синең илеңдә.
Каеш баулы лачын кош 
Бардыр минем илемдә.
Каеш баулы лачыным бар,
Былбылыңа килгән мин.
Тимер булсаң, мин – күмер,
Эретергә килгән мин.
Татар-мишәрләрдә башкода булып килү, аның вазифаларына караган йолалар бигрәк тә күп һәм, әйтергә кирәк, әле бүгенге көндә дә авылларда башкода җибәреп кыз сорату ят эш дип саналмый, киресенчә, дәрәҗәле кызларга килә башкодалар. Тагын авылларда ишеткәннәргә мөрәҗәгать итик:

* Уңган, булган кызларга кышына унар башкода килә.
* Башкода булып килгән кеше кызлы өйне бик сынап карый, өе тәртиплеме, сөлгеләре акмы, ишегаллары чистамы, себерке урынына куелганмы һ. б..
* Башкода кулына ашъяулыкка төргән бөтен икмәк тотып килә, өйдә пешкән булса бигрәк яхшы, өй хуҗасы да аңа бөтен икмәк биреп җибәрә. Ягъни ике гаилә арасында икмәк алмашу үзара якынаюга, араларны ныгытырга ярдәм итәчәк.
* Башкода өйгә килеп керә дә өйнең матчасы турысына утырырга тырыша, ягъни, шулай итсә, сүзе үтә, өскә чыга, буш кайтмый, имеш.
* Башкода килгәч, кыз кеше аңа күренми, кача. Башкода кызның әти-әнисе белән сөйләшә. «Ярый, кызыма әйтермен, кызым яратырмы?» – диләр.    
* Башкода ишектән кергәндә түбәндәгечә әйтеп керә:

Алгы ишегегезне ача килдем,
Арткы ишегегезне яба килдем,
Кызыгызга башкода булып килдем,
Ягъни артка юл юк, алга юл ачык булсын.

* Башкода булып килүчеләр, гадәттә, кыз өенә баш көн, ягъни дүшәмбе көн, шулай ук кичатна көн, ягъни пәнҗешәмбе көн килгәннәр, уңышсыз көн дип буш көн, ягъни сишәмбе көн исәпләнгән.
– Башкода буш көнне килмәсен. Буш көнне туй да ясамыйлар, буш була, – диләр.

* Башкода кеше туйда иң олы, дәрәҗәле кеше, урыны түрдә була, аңа багышлап җырлар җырлыйлар:

Башкоданың башмагы 
Бер түгел, ике кием.
Башкодабыз алып килгән
Тулган ай кебек килен.

Шунысын әйтергә кирәк, кыз димләргә килүчегә яучы яки башкодаларга, гәрчә ул бер дә теләмәгән кешедән килсә дә, дорфа, тупас җавап бирмәгәннәр, хәтерләрен калдырмаганнар. Үзләре көткән, тиң булырдай кешедән килгәндә дә беренче тапкыр килү белән, беренче сөйләшүдә үк кызны бирергә риза икәнлекләрен әйтеп бетермәгәннәр, әдәп, әхлак ягыннан шулай тиеш саналган. «Кызыбыз яшь әле, туганнарыбыз, нәсел-нәсеп белән киңәш итәрбез», дип кайтарып җибәрәләр, «сүзгә салабыз», сөйләшербез, диләр. Кыз ягында шул арада «киңәш» дигән йола үткәрелә, барлык туганнары, олылар катнашында «киңәшле эш таркалмас» дип, киңәш мәҗлесенә җыелалар, анда кызны бирү-бирмәү мәсьәләсе хәл ителә, туй турында, бирнә һ. б. турында сөйләшү була. Башкода «сүз алырга» берничә тапкыр килеп йөри, бераз ялындыргач, «аякларына егылдыргач» кына кыз ягы үзенең соңгы сүзен әйтә. Башкодалар кыз өенә соңгы тапкыр сүз алырга кояшлы матур көндә, бәйрәмчә киенеп китәләр, егет өендә бик дулкынланып хәбәр көтеп калалар. Уңай җавапны, кызны бирергә ризалык бирүне халыкта «яхшы сүз бирү» дип әйтәләр. Башкодалар, үзләре кайтып әйткәнче үк, егет өенә хәбәргә, тигез ата-ана белән, бәхетле генә үсеп килә торган бер баланы сөенче алырга йөгертәләр. Шулай иткәндә, имеш, яшьләрнең дә тормышы уңышлы була.  

 
…Кыз бала дөньяга килә. Ата-ананың иң бәхетле көннәре. Алар кызларының сылу, зифа, зирәк һәм игелекле булып үсеп, үз вакытында матур итеп кияүгә чыгып, пар канатлы булып, балалар үстереп яшәвен күрергә теләп хыялланалар.
Пар канатлы булу. Хәзерге вакытта кыз бала үзенә парны үзе сайлап ала. Бу сүз җиңел генә әйтелсә дә, кыз балага үзенә насыйп парны табу җиңелме? Кемгә ничек туры килә бит. Өйләнешүләр, туйлар көн саен булып торган кебек, аерылышулар, гарип балалар туу, бәхетсез гаиләләрнең таркалу күренешләре дә еш очрый тора. Кияүгә чыкмыйча олыгаеп калган акыллы һәм уңган кызларыбыз күпме? Нидән бу? Сәбәрләре төрлечәдер, әлбәттә. Сер түгел ич, соңгы вакытларда хатын-кызга хас горурлыгын, тыйнаклыгын югалткан тотнаксыз кызлар да, ир-егет исемен күтәреп тә тормышыбызның терәге, таянычы булырга яраксыз егетләр дә күбәеп китте.

Алдагы тормышларда ныклы, тату гаиләләр күп балалар үстереп, кеше иткәннәр, кыз балаларның да, ир балаларның да язмышын ата-ана сүзе, аның фикере хәл иткән, алар үзләрен шул эш өчен җаваплы санаганнар. Кыз балаларга ир хакы, бала хакы, ата-ана хакы дигән сүзләрнең мәгънәсе, ир балаларга ата булу, гаилә башлыгы булу дигән сүзләрнең мәгънәсе төшендерелгән. Ата-ана ризалыгын, аларның хәер-фатихасын алып тормыш башлап җибәрү ил каршында мактаулы эш саналган.
Димче, яучыларга килгәндә, билгеле, алар арасында кәсеп өчен, акча һәм бүләк өчен йөрүчеләр дә булган. «Димче диңгез кичерер, суга төртеп төшерер» дигән мәкаль дә шуңа ишарәли. Бу турыда матур әдәбият әсәрләре, китапларда да мисаллар җитәрлек. Ләкин «Галиябану»дагы кебек намуслы, халыкчан димчеләребез күбрәк булган, алар, һичшиксез, җәмгыятьтә бик кирәкле, изге вазифаны башкарганнар.
Хәзерге чорда без үзебезнең онытылып бара торган гореф-гадәтләребезне барлыйбыз, тикшерәбез, кире әйләнеп кайтарырга тырышабыз. Аларны яңартып җибәрү эше безнең үзебездән тора, бу яңарыш исә элеккедән калган мирасның иң файдалы, иң матур якларын үзенә алган, шул ук вакытта хәзерге заман таләпләренә дә туры килерлек булырга тиеш.

Хөрмәтле газиз әниләр! Ни өчен соң әле без әби-бабайлар йоласын онытып, энҗе бөртегедәй кадерләп, күз карасыдай саклап үстергән кызларыбызны язмыш кочагына ташлыйбыз, алар тормыш иптәше сайлаганда битараф калабыз. Кызларыбызны безнең кулдан, өебезгә килеп яучылап, сорап алсыннар иде. Бу – яшьләргә иң зур ярдәм булачак!

Хөрмәтле әбиләр, апалар! Ягез әле, кем алына шушы борынгыдан килгән изге эшкә, яшьләргә үз тиңен, үз парын табарга яpдәм итү эшенә. Бу эшне әле авылларда яңартып җибәрергә мөмкин. Авыл ул үзе – шәһәрнең анасы.
Ягез, уңганлыкны сынап карыйк.
Мин яучы, мин димче,
Авылда мин беренче.

Хөрмәтле сылу һәм зирәк кызларыбыз! Билгеле, хәзерге вакытта кыз бала яучы килгәнне көтеп өйдә генә утырмый, укый, эшли, үзе егетләр белән дуслаша, таныша. Ләкин горур булыгыз, ошаткан егетегез булса да, җиңел генә ризалык биреп куеп, дәрәҗәгезне төшермәгез. Сезне зурлап, саклап, хөрмәт итеп һәм кадерләп, әти-әниегездән сорап, яучылап алып китсеннәр.

Хөрмәтле уңган һәм тыйнак егетләребез! Үзегез күз төшкән, сөйгән кызларыгызга яучы җибәреп, ил йоласын җиренә җиткереп, матур итеп тормыш корыгыз.
Ак бәхетләр сезгә!    

Егет белән кыз үзара сөйләшеп, өйләнешергә килешкәч, егетнең әти-әнисе һәм тагын өч кеше (1 хатын-кыз, 2 ир-ат – егет ягыннан туган булырга тиешле кешеләр) кыз өенә бара.

Алар: «Без даулап та, яулап та түгел, килешеп-сөйләшергә, егет белән кызны бер гаилә итәр өчен килдек», – дигән белдерү ясый.

«Очраштыгыз, уйнаштыгыз, уйлаштыгыз, инде тормыш корыгыз», – ди арадан берсе. Җырлап та әйтәләр:

«Карт имәннең каерысын

Каерырга килдек без.

Әткәсеннән-әнкәсеннән

Аерырга килдек без».

Кызны сорарга барганда бербөтен ипине, тозны ашъяулыкка төреп алып баралар. Кыз алышырга килгән хатын:

«Әйдә, кодагый, күлмәк тегик,

Икебез пар яшелдән.

Киленебезне теләп алабыз

Үзебез белгән нәселдән», –

дип җыр башлый. Кара-каршы җырлашу китә. Бераз өстәл артында утырганнан соң, егет ягы, кызны алып, өенә кайтып китә. Егет өенә кайткач, аның әти-әнисе киленне каршы чыгып ала. Киленнең аяк астына тун җәяләр һәм яңа бөтен ипине башлап, аның кибән башына май ягып, егет белән кызга бүлеп каптыралар. Егетнең әнисе киленгә шундый сүзләр әйтә: «Төкле аягың, йолдызың, армас йөрәгең, талмас беләгең, тәмле-татлы телең белән кил».

Егетнең ата-анасы туйга хәтле кыз йортына кода көйләргә бара, ягъни туйны үткәрү чаралары турында үзара киңәшеп сөйләшәләр (туй кайчан була, ничә пар кунак чакырырга, ашлымы-ашсызмы, бүләклеме-бүләксезме һ.б.). Туй башлыгын билгелиләр. Туй башлыгы аргыш дип атала, ә кияү егете туй йөртүче була. Туйның аргышы һәм кияү егете ике яктан да билгеләнергә тиеш.

Менә туй көне килеп җитә. Егет белән кыз бу көнне язылыша. Кияү һәм кәләш белән аларның дуслары, туганнары бара. Кайткач, өстәл артына утыралар. Яшьләр өстәл артында өлкәннәр килгәнче генә утырырга тиеш, аннан соң алар таралыша.

Туй алырга аргышның кияве һәм кияү егете юл тота. Авылда булса, атка кыңгырау тагып, килен чиккән сөлгене элеп, җырлап баралар. Кыз өендә аның ягыннан туйга барасы барлык кунаклар да җыйналышып көтеп тора. Шуннан соң атларга яки машиналарга төялешеп, туй буласы йортка китәләр.

Туй йортына барып җиткәч, егет ягы туй кунакларын җырлап каршылый:

«Алтыннардан басмалар, әй, салганчы,

Көмешләрдән күпер салабыз,

Сезнең киләселәрне белеп,

Каршылар чыгып алабыз».

Кыз ягы:

«Каршы бакчаларда – куш умарта,

Куш умарта эчендә – кортлары.

Алтыннан – багана, көмештән – капка,

Шушы микән кодалар йортлары.

Кара урманнарга барып керсәм,

Урман каравылчысы йорты икән.

Боярлар йорты, дип торам,

Кодалар йорты икән.

Су буенда була микән ак мунчалар,

Ат бәйләргә булыр микән култыксалар.

Бер-ике кич кунар идек,

Безне монда кундырсалар.

Агыйделләргә басма салдым

Су астыннан чыккан таш белән.

Безне кодалар көтеп торган

Пешкән аш һәм олыгайган баш белән».

Шуннан соң түшәк сатулашу башлана:

«Сатулашу, тартышулар –

Сатучының хәйләсе.

Сорочида, билгеле инде,

Мең сум тора бәясе.

Әфлисун, әфлисун,

Әфлисун тәмле лә соң;

Әфлисуннар тәмле дә соң,

Түшәкнең бәясе төп-төгәл биш йөз сум».

Бу күренеш беткәч, аргыш түшәкне кияүгә бирә һәм матур сүзләр әйтә: «Икәү ятыгыз, өчәү торыгыз, башыгыз авыртмасын, саныгыз сызламасын, тигез гомер итегез, матур яшәгез, санлашып торыгыз».

Моннан соң, өстәл янына утырту башлана. Кыз ягыннан килгән кунакларны аргыш үзе утырта. Егет ягындагылар сыйлый башлый. Сөйләшү, көлешү… Әйтәсе сүзләр әйтелә, тост тотыла. Егет ягындагылар җыр башлый:

«Ничектәй килдегез сез безгә,

Батмыенча Кара диңгезгә;

Кадерле кодалар сез безгә,

Ни сый-хөрмәт бирим мин сезгә.

Күк күгәрченнәр мин очырдым,

Ындыр табакайларына төшердем.

Инде, шөкер, берләр Ходайга –

Сез кодаларны кулга төшердем.

Өстәл өсләрендә, әй, ашъяулык,

Ашъяулык өстендә ашамлык;

Ашагыз-эчегез, кодаларым,

Сезнең өчен пешергән ашамлык.

Кара урманнарның уртасында

Карамалар булды бөккәнем.

Иртәдән алып кичкә кадәр

Сез булдыгыз минем көткәнем».

Кыз ягы җырлый:

«Айлар килдек без, айлар килдек без,

Агыйделләр кичеп килдек без.

Агыйдел кичеп, суын эчеп,

Бер күрешер өчен килдек без.

Сезләргә килдек без кунакка

Ак самавыр белән чәй эчтек.

Инде, шөкер, берләр Ходайга –

Сез кодалар белән күрештек.

Кырларга чыксам,

                            мылтыккайлар алам,

Урман киекләре атарга.

Өстәл тулы тәмле ризык,

Белмибез, кодагый, кайсын ашарга».

(Кара-каршы җырлау дәвам итә.)

Шуннан соң, табынга аш чыга башлый. Аны җырлап чыгаралар:

«Салкын чишмәләрнең төпләреннән

Җыеп кына алдым вак таш,

Сез кодалар килеп кергәч,

Пешереп үк алдым кайнар аш.

Күкти сыерларның сөтен саудым,

Казаннарда калач басарга,

Безгә Ходай шулай язсын –

Бергә-бергә ризык ашарга.

Ике лә басу бергә булса,

Атарбыз киеккәйләр бар булса;

Гомергә шушылай бергә йөрешербез,

Аллакай безгә әгәр боерса».

Килгән кунаклар аш бирүчеләргә җырлап чәркә бирә:

«Болан бияләйгә караганда,

Күн ди бияләйләр катырак;

Бу чәркәләрне сез эчәсез,

Аш ияләре белән булса татлырак.

Чын ди чынаяклар мин алдырдым

Яңа гына Кытай йортыннан,

Атлы килеп, җәяү китмә,

Эчеп җибәрерсең бер тыннан.

Юл ди буйлары ай имәнлек,

Имәнлекәйләрдә уңа игенлек.

Алдагы көннәрне Алла белсен,

Бүгенге көннәребез иминлек».

Әгәр туй ашлы булса, кыз ягыннан килгән ашны да җырлап чыгаралар:

«Безнең өстәлләргә шул килешә,

Челтәрләп үк суккан ашъяулык.

Кем ашы, дип, сез сорасагыз?

Әтекәй белән әнекәйдән

                        калган ди ашамлык.

Сары атларыңны садка җибәр,

Бар бит сезнең сәйфан садыгыз.

Ара ерак, юл пычырак,

Авыр тартып килде атыбыз».

Җырны кодалар дәвам итә. Егет ягы җырлый:

«Бер ди кулларында, әй, ал ди яулык,

Бер ди кулларында гөл яулык.

Бик зур дәүләтләр белән кодалар килә,

Каршы алыйк, аякка басып».

Кыз ягы җырлый:

«Биеккәй тауның башларында

Бодайлар коеладыр бер җиткәч,

Кыз балалар бик жәл дә бит,

Тотып кына булмый бер җиткәч».

Бергәләп җырлыйлар:

«Урманнарга барсам, күкеләр атам,

Урман күкеләренең күклесен.

Безнең теләгәннәр безгә булды,

Безне теләгәннәр үкенсен».

Бәлеш чыгарганда да кара-каршы җырлаулар дәвам итә:

«Бәлешләр ясадым миннәр чүгәләп,

Әй, бәлешләрем лә булган, әй, тәбәнәк;

Әй, бәлешләрем лә булган, әй, тәбәнәк,

Ә ясаучылары аның, әй, ябалак.

Биек тауның башларында

Солы кибәннәре кем куйган,

Ашыйк-эчик без, кодалар,

Ашау-эчүләрдән кем туйган?!»

Бәлешләрне урнаштырып бетергәч, кыз ягы тиз генә барысына да чәркә тоттыра һәм җырлый:

«Агыйделдән пароход килә,

Алдагысында дөге лә ярмасы;

Алдагысында дөге лә ярмасы,

Пешерүчеләре шәһәр алмасы.

Төнге тынлык эчләрендә,

Шыгырдыйдыр байларның капкасы.

Килгән кодачаларның ашыйсы килгән,

Ачасызмы бәлешнең капкачын?

Пелис чалбар без кимибез,

Без киябез атласын;

Йөз сум булсын, мең сум булсын,

Сез ачасыз бәлешнең капкачын».

Аргышка, кияү егетенең чәркәләренә бүләккә яулык ябалар, бәлешләрне ачкач, ашларын мактап җыр җырлыйлар:

«Өсләрегездәге киемегез

Буй-буй киткән яшеле,

Кашыгыз кара, буегыз зифа,

Сез кайсы пәйгамбәрләрнең нәселе».

Сыйлашу-җырлашу шулай дәвам итә.

Каз чыгару булса, мондый җырлар:

«Кода кеше бик зур кеше,

Зур эшләрне башкара.

Кода, тешләрең бармы соң

Казның башын ашарга?

Кодагыйның яшь чагында,

Җылы булган куены.

Башны муен йөртә, диләр,

Кодагыйга муены.

Син бит минем туган түгел,

Син – кода кеше генә.

Кода, сиңа кисеп бирәм,

Казымның түшен генә.

Йөгерә-йөгерә уйнап йөри,

Кара сарык бәтие.

Йөгерә-йөгерә эшләр өчен,

Киленемә тәпие.

Тәлинкәгә турамыймын

Казымның бөтен санын,

Ике боты кияү белән

Кызга тиеш бит аның.

Биек тауның башларыннан

Төшеп килә буш арба,

Ә канаты кыз балага

Бу йортлардан очарга.

Бөтен казны өлешләргә

Син бераз үзең чамала,

Инде хәзер тигез итеп

Тура кодачаларга».

Җырлашып, кара-каршы сыйлашкач, бераз биеп, ял итеп алына. Кунаклар яңадан өстәл артына утыра. Тау итү (сый өчен хөрмәтләү) башлана:

«Туп-туп баскан туры атның

Тояк эзгенәен ком баса.

Бу илләргә ничек килер идек,

Сез кодаларыбыз булмаса?

Биеккәй тауларның, әй, башында,

Ширбәт сиптем очкан кошларга.

Ашадык та без, эчтек тә, хөрмәт күрдек,

Дәүләт яусын шушы йортларга.

Алтыннардан бура бураттым,

Эчләрендә ашлык бетмәскә.

Без, кодалар, сезгә шуны телибез –

Башыгыздан дәүләт китмәскә.

Мич башыннан егылуның

Бар бит аның чарасы.

Кайту өчен курыкма син,

Үзебездә чамасы.

Сафьян итекләр алдырдым,

Аякларыма сыймагач.

Сезгә күңелләребез булды инде,

Ихлас күңел белән сыйлагач.

Ак мунча алачыгында

Яшь килен талкан талкый,

Кодалар, гаеп итмәгез.

Җиккән атыбыз заркый».

Шуннан кунакларны озата чыгалар, киенү, җырлашу һәм озату башлана:

«Башыңа кигән сүрәкәңне

Сары укалар белән йөзләрбез.

Сездә күргән сый-хөрмәтне

Сагынып-сагынып сөйләрбез».

Шулай итеп кунаклар таралыша. Туй тәмамлана.

Бу туй йоласы Питрәч районының Ки­бәч авылында үткәрелгән туйлардан туп­ланган. Мәкалә 40 елдан артык татар теле һәм әдәбияты укытучысы булып эшләгән һәм бик күп туйларда аргыш булып йөргән әнием Пелагея Борисовна Курицына сөйләгәннәрдән һәм үзем күргәннәрдән чыгып язылды.

Мәкаләгә фоторәсемнәр Р.Г.Мөхәммәдованың «Керәшен татарлары киеме» дигән китабыннан (Казан: «Сүз», 2015) алынды.

 Галина Золина, Казандагы 15 нче урта мәктәпнең татар теле һәм әдәбияты укытучысы.

11.07.2018 Ир белән хатын

Искәндәр Сираҗи: «Эльмираны сорарга баргач, «безнең сиңа бирерлек кызыбыз юк», – диделәр»

Күренекле журналист, язучы Искәндәр Сираҗи «Сөембикә» журналына хатыны турында сөйләгән. Күренеп тора, хәләл җефетен хөрмәт итә. Сираҗи белән әңгәмәне сезгә дә тәкъдим итәбез.

Искәндәр СИРАҖИ, журналист, язучы.  

Гаилә стажы – 15 ел;  

Балалары – Айгөл (24 яшь), Йолдыз (15 яшь), Рәйхан (13 яшь), Арыслан (8 яшь), Ирхан (3 яшь). 

— Иң элек хатын-кызның нәрсәсенә игътибар итәсез: киеменә, буй-сынына, күзләренә, чәченә… 

— Иреннәренә! Хатын-кызның бөтен холык-фигыле иреннәренә язылган. Өске ирен кабарынкырак икән, димәк, ул тормышта – командир, аскы ирен бүлтәебрәк алга чыгып торса – эгоистрак. Иреннең читләре төшебрәк торса, димәк, ул – пессимист… Аннары борынына күз салам. Туры, кылыч борынлылар, мәсәлән, туры сүзле булалар, әмма бернәрсәне дә уйламыйча әйтмиләр. Башта шушы билгеләр аша хатын-кызның кем икәнен өйрәнәм. Әлбәттә, барысын да түгел. Үзем өчен кызык һәм кирәк булганнарын гына. Без бит аларга хәзер хатын-кыз итеп кенә карамыйбыз, ул синең бизнестагы партнерың да, кул астыңдагы хезмәткәрең дә булырга мөмкин. Ә бу дөнья манипуляциядән тора… Каршыңдагы хатын-кыз белән нинди мөгамәләдә булырга, аның белән ничек сөйләшергә икәнен син алдан ук белергә тиешсең… Аның күзенә, буй-сынына да, әлбәттә, игътибар итәм. Әмма иң соңыннан гына.  

— Хатын-кызның кайсы сыйфатларын гафу итәргә була?  

— Барлык сыйфатларын да гафу итәргә була. Ул хатын-кыз булган өчен генә дә! Тере затлар арасыннан иң зур дәрәҗә хатын-кызда дип саныйм. Хатын-кыз булмаса, ир-ат бернәрсә эшләмәс иде, мөгаен. Ялкау бит без… Ир-ат нәрсәгә дә булса ирешсә: кино йолдызына әйләнсә, романнар язса, нидер төзесә, байлык тупласа, болар барысы да бары тик бер генә максат – хатын-кызны яулап алу өчен генә эшләнә. Һәм күбрәк хатын-кызны яулау өчен! Бер генә хатын-кызга карап тора торган зат түгел ул ир-ат. Турыдан-туры йөрмәсә дә, үз тирәсендә күбрәк хатын-кызны тотарга тели. Динлесе дә шулай, динсезе дә… Әгәр моңа омтылмый икән, ул инде, димәк, бик үк ир-ат түгел. Хатын-кыз дип рухланмасак, диваннан да тормыйбыз без… Шуңа күрә дөньяны хатын-кыз алып бара дип әйтәләр дә. Ачышларның да, сугышларның да башында – гүзәл затлар. Хәер, алар булмаса, без тумыйбыз да бит әле…  

— Ә нәрсә өчен бик якын хатын-кызны да гафу итмәс идегез?  

— Үз-үзенә ышанмаган ир кеше хыянәт дип җавап бирер иде… Көчле икәнсең, хыянәттән курыкмыйсың! «Хатынның уенда башкадыр, ул мине аның белән чагыштырадыр», – дип көнләшүчеләр исә көчсез, мескен бәндәләр…  

— Хатын-кызлар икегә бүленә: ир-атны илһамландыручы алиһәләр һәм өйдә аның өчен комфорт тудыручы хуҗабикәләр. Сезгә аның кайсы якынрак?  

— Аның миңа икесе дә якын. Әгәр өйдә берсе булса, ир-ат һәрвакыт икенчесе турында да хыялланачак. Дөньяда беркайчан да 100 процент бөтен нәрсәдән канәгать булып бетеп булмый. Кеше – камил зат түгел. Ир-ат белән хатын-кыз бер-берсенең кимчелекләрен кичереп, бер-берсен тулыландырып яшәгән очракта гына янәшә кала алалар. Мәгълүм мәзәктәгечә, тормышта «бер матурга – бер ямьсез» насыйп. Безнең гаиләдә дә шулай: мин кызу менә, ә хатын – сабыр, тыныч холыклы.  

— Ир кеше өчен аның хатыны дус та була аламы?  

— Әлбәттә! Ул синең хатының да, дустың да, сөяркәң дә, хезмәтчең дә… булырга тиеш. Һәм синең кайгырту объектың да! Бер-берсе өчен дус булмаган парларны беләм – алар гомер буе талашып яши. Тәгаен әйтә алам: хатын – минем дустым.  

— Хатыныгызга ничек тәкъдим ясаганыгызны хәтерлисезме әле?  

– Без бергә эшләдек, әмма ул чакта арабызда әле берни юк иде. Беренче хатыным белән аерылышып йөргән вакытым… Мин бит аралашучан булсам да, сирәк кешене үземә якын җибәрәм, шуңа күрә аерылу минем өчен гел авыр бирелә торган процесс. Гаиләдән киткән чорда тирә-юнемдә хатын-кызлар бик күп булды. Әмма Пановка төрмәсенә барып утырганнан соң, янымда аларның берсе генә калды – Эльмира гына… Иреккә чыкканда, дөньяда минем өчен ул гына бар иде инде… Күпләр чәчәкләр биреп, романтик уеннар уйнап тәкъдим ясый. Ә икенче елны инде аерылышалар – ятим бала кала. Беренчесе белән мин ул уеннарны уйнаган идем инде… 

Ә кыз сорарга кайту булды – аны йоласына туры китердек. Юлга дустым Рабит белән аның машинасында чыктык. Буранлы көн иде. Эльмираларга – Арча районы Күлтәс авылына кайтып җиткәч тә машина белән ике тапкыр батып яттык әле. Туңып, өшеп барып кердек. Барып кердек дип…

Капканы ачуга ишегалдында бозау кадәр зур эт басып тора. Ә мин зур этләрдән бик куркам… Кул астына эләккән себеркенең таягын йолкып алырга туры килде. Берне суккач, теге усал эт оясына кереп китте. Тик минем күрәчәкләр моның белән генә бетмәгән булып чыкты. Әтәчләре талый торган икән, ул арада өстемә анысы килеп сикерде. Саклану максатыннан инде – мин аңа тибеп җибәрдем. Әтәч болдырга – мине каршыларга чыккан әбинең алдына килеп төште… «Мин сезгә яңа әтәч сатып алырмын», – дип сөйләнә-сөйләнә өйгә уздым. Булачак кияү кайтасын беләләр, тик аның Сираҗи икәненнән хәбәрдар түгелләр. Ул чакта телевизор экраннарында да күренеп торам, «Татарстан яшьләре» газетасында мәкаләләрем басыла… Кыскасы, халык мине таный иде инде. Төрмәдә утырганымны да беләләр – коллегаларга рәхмәт: бөтен нечкәлекләре белән язып тордылар. Хатын өендә дә таныдылар… Табын янына утыргач, төп сүзгә күчтек. «Безнең сиңа бирерлек кызыбыз юк», – диде әби. Бабай да шул сүзне кабатлады. Эльмира: «Минем сайлаган кешем шушы, фатихагызны бирегез», – диде. Кызларының үз дигәнен итми калмаганын алар яхшы белә – ризалаштылар. Казанга кайтып, икенче көнне үк Печән базары мәчетендә, баскыч астындагы кечкенә бүлмәдә генә никах укыттык. Минем кечкенә генә фатирым бар иде, ремонт ясап шунда яши башладык. Туй ясамабыз дигән идек, кая ул, мәһәр алырга да акчам юк иде әле. Тик хатын ягы: «Кирәк», – диде. Мин үзем туган-тумачага бай түгел, ә анда бер бабайның гына да унике туганы бар! Ярты еллар бергә яшәгәч, без аларны «Алтын Урда» ресторанына туйга җыйдык. «Бу дөньяда кешегә иң зур зыян салучы нәрсә – аракы, аны үзебезнең гаиләгә кертмибез», – дигән сүзебез бар иде. Ә ул чакта хәләл туйны шушы ресторанда гына үткәреп була иде. Кызыбыз – Йолдызыбыз туганны көтәбез, хатынның йөкле икәне матур гына күренеп тә тора иде инде.  

— Ир кеше хатын итеп әнисенә охшаган кызны сайлый диләр, шулаймы?  

— Юк, дөрес түгел! Җиде айлык чагымда әни мине үзенең әбисенә калдырып киткән – күбрәк әбидә үстем. Шуңа күрә әни белән аралашсак та, ике арада якынлык булды дия алмыйм. Аңа охшаган хатын-кызга өйләнмәс тә идем… Дөресен әйткәндә, әнинең нинди икәнлеген җүнләп белмим дә. Аны миңа 17 яшь тулганда аны инде үтереп чыктылар…  

— Хатыннары ирләреннән күбрәк мал тапкан гаиләләр бар. Ир кеше бу очракта үзен ничек тотарга тиеш?  

— Барыбер ир булып калырга тиеш! Йортта хуҗа ул бит. Хатыны малны күп табу, бу әле ир кеше – ир кеше булудан туктый дигән сүз түгел. Бары хатынның эше уңышлырак бара – шул гына… Безнең бөтен проблемалар ирне – ир, хатынны хатын итә белмәүдән килеп чыга. Мин күбрәк эшлим икән, димәк, мин баш, дип уйлау бар. Аллаһы Тәгалә ир кешене өстен итеп яралткан икән, чынлыкта, ул барыбер өстенрәк.  

— Гашыйк булуын хатын-кыз башлап үзе белдерүгә ничек карыйсыз?  

— Әйбәт карыйм. Эльмира миңа, мәсәлән, берничә шигырь багышлады. Салып йөргән вакытымда, «Ник эчәсең, талантлы кешем?» дигән мәкалә белән мөрәҗәгать итте. Ул – «Шәһри Казан», мин «Мәдәни җомга» газетасында эшли идем ул чакта. «Бу бит синең хакта», – дип килеп әйттеләр…. Бу дөньяда мин күп нәрсә аша уздым. Яшь чакта хатын-кызның кадерен белмисең. Аңа күп нәрсәне кичермисең, имеш буе кыска, биле юк… Ә олыгайган саен, аны хатын-кыз булганы өчен генә дә кадерли башлыйсың… Хатынымның миңа иң туры килгән хатын-кыз икәнен беләм. Аны миңа Аллаһы Тәгалә биргән һәм башкасы булмаячак. Мәхәббәтнең гомере – өч ел, ә аннары бер-береңә кирәклегә әйләнәсең. Кайчак хатын балалар белән авылга кайтып китә. Өйдә халык күп бит минем, «Үзем генә калып торасы иде», – дип хыялланган чаклар да була. Ә алар каядыр китсә, өйдә берүзем йоклый алмый тилмерәм. Төне буе йөреп чыгам…  

— Хатын-кызларны ир-атларда иң беренче чиратта нәрсә җәлеп итә дип саныйсыз? 

— Белмим… Хатын-кыз булып караган юк бит. Миңа үз гомеремдә бик күп кызларның мәхәббәт аңлатканнары булды. Үз-үземне яхшы беләм бит – мин шактый дорфа, төксе – алар урынында булсам, якын да килмәс идем. Гомумән, нәрсә өчен ир-атны яратып була икән?! Шактый килбәтсез халык бит без. Күбебез тәмәке тарта, тарткан кеше белән ничек үбешәләр? Юк, белмим, минем өчен хатын-кызның бик зур сере бу.  

— Хатын-кызларның үзегезнең кайсы якларыгызга игътибар итүне көтәсез?  

— Мин инде хәзер хатын-кыздан артык игътибар көтмим. Беренчедән, ул минем өчен куркыныч – тормышым, шөкер, көйле, балаларым бар. Шүрләтә: шушы бөтенлекне җимереп куйсаң, аннары ни булыр?! Яшь чакта хис белән яшисең, ә хәзер, хисләргә караганда, акыл өстенрәк. Дөрес, күпләр мине әле дә хис белән генә эш итә дип күзаллый. Юк, Сираҗи уйламыйча берни дә эшләми ул!  

— Ир-атны артык чибәр һәм көчле хатын-кызлар куркыта, диләр. Бу, чынлап та, шулаймы?  

— Көчсез ирләрне генә куркыта ала бу. Көчле ирне андый хатын-кызлар тагын да көчлерәк итә, дәрәҗәсен генә арттыра.  

— Ир-ат белән хатын-кыз икесе ике галәмнән икәне билгеле инде. Кайчакларда аларның бер-берсен аңламаулары шуннан килеп чыга да. Хатын-кызның нигә нәкъ менә шулай эшләгәнен үзегез аңламаган берәр очракны искә төшерегез әле. 

— Болай аңлашып яшибез, беркайчан тавыш күтәреп талашкан юк. Үпкәләшүләр була инде, билгеле, тик алары да минем игътибарсызлык аркасында. Туган көннәрне онытам, туй көнен (ә без аны ел саен билгеләп узабыз)… Алдыма тәлинкәне катырак этеп куйгач кына искә төшә…  

Хәер, бер нәрсә бар. Хатынның кибеттән кайткач: «Фәлән әйберне алмадым әле, акча жәлләдем, әмма ул безгә кирәк», – диюен аңламыйм. «Син алырсың дип уйладым», – ди. Шул бер үк кесәдән чыга лабаса! Хатын-кыз азрак саранрак, сакчылрак шул ул… Кирам Сатиевның сөйләгәне искә төште әле. «Хатын Проспект базарына алып китте, – дигән иде ул. – Алма 1 тәнкәгә арзанрак икән анда – өч кило алма алды. Ә мин ул базарга 200 сумлык бензин ягып килдем». 

— Хаклы икәнегезне яхшы беләсез, әмма хатыныгызның үз туксаны – туксан, хаклык аның ягында дип саный. Мондый очракта нишлисез? Үзегезнең хаклы булуыгызны исбатларга тырышып карыйсызмы әллә инде юл куясызмы? 

— Күптән бер нәрсәне аңладым – хатын-кызга һәрвакыт юл куярга кирәк. Хаклы түгел икәнен белеп тә, хатын белән килешсәң, «җиңдем» дип ул да сөенә, «юл бирдем» дип син дә куанасың. Һәм шуның белән бөтен проблема да хәл ителергә мөмкин. Ә гаиләдә бәхәс чыкмый калмый инде ул. Тик аны гаугага җибәрүдән ни мәгънә?! Хатын-кыз бит ул ир-атның кабыргасыннан яратылган, бераз кәкре була. Аны турайтам дип тотынырга ярамый – сыначак. 

— Шундый очракны күзаллыйк әле: сез ачыгып, арып-талып эштән кайтып керәсез, ә өйдә ашарга пешмәгән. Хатыныгыз, мин арыдым дип, диванда кырын ятып тора. Сез нишлисез инде? Кафега чыгып китәсез яки пиццага заказ бирәсез? Тиз генә үзегез берәр нәрсә пешерәсез? 

— Әйе, андый хәл дә булырга мөмкин. Тормыш бит… Мин, мөгаен, пиццага заказ бирүчеләрдәндер. Яки роллалар китертәсең дә, шуны гаиләдә мәҗлескә әйләндерәсең. Хатынның да башы авыртудан туктый… Дөрес, үзем дә нидер пешерә алам. Әмма аның өчен мин язарга утырырга тиеш… Әдәби әсәрне башта бик озак күңелдә йөртәсең, ул тәмам өлгереп, ниһаять, кәгазьгә төшерерлек була. Утырасың өстәл янына. «Искәндәр Сираҗи. Хикәя» дип язып куясың. Тагын аз гына аскарак хикәянең исеме һәм беренче җөмләсе языла – алар алдан уйланган була инде. Һәм… бүтән язасы килми башлый. Өстәл яныннан китү өчен син ашарга әзерли башлыйсың… «Әти элек безгә тәмле әйберләр пешерә иде», – дип, балалар еш искә төшерә. Элек мин өйдә иҗат итә идем, хәзер күбрәк офиста шул…  

— Сер түгел, берәр җиргә җыена башласак, без, хатын-кызлар соңга калучан. Бу сезнең ачуны китерәме? Китерә икән, бу хәл белән ничек көрәшәсез? 

— Көрәшмим, машинага чыгам да утырам. Миңа гел вакыт җитми, шуңа күрә кемнедер көткән араны файдалы итеп үткәрергә тырышам: радио тыңлыйм яки телефоннан үз эшләремне эшли торам..  

— Хатын-кызлар еш кына… бүләк сайлауда ялгыша… 

— Хатын белә: үземә кирәк нәрсәне мин үзем алырга яратам. Шуңа күрә 23 февраль бездә дә шул ук носки, шул ук одеколон бәйрәме ул. Носкиның кара яки кара зәңгәр төслесен генә кигәнемне дә белә Эльмира, бүләк сайлаганда ялгышмый.  

Үзем аңа бүләк бирергә бик яратам. Алтын-көмеш бизәнү әйберләре дә шактый аның, күбесен кулланмый да, әмма матур әйбер күрсәм, барыбер аласым килә. Хәзер кызлар үсеп җитте инде – алар тага, алар кия. Ә чәчәк белән минем хатынны шаккаттырып булмый. Вазасында чәчәкләрнең беркайчан шиңгәне юк – кесә бушрак чакларда да бер чәчәклек кенә акчаны һәрвакыт таба идем…