Праздник купала на беларускай мове

Купалле
М. М. Філіповіч. «На Купалле». 1921
Тып	народны
інакш	Іван Купала, Ян Купальны, Ян, Янаў дзень, Свята Сонца і кахання, Іван Вядзьмацкі, Іван Калдунскі
Значэнне	«апоўдні года»
Адзначаецца	ўсходнімі славянамі
Дата	ў ноч з 23 чэрвеня (6 ліпеня) на 24 чэрвеня (7 ліпеня)
Святкаванне	паліць вогнішчы і скакаць праз іх, вадзіць карагоды, плесці вянкі
Традыцыі	збіраць травы
Звязана з	гадовым сонцастаяннем

Купа́лле (Ноч на Івана Купалу) — старажытнае народнае земляробчае свята, звязаны з летнім сонцастаяннем, з росквітам прыроды і летняй цеплыні. Адзначаецца ў ноч на 24 чэрвеня^[1]. У Юлiянскім календары адбыўся зрух на 6-7 ліпеня паводле Грыгарыянскага календара і цяпер часта Купалле адзначаюць у гэты дзень.

Часта Купалле блытаюць з днём Святога Іаана (Яна, Івана) Хрысціцеля. Між тым гэта два розныя святы. «Сёння Купалле, а заўтра Ян…», — тлумачыць народная песня. Купалле — гэта ноч перад Іванавым днём, а не сам Іванаў дзень.

Этымалогія[правіць | правіць зыходнік]

Слова «купала», як і «Купалле», мае некалькі трактовак. Найбольш пашыраная — ад старажытнаславянскага «купець» (гарэць). Выдзяляецца таксама індаеўрапейскі корань «куп» — са значэннем «кіпець», «горача жадаць», блізкі да лацінскага cupido (імкнуцца, ускіпаць), ад якога выводзіцца Купідон. Назва можа паходзіць і ад «куп» у сэнсе «група людзей», «збор».

Раней меркавалася, што назва паходзіць ад імя Купалы — бога, якога быццам ушаноўвалі славяне-язычнікі. Сёння даследчыкі сумняваюцца ў існаванні такога боства. Ужо У. Проп ставіцца да яго скептычна і мяркуе, што Купалле магло быць прысвечана Ярыле.

Існавалі таксама рэгіянальныя варыянты назвы свята: Купава, Купалачка, Купальчык, Купало, Купал, Купалейка, Купальначка.

Гісторыя[правіць | правіць зыходнік]

Паходжанне[правіць | правіць зыходнік]

Пад рознымі назвамі свята вядома ўсім індаеўрапейскім народам. Паводле гісторыка Змітра Скварчэўскага, свята ў гонар летняга сонцаварота вядома на Беларусі яшчэ з бронзавага веку. Ёсць меркаванне, што яно ўзнікла ў перыяд матрыярхату і было прысвечана нейкаму жаночаму вобразу. Таму ў купальскіх песнях Купала згадваецца ў якасці жаночага персанажа: маладой дзяўчыны ці дарослай жанчыны, у якой ёсць тры дачкі.

Ва ўсходніх славян Купалле ўпершыню згадваецца ў Цвярскім летапісе пад 1175 г., у Іпац’еўскім летапісе — пад 1262 г., у старабеларускіх граматах — з XIII—XIV стст. Захаваўся надпіс на сцяне Спаса-Праабражэнскай царквы ў Полацку, дзе згадваецца назва свята. Прадстаўнікі фалагічнай школы лічылі Купалле святам у гонар язычніцкага бога (багіні) Купалы. Таксама ёсць меркаванне, што свята прысвячалася богу Ярыле, які нібыта памірае ў купальскі дзень, каб зноў адрадзіцца вясною на будучы год.

В. К. Сакалова прыходзіць да высновы, што ў найболей старажытным выглядзе Купалле захавалася менавіта ў беларусаў. «Украінцы таксама захавалі асноўныя старажытныя элементы, але ў ХІХ ст., калі Купала стаў вясёлым маладзёжным гуляннем, яны відазмяніліся і пераасэнсаваліся. Рускімі ж асноўныя элементы купальскага рытуалу былі або забыты або перанесены на іншыя святы…»^[2]

Праблема даты[правіць | правіць зыходнік]

У старажытнасці Купалле прымяркоўвалася да летняга сонцастаяння, аднак магло святкавацца і ў блізкія даты. Як лічыць Зміцер Скварчэўскі, адзінай даты Купалля не існавала. Паводле этнаграфічных звестак, яно магло святкавацца некалькі разоў: сёння ў адной вёсцы, заўтра — у суседняй. Старадаўнія беларусы, тым болей сяляне, не мелі дакладных астранамічных прыбораў, таму даты росквіту лета, цеплыні і прыроды вызначалі вельмі прыблізна. Часта Купальскія абрады расцягвалі на цэлы шэраг дзён. Хроніка Стыйкоўскага вызначае Купалле як перыяд года з 25 траўня па 23 чэрвеня. Акрамя таго, перыяд сонцастаяння ў розныя стагоддзі мяняўся. Напрыклад, Францішак Скарына ў 16 ст. вызначае дату 12 чэрвеня (паводле сучасных астранамічных падлікаў, ён быў правы). Так ці інакш, Купалле сімвалізавала мяжу, пасля якой дзень пачынаў скарочвацца, цеплыня пачынала сыходзіць, а прырода — згасаць, набліжацца да канца лета, да восені, да зімы.

З цягам часу Купалле стала прымяркоўвацца да дня Іаана Хрысціцеля (24-25 чэрвеня). Тады яно і набыло назву Іван (Ян) Купала. Але ў некаторых мясцінах яно спраўлялася і раней. «Наша ніва» ў нумарах 1910—1911 гг. называе ў якасці даты Купалля ноч 23-24 чэрвеня.

У 1918 г. камуністычныя ўлады правялі каляндарную рэформу і перайшлі на Грыгарыянскі каляндар. Руская праваслаўная царква адмовілася падтрымаць рэформу, і Іван Купала пачаў святкавацца ў ноч 6-7 ліпеня, што працягваецца і па наш час. Але некаторыя грамадска-культурныя супольнасці ў Беларусі спраўляюць купальскія абрады паводле старажытнай традыцыі — у ноч 20-21 (ці 21-22) чэрвеня, у перыяд летняга сонцастаяння.

Міфалогія Купалля[правіць | правіць зыходнік]

Лічылася, што раніцай пасля Купальскай ночы сонца «грае». Яно нібыта плавае ў вадзе далёка на гарызонце, «купаецца». «На Купалу сонца грала…» — спяваецца ў народных песнях. Купальская ноч — быццам злучэнне двух несумяшчальных стыхій, агню і вады. У народных песнях і баладах часта паўтараецца матыў: дзяўчына і хлопец пабраліся шлюбам, а потым даведаліся, што яны — брат і сястра. Не вытрымаўшы сораму, яны ператварыліся ў кветку, у якой пялёсткі двух колераў — сіняга і жоўтага. Жоўты — колер сястры, сіні — колер брата (у іншых варыянтах — наадварот). Кветка вядомая як «брат-сястрыца», яна сапраўды расце ў Беларусі, квітнее летам і лічыцца адным з сімвалаў Купалля. У гэтым матыве можа быць рэшта вялікага славянскага міфа пра нараджэнне і зямлі, і неба, і ўсяго сусвету: праз шлюб двух першасных стыхій — агню і вады.

Купальскія містэрыі[правіць | правіць зыходнік]

Паводле народных павер’яў, рэкі ў гэту ноч свецяцца асаблівым прывідным святлом, а звяры, птушкі і нават дрэвы атрымліваюць дар мовы. У ноч а 12-й гадзіне зацвітае папараць-кветка. Хто знойдзе яе — атрымае здольнасць бачыць схаваныя ў зямлі клады і разумець мову звяроў. Каб адшукаць яе, трэба выправіцца ноччу ў лес аднаму і зайсці ў такі лясны гушчар, каб не чуць ні пеўняў, ні сабак з навакольных вёсак. Папараць-кветка маленькая, але яна ззяе ў цемры яскравым агеньчыкам.

Ведзьмы на Купалле[правіць | правіць зыходнік]

Адначасова Купалле — час разгулу змрочных сіл прыроды: ведзьмы і ведзьмары нібыта імкнуцца адабраць у кароў малако, зрабіць заломы ў жыце і інш. Яны ператвараліся ў жаб, змей, прабіраліся ў хлеў, шкодзілі жывёлам. Гэтыя павер’і адлюстраваныя ў купальскіх песнях:

Хадзем, дзяўчаткі, на Купалу,
Хадзем, сястронкі, агонь класці.
…Пільнаваці жыта й пшаніцы
Ад тое ведзьмы-чараўніцы,
Каб яна па межах не хадзіла,
Раннія расы не абівала.
…З жыта спору не збірала.

— ^[3].

Ведзьмы ператвараліся ў розных крылатых жывёл і ляцелі на Лысую гару пад Мсціславам, каб зладзіць там шабаш. Верагодна, гэта ўспамін пра язычніцкія культы, якія ў старажытнасці сапраўды праводзіліся жанчынамі на сакральных узгорках. У купальскіх песнях нават сустракаюцца радкі: «На гары Купала гарэла…» У іншым мясцінах верылі, што ў Купальскую ноч ведзьмы крадуць у людзей коней, на якіх скачуць на Лысую гару.

Калі чалавек не святкаваў Купалле, яго маглі палічыць ведзьмаром: значыць, у гэтую ноч ён лятаў на Лысую гару. З такім людзей паджартоўвалі: «Наталка на Купаллі не была, то-то ведзьма была!».

Каб абараніцца ад ведзьмаў, людзі выконвалі рытуалы:

• Каб не скралі каня і не паехалі на ім на Лысую гару, гаспадар замыкаў хлеў.
• На ганак хаты клалі крапіву, каб ведзьмы не нарабілі жыхарам шкоды.
• Кідалі ў жыта галавешкі з агнём.
• Абтыкалі сцены хаты і хлява святаянскімі зёлкамі.
• Спальвалі ў агні саламяную ляльку (пудзіла ведзьмы). Часам «ведзьму» мог сімвалізаваць чэрап жывёліны, які таксама кідалі ў агонь.
• У некаторых мясцовасцях праз вогнішча з мэтай ачышчэння і засцярогі праганялі статак.
• Спявалі песні-абярэгі: «Ой, на Купаллі цёмныя ночы, ой выбер Божа ведзьміны Вочы! / Ой выберы Божа ведзьміны вочы, каб не хадзіла ў цёмныя ночы!..».
• Развешвалі над дзвярыма хлявоў ці на вокнах розныя вострыя інструменты — сярпы, іголкі, косы.
• У даўніну падазронай жывёліну (кату, сабаку, жабе) наносілі калецтва. Калі тое ж калецтва потым выяўлялася ў кагосьці з вяскоўцаў — значыць, ён вядзьмар і на купальскую ноч ператвараўся ў жывёліну, каб шкодзіць людзям.

Абраднасць[правіць | правіць зыходнік]

Рытуалы[правіць | правіць зыходнік]

Купалле мела карнавальна-экстатычны характар, блізкі да антычных вакхічных культаў.

Свята характарызавалася комплексам абрадаў, павер’яў, любоўнай і аграрнай варажбой. Яшчэ днём дзяўчаты збіралі купальскія (святаянскія) зёлкі, што, як лічылася, мелі асаблівую лекавую моц. Цэнтральнае месца ў абрадах і гульнях займала купальскае вогнішча.

Пасля прыняцця хрысціянства царква сумясціла з Купалле дзень Іаана Хрысціцеля, свята атрымала здвоеную назву Іван Купала, або Іванаў (Янаў) дзень. Святкавалася ў ноч на 7 ліпеня (24 чэрвеня с. ст.). Традыцыя Купалля на Беларусі амаль у архаічным выглядзе захавалася да пач. ХХ ст. У наш час існуе як традыцыйнае народнае свята без абрадавай дзейнасці.

Купальскае вогнішча[правіць | правіць зыходнік]

Купальскія агні, верагодна, увасаблялі сонца і надзяляліся сілай даваць ураджай і праганяць смерць. Да купальскага вогнішча рыхтаваліся загадзя. Па ўсіх дварах збіралі старыя непатрэбныя рэчы і вывозілі іх на выбранае для ўрачыстасці месца (узлесак, паляну, высокі бераг ракі), дзе яны пазней спальваліся. У некаторых мясцінах у полымя кідалі старыя вуллі, каб пчолы былі здаровыя і прыносілі мёд. У старажытнасці купальскі агонь распальвалі трэннем кавалкаў дрэва адзін аб адзін, адначасова ўздымалі на высокім шасце прамасленае драўлянае кола (магчыма, сімвал сонца), якое потым падпальвалі. Пры агні гатавалі абрадавую вячэру: яешню, верашчаку, кулагу, варэнікі. Вакол агню вадзілі карагоды, спявалі купальскія песні. Праз вогнішча хлопцы і дзяўчаты скакалі парамі, што было звязана з ачышчальнай магіяй і з рытуалам, прызначаным забяспечыць плоднасць (ад вышыні скачка залежыла вышыня хлябоў і інш.). У агонь таксама кідалі пучок лёну і крычалі магічныя словы: «Зарадзі лён». Важнымі элементамі свята былі спаленне або тапленне ў вадзе пудзіла Купалы (таксама называлі Марай, Марэнай ці Ведзьмай), рытуальнае купанне на ўзыходзе сонца, качанне па расе, пусканне з гары падпаленага кола і інш.

Варажба[правіць | правіць зыходнік]

Вельмі пашыранай на Купалле была варажба, асабліва на замужжа (на рачную плынь пускалі вянкі, загадваючы на «суджанага», і інш.):

• Заплюшчыць вочы і назбіраць усляпую розных траў, пакласці іх пад падушку. А раніцаў разглядзець іх: калі назбіралася 12 відаў рознай травы, то ў гэтым годзе дзяўчына выйдзе замуж.
• Пакласці вянкі на ваду, каб у сярэдзіне кожнага вянка была замацаваная свечка. Калі вянок нейкай дзяўчыны патоне і свечка згасне, — значыць, наканаваны разлюбіў яе. Калі не патоне — быць ёй замужам.
• Калі ў хаце быў нехта хворы, паміж бярвенняў прасоўвалі купальскую кветку. Калі раніцай яе знаходзілі завялай, — значыць, хворы памрэ. Калі кветка засталася жывой, — значыць, хвароба пройдзе.
• Дзяўчаты (пад смех і жарты сваіх сябровак) — поўзалі па зямлі і зрывалі зубамі аер. А на наступны дзень глядзелі, чый аер лепей адрос. Значыць, той дзяўчыне і быць замужам гэтым годам.
• Дзяўчаты зрывалі зубамі траву трыпутнік і шапталі: «Трыпутнік — трыпутнік, ты расцеш пры дарозе, бачыш старога і малога, ці не бачыў майго мілога?». Пасля гэтага суджаны павінны быў прысніцца ноччу.

Варажбітныя абрады адлюстроўваюцца ў купальскіх песнях:

Цёмна ночка Іванаўская.
Набяром, сястрыцы,
Жоўтага пясочку
I пасеем, сястрыцы,
Пад таткаву клетку.
А знаці, пазнаці,
Пясочак не ўзыдзець —
Нам у таткі не быці,
Вянкоў не насіці.

— ^[4].

Дзеўка-Купала[правіць | правіць зыходнік]

На Магілёўшчыне Купалле была жывым персанажам, які звалі «Дзеўка-Купала». Яе ролю выконвала самая прыгожая дзяўчына вёскі. Іншыя дзяўчаты распраналі яе і абмотвалі лісцем і галінкамі, на галаву клалі вянок. Потым яе вялі ў лес, дзе былі падрыхтаваныя вянкі. Дзяўчыне завязвалі вочы, і яна раздавала іншым дзяўчатам вянкі. Каму даставаўся свежы вянок — значыць, той жыць шчасліва, каму завялы — той «не бачыць шчасця».

Купальскія зёлкі[правіць | правіць зыходнік]

Яшчэ днём дзяўчаты і жанчыны збіралі кветкі і расліны: лічылася, што на Купалле яны набываюць асаблівую моц. У Круглянскім раёне збіралі купалкі, у Глыбоцкім — багатыркі. І тыя, і другія лічыліся моцным сродкам дзеля любоўнай магіі. Таксама збіраліся васількі, папараць, рута, святаяннік. Купальскія вянкі, сплеценыя з розных кветак, лічыліся магічнымі. Людзі верылі, што іх моц толькі ўзрастае, калі асвяціць іх у царкве ці касцёле. Калі нехта хварэў, з іх гатавалі адвары ці абкурвалі імі хворага. Архілін, паводле павер’яў, абараняў ад падкопаў злых духаў, сок цірліча прыцягваў багацце, а пералёт-трава прыносіла шчасце.

Купальскія песні[правіць | правіць зыходнік]

Купальскія песні найбольш распаўсюджаныя ў Паўночнай і Паўднёва-Заходняй Беларусі. Рэдка сустракаюцца ў Гомельскай вобласці. Зусім не сустракаюцца на усходзе Магілёўскай вобласці (Хоцімскі, Кручаўскі, Клімаўскі раёны), Гродзенскай (Астравецкі, Лідскі, Дзятлаўскі раёны) і на паўднёва-заходняй ускраіне Брэсцкай вобласці (Брэсцкі, Жабінскаўскі раён).

Купальскія ласункі[правіць | правіць зыходнік]

Сялянне з Краснапальскага раёна змешвалі бульбяное цеста з мукою і пяклі пірагі, начынялі іх зялёнай цыбуляй ці кіслай капустай з просам. Амаль па ўсёй Беларусі на Купалле гатавалі кулагу: ягады ставілі на агонь і варылі. Потым дадавалі ў іх крыху мукі, мёд ці цукар, варылі да кісельнага стану. Падавалі на стол з хлебам ці блінамі. Іншым ласункам была верашчака — страва дзеля мачання бліноў. На Тураўшчыне, Магілёўшчыне і Лагойшчыне яе гатавалі так: спачатку сала, мяса ці каўбаса падсмажваліся на патэльні, потым у іх дадавалася мука, араматныя зёлкі. На Гродзеншчыне, у Цэнтральным і Ўсходнім Палессі верашчака была крыху іншай: сала, мяса ці каўбаса варыліся, потым перакалочваліся мукою. На Вілейшчыне і ў некаторых раёнах Гродзеншчыны верашчаку рабілі на хлебным ці бурачным квасе. Сёння верашчака шырока вядомая на Беларусі пад назваю мачанка.

Раніца пасля Купалля[правіць | правіць зыходнік]

Раніцай пасля Купальскай ночы дзяўчаты і хлопцы сустракалі світанак, назіралі, як сонца «грае» (пераліваецца рознымі колерамі, дзеліцца на кругі), купаліся ў вадзе, каталіся па траве з купальскімі росамі, каб набрацца сілы.

Аналагічныя святы ў іншых культурах[правіць | правіць зыходнік]

Многія індаеўрапейскія народы святкавалі перыяд летняга сонцастаяння. Пасля прыходу хрысціянства адпаведная абраднасць у многіх народаў Еўропы была перанесеная на тое ж свята Іаана Хрысціцеля (24-25 чэрвеня). У літоўцаў вядомы Йонінэс, у латышоў — Ліга, у англічан — Ноч перад днём святога Джона, у нарвежцаў — ноч перад святым Хансам (st. Hans), у шведаў — Мідсомар (Midsommar), у датчан — Іёнсок (Jonsok). Швейцарцы святкавалі Sunnawend (Летні сонцаварот), з якім былі звязаныя павер’і пра схаваныя клады, пра гномаў, пра таямнічыя «агні Іаганіса», што ззялі ў цемры.

Купалле ў літаратуры і мастацтве[правіць | правіць зыходнік]

Свята шырока адлюстравана ў жывапісе, паэзіі, сучасных песнях. Беларускі паэт Янка Купала не толькі ўтварае ад назвы свята свой псеўданім, але і прысвячае яму частку сваёй творчасці:

На купалле на святое
Рві, матуля, зелле тое,
Што ў нас папараць завецца!
I шчаслівым быць здаецца!

Як нарвеш яго даволі
Ў цёмным лесе, ў чыстым полі, —
Палажы за абразамі,
Пасвянці сваймі слязамі…

Двойчы, тройчы — а крапліста —
Злі слязою брыльянцістай
I чакай з яго прыплоду
Ад усходу да заходу…

Як узыйдуць з зелля кветкі. —
Будуць шчасце меці дзеткі,
Будзеш, маці, меці ў хаце
Долю, згоду і багацце!..

— ^[5].

На Купалле — музычны сінтэтычны спектакль, пастаўлены ў БДТ-1 у 1921 годзе, які пратрымаўся некалькі гадоў у рэпертуары тэатра па аднайменнай драме М. Чарота «На купалле» Е. Міровічам.

З сучаснай літаратуры тэма Купалля шырока закранута ў дзіцячай аповесці-казцы (ці фэнтэзі) Уладзіміра Ягоўдзіка «Янка і Ружа» (2013 г.)

• 

  Г. Семірадскі. Ноч на Івана Купалу (каля 1880)

• 

  Купалле. Паштовая марка СССР (1991)

• 

  І. І. Сакалоў. Ноч на Івана Купалу. 1856

• 

• 

  І. Левітан. Папараць ля вады. 1895

• 

  Памятная манета Нацбанка Беларусі (2004, рэверс)

Гл. таксама[правіць | правіць зыходнік]

• Янка Купала
• Народны каляндар

Зноскі

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

• Беларускія народныя абрады. — Мн., 1994.
• Васілевіч Ул. А. Беларускі народны каляндар. — Мн.: 1992.
• Зайкоўскі Э. Купалле // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 4: Кадэты — Ляшчэня / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1997. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0041-2.
• Лозка А. Беларускі народны каляндар. — Мн.: Полымя, 1993.

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Купалле
• Купалле Архівавана 5 сакавіка 2016. // «Рэгіянальная газета»
• Купалле (бел.) 
• Купалле Архівавана 8 лютага 2013. // Расейскі Этнаграфічны Музей (руск.) 
• Будзьма Беларусамі. Купалле
• Радзіма мая — Беларусь. Купалле
• Беларускі народны каляндар
• Купалле
• Ганцавіцкі краязнаўчы музей. Верашчака

Адзін з самых рамантычных, таямнічых народных святаў — гэта, несумненна, Івана Купала. Чый свята, традыцыі і звычаі гэтага дня — пра гэта і пойдзе гаворка далей.

Адзначаць яго пачалі яшчэ ў сівой паганскай старажытнасці. У ўсходніх славян ён прыпадаў на дзень летняга сонцастаяння 24 чэрвеня. Але пасля ўвядзення грыгарыянскага календара дата зрушылася на 7 ліпеня. Святкаванні і абрады Іванова дня абавязкова ўключаюць у сябе тры галоўныя складнікі: агонь, ваду і травы.

Івана Купала і хрысціянства

Гісторыя паходжання свята Івана Купала распавядае, што пасля хрышчэння Русі святкаванне супала з царкоўным святам Нараджэння Іаана Прадцечы (Івана Хрысціцеля). З ім звязваюць першую частку сучаснага назвы Івана Купала. Другая частка, на думку некаторых даследчыкаў, носіць імя паганскага бажаства пладоў і кветак Купала. Але іншыя сцвярджаюць, што ў славянскім пантэоне такога бога не было, а назва «Купала» звязана з абрадамі, якія праводзяцца ў гэты дзень.

Гісторыя свята Івана Купала змяшчае звесткі, што такое падвойнае назва ўзнікла ў той перыяд, калі царква паспрабавала цалкам замяніць паганскае свята на хрысціянскі. Святары вельмі негатыўна ставіліся да гуляньям і гаданьям, што адбываліся ў гэты дзень. Пастаянна спрабавалі іх забараніць, лічачы падобныя забавы богомерзкими, д’ябальскай і звязвалі іх з глыбокай пашанай нячыстаму.

Калі адзначаюць Івана Купала

Гісторыя свята Івана Купала данесла да нас звесткі, што ўвось асноўныя святкавання пачынаюцца ўвечары 6 ліпеня (чэрвень 23) з заходам сонца і працягваюцца ўсю ноч да світання. Ноч на Івана Купала лічыцца чароўнай. У гэты час гуляе і паскудзіць уся нячыстая сіла: ведзьмы, русалкі, мавки і г. д., а травы, вада і агонь набываюць магічныя і гаючыя ўласцівасці.

Як адзначаюць Івана Купала

Што рабіць на Івана Купала? Ужо пасля абеду 6 ліпеня (чэрвень 23) дзяўчаты пачыналі збіраць кветкі, травы і плесці вянкі. Таксама моладзь изготовливала пудзіла Марэны і Купала, галоўных дзеючых асобаў свята. У розных рэгіёнах іх рабілі па-рознаму: з саломы, галінак, цэлага дрэўцы і г. д. Іх упрыгожвалі кветкамі, стужкамі, ягадамі і пладамі. Марена сімвалізавала сабой зімовы завяданне, паміранне прыроды, тады як Купала быў сімвалам адраджэння і багацця. Вакол пудзілаў хлопцы і дзяўчаты вадзілі карагоды і спявалі спецыяльныя абрадавыя песні, услаўляючы такім чынам, адвечны прыродны кругазварот. Потым пудзіла звычайна тапілі ў вадзе або спальвалі на вогнішчы, а святкавання працягваліся вакол вялікага купальскага вогнішчы.

Купальскае вогнішча

Лічылася, што у ноч на Івана Купала агонь набывае асаблівую ачышчальную сілу. Таму абавязковым атрыбутам гэтага свята быў рытуальны вогнішча. Яго рабілі вельмі вялікім і высокім, каб шугаў, як сонца. У цэнтры огневища ўсталёўвалі высокі слуп, на які часцяком апраналі чэрап каня або каровы – «видьму». Вакол вогнішча збіраліся ўсе, ад малога да вялікага, вадзілі карагоды, спявалі, танцавалі. Калі агонь крыху прогорал, маладыя хлопцы і дзяўчаты пачыналі скакаць праз вогнішча, каб ачысціцца, выгаіцца ад хворасцяў, абараніцца ад благога вочы і паскуддзя. Калі дзяўчына не магла пераскочыць праз агонь, то яе лічылі ведзьмай. Маглі абліць вадой, отстегать крапівой, абсыпаць пер’ем. Маладыя пары скакалі, трымаючыся за рукі, і калі ў скачку рукі не рассоединились, то маглі спадзявацца на моцны саюз.

Яшчэ што рабіць на Івана Купала? Таксама існаваў звычай спальваць у гэты дзень старыя і непатрэбныя рэчы, пазбаўляючыся разам з імі ад старых крыўд і бязладзіцы. Яшчэ на купальскім вогнішчы маці спальвалі кашулю хворага дзіцяці, каб з ёй згарэла і хворасць, мучыцца іх дзіця. А часам праз купальскае вогнішча пераганялі нават хатнюю скаціну, каб пазбавіць яе ад мору і хвароб.

Гаючая вада

Гісторыя свята Івана Купала распавядае, што ўода ў гэты дзень набываюць асаблівую гаючую сілу. Да купання ў вадаёмах у гэты дзень ставіліся па-рознаму. У некаторых рэгіёнах абмывання лічыліся абавязковым рытуалам, так як гэта очищало цела ад хвароб, а душу ад благіх намераў. Акрамя таго, уся нечысць (русалкі, вадзянікі) пакідала вадаёмы, збіраючыся на свае шабашы.

А ў іншых, наадварот, баяліся масавых купанняў менавіта з-за разгулявшейся у гэты дзень нячыстай сілы. Затое абавязкова стараліся пахадзіць басанож, памыцца і нават пакачацца ў ранішняй расе. Гэта абяцала юнакам сілу і здароўе, а дзяўчатам прыгажосць. Таксама у Іваноў дзень любілі папарыцца ў лазні з венікамі з 12 лячэбных траў, сабраных напярэдадні, у купальскую ноч. А вада, набраная з крыніц, мела цудадзейную сілу.

Магічныя травы

У гісторыі свята Івана Купала ўтрымліваюцца звесткі, што ў чароўную купальскую ноч усе травы і расліны набываюць асаблівую сілу. Траўніцы і знахары з світаннем ішлі збіраць цудадзейныя лячэбныя траўкі, пакрытыя гаючай купальскай расой. Пры зборы абавязкова чыталася спецыяльная малітва-змова. А ў Беларусі, да прыкладу, лічылі, што ўласцівасці травы яшчэ больш ўзмоцняцца, калі іх будуць збіраць»старыя і малыя», то ёсць дзеці і старыя. Бо ў іх чыстыя і нявінныя душы.

Славяне верылі, што на Івана Купала (лік — 7 ліпеня) лячэбныя расліны вырошчваюць лясныя духі — мавки і даглядаюць за імі, забяспечваючы гаючымі ўласцівасцямі.

Сімвалы сонца ў купальскіх абрадах

Паколькі свята Івана Купала (лік — 7 ліпеня) адзначаўся ў дзень летняга сонцастаяння, то многія яго атрыбуты сімвалізуюць наша свяціла. Напрыклад, хлопцы пускалі з пагоркаў вогненныя колы або падпалены прасмоленых бочачкі, што павінна было сімвалізаваць сонечны кругазварот. А адзін з абавязковых аксесуараў купальскіх святак — гэта вянок. Дзявочы вянок у міфалогіі славян заўсёды сімвалізаваў сонца, а яшчэ маладосць і чысціню. З глыбокай пашанай сонца былі звязаны карагоды вакол вогнішчаў і пудзілаў і спецыяльныя абрадавыя песні.

Прыкметы на Івана Купала для дзяўчат адносна вянкоў

Кожная маладая дзяўчына абавязкова пляла сабе з кветак, траў, галінак і ягад вянок, які ўпрыгожваў яе галоўку падчас танцаў і гулянняў. Дзявочы вянок у гэтую чароўную ноч меў асаблівае, магічнае значэнне. Напрыклад, дзяўчаты апускалі ў раку вяночак або крыніца, зачэрпвалі скрозь іх ваду і мылі твар, верачы, што гэта зробіць іх скуру белай, шчокі румянымі, а вочы бліскучымі. Але галоўнае абрадавае дзейства пачыналася крыху пазней, калі дзяўчаты ўцякалі ад хлопцаў і, прымацаваўшы да сваіх веночкам запаленыя свечкі, адпраўлялі іх плыць па рацэ. Кожная дзяўчына ўважліва сачыла за сваім вянком. Калі ён адплываў далёка, то яго гаспадыня абавязкова павінна была выйсці ў гэтым годзе замуж. Калі ж круціўся на месцы, то замужжа трэба было адкласці да наступнага года. Але горш за ўсё, калі вянок тануў. Тады лічылася, што ў несчастливицы няма пары і ёй прыйдзецца бавіць стагоддзе адзінокай.

Зрэшты, хлопцы не пакідалі без увагі гэта дзейства. Назіраючы цішком за абрадам, яны стараліся потым вылавіць з ракі вянок сваёй выбранніцы і запатрабаваць у яе наўзамен пацалунак.

Колер папороти

Самая вядомая купальская легенда аб кветцы папараці. Здаўна верылі, што раз у годзе чароўнай ноччу расцвітае кветка папараці. Ён квітнее толькі міг і ахоўваецца нячыстай сілай, але той, хто знойдзе яго, набудзе незвычайныя здольнасці. Ён зможа разумець мову звяроў, птушак і раслін, бачыць скрозь зямную цьвердзь закапаныя скарбы, адкрываць любыя замкі, кіраваць зямлёй, вадой і нячыстымі духамі, станавіцца нябачным і гэтак далей.

Павер’і і прыкметы на Івана Купала

Лічылася, што ў гэтую магічную ноч дрэвы могуць рухацца і размаўляць паміж сабой, гэтак жа як птушкі і жывёлы. А ў цёмным лесе паміж дрэў можна ўбачыць пырхалі навокал мноства светлячкоў. Гэта душы продкаў, якія вярнуліся на зямлю толькі на адну ноч.

Таксама ў ноч на Купала актывізуецца ўсялякая нечысць: русалкі, мавки, лесавікі, дамавікі і іншыя духі. Яны задавальняюць свае гульбища, забаўляючыся ўсялякімі каверзами.

Але больш за ўсё шкоды маглі нанесці ведзьмы, чинящие у гэтую ноч розныя поскудзі і збіраюцца на шабашы. Менавіта таму жанчыну, якая ў купальскую ноч не прыйшла да кострищу, маглі палічыць ведзьмай.

Каб засцерагчы сябе ад тагасветных сіл, выкарыстоўвалі самыя разнастайныя абярэгі: галінкі свяченой вярбы, асінавыя калкі, конопляный колер, крапіву і палын. І нават ірваныя мужчынскія штаны, якія вешалі на притолке хлява, каб ведзьма не магла ўвайсці і забраць малако ў каровы або адвесці конь для паездкі на Лысую гару да месца ведьминского шабашу.

Купальская ноч была адзінай магчымасцю для моладзі весяліцца і скакаць да самага світання, не выклікаючы асуджэнняў з боку дарослых. Толькі ўсмешку выклікалі іх незлічоныя праказы і некаторыя вольнасці. Магчыма, таму народ на працягу многіх стагоддзяў так дрыгатліва ахоўваў і аберагаў гэты жыццесцвярджальны і чароўны свята, яго традыцыі і абрады.

Купалле

Купалле, Іван Купала, Янаў дзень — так завецца адно з прыгажэйшых  летніх народных свят, якое адбываецца з 6 на 7 ліпеня. Свята гэта вельмі старажытнае, праводзілася ў гонар летняга сонцастаяння, росквіту ўсяго расліннага свету і было папулярным у мінулым ва ўсіх еўрапейскіх народаў. 3 прыняццем хрысціянства свята стала называцца яшчэ Янаў дзень у гонар Іаана Хрысціцеля. Так спалучыліся язычніцтва і хрысціянства нават у назве, і атрымаўся Іван Купала.

На Беларусі купальскія абрады вядомы здаўна. Важнейшым момантам абраду было запальванне вогнішча. Лічылася, што такі агонь сімвалічна падтрымлівае моц Сонца. Купалле цесна звязана і з вадою — на ранішняй зары ў гэты дзень прынята купацца ў вадзе, у расе. Такім купанням прыпісваецца гаючая сіла. Звычайна напярэданні Купалля моладзь у вёсцы выбірала распарадчыка і пад вечар усе збіраліся на яго двары, зносілі туды ўсялякую старызну, рабілі зборны воз і вывозілі сабраны хлам на поле, на бераг рэчкі ці на высокае месца, дзе звальвалі ў кучу і пакідалі да ночы. Позна вечарам ішлі на ігрышчы, рвалі палын, падпярэзваліся ім, каб засцерагчыся ад уздзеяння чараўнікоў, бо яны, на думку простых сялян, у купальскую ноч рабілі вельмі многа шкоды. Потым запальвалася вогнішча, усе ўладкоўваліся вакол яго, частаваліся, спявалі цудоўныя купальскія песні. Дзяўчат, што ўдзельнічалі ў свяце, называлі купалкамі, купалінкамі. Калі полымя добра разгаралася, пачыналіся скокі праз агонь.

З купаллем звязана шмат павер’яў, прыкмет, гаданняў. Верылі, што купальская ноч поўная цудаў: расцвітае папараць-кветка, дрэвы могуць рухацца, размаўляць. Дзяўчаты на Купалле плялі вянкі, пускалі іх на ваду і загадвалі пра сваю будучыню, пра замужжа…

Народныя прыкметы на Купалле:

• На Івана ноч адарвана.
• На Купала што зробяць — усё адарвана.
• На Купалу раса — будуць агуркі.
• Часамі Ян дасць ягад збан.
• Святы Ян пчол садзіць.
• Авёс да Яна хварэе, а пасля Яна шалее.
• Калі не выліняў конь (карова) да Яна, то няхай ідзе да другога пана.
• На Купала чэрці ў вадзе купаюцца.
• На Яна не выганяй карову рана.

Похожие статьи:

Ніл Гілевіч → Ніл Гілевіч — Ах, якая над Гайнай купальская ноч!..

Пераказы → Агінскія

Янка Купала → Янка Купала — Заклятая кветка

Янка Купала → Янка Купала — У купальскую ноч

Пераказы → Купальскі абрад

24.06.2021

Купалле ў Беларусі — адно з самых містычных свят. Пошук загадкавай кветкі, якой не існуе, варожбы, скокі праз вогнішча, невымоўная атмасфера рамантыкі — усё гэта робіць купальскую ноч адной з самых любімых у беларусаў. Нездарма адзін з нашых услаўленых песняроў узяў сабе псеўданім менавіта ў гонар Купалля. З гісторыі, легенд і традыцый гэтага свята можна чэрпаць натхненне бясконца!

Купалле ў Беларусі

• Гісторыя свята
• Варажба на Купалье
• Абавязковыя рытуалы
• Дзе адзначыць Купалле ў Беларусі?

Гісторыя свята

Усе славянскія народы дастаткова доўгі час былі язычнікамі. Таму нядзіўна, што шматлікія традыцыі часоў «паганства», як звалася ў нашай краіне вера і глыбокая пашана паганскім багам, трывала пераплялося з хрысціянскімі звычаямі. Адзін з яркіх прыкладаў — свята Івана Купалы.

Цікавы факт ад VETLIVA: Купалле адзначаецца ў ноч з 6 на 7 ліпеня паводле новага стылю ці з 23 на 24 чэрвеня — паводле старога, яны ж грыгарыянскі і юліянскі календары адпаведна. Лічыцца, што ў гэты дзень нарадзіўся Іаан Хрысціцель. А паколькі дата супадае яшчэ і з днём летняга сонцастаяння — нашы продкі паважалі памяць святога і заадно з шырокім размахам адзначалі пік росквіту прыроды і росту новага ўраджая.

Аднак сама назва свята злучана зусім не са словам «купаць», хоць менавіта гэтым і займаўся Іаан Хрысціцель, калі звяртаў новых вернікаў. Насамрэч, «купала» — гэта злосная, гарачая, яркая сутнасць, што кіпіць гневам. З ёй атаясамливалі сонца, якога, як і ўсіх астатніх стыхій, баяліся і ў той жа час абагаўлялі.

З часам, калі свята аб’ядналася са святкаваннямі ў гонар Іаана Хрысціцеля, да яго назвы дадалося імя Іван. А само слова «купала» страціла сваё першапачатковае значэнне і стала атаясамляцца з купаннем падчас вадохрышча. Тады ж змяніўся і сам сэнс Купалля: яно стала не толькі святам росквіту прыродных сіл, але і рытуалам ачышчэння з дапамогай агню і воды.

Цікавы факт ад VETLIVA: нашы продкі былі ўпэўнены ў гаючай сіле вады, таму ўсё імкнуліся выкупацца ўвечары ці прама ў купальскую ноч. Незвычайныя сілы прыпісвалі расе: лічылася, што калі раніцай 7 чэрвеня ёй памыцца, то мужчыны стануць мужней, а жанчыны — яшчэ больш прыгожымі. Менавіта таму мы падрыхтавалі для вас падборку санаторыяў з басейнам, каб вы асабіста пераканаліся ў жыватворнай сіле вады.

Варажба на Купалле

Маладыя дзяўчыны, асабліва незамужнія, вельмі чакалі прыходу свята. Усё таму, што ў гэты дзень прынята варажыць на будучыню і ў тым ліку на каханне. А вось ігнараванне Купалля прыраўноўвалася да граху, а дзяўчыну, якая не прыходзіла да агульнага вогнішча, пачыналі лічыць ведзьмай. Зразумела, што ні да чаго добрага гэта прывесці не магло.

Варажба пачыналася са збору палявых кветак. З іх дзяўчыны плялі вянкі, якія на захадзе сонца трэба было пусціць па вадзе. Незамужняя моладзь варажыла, хто з іх раней выйдзе замуж. Для гэтага на вянок ставілі падпаленую свечку і пускалі яго плыць па вадзе. Лічылася, што тая, чыя свечка раней згасала і чый вянок тануў першым, звяжа сябе сувяззю шлюбу раней за сябровак.

З дапамогай вянкоў таксама даведваліся, увасобіцца ў жыццё жаданне ці не. Тут усё было яшчэ прасцей: адпускаеш свой галаўны ўбор і чакаеш. Калі ён паплыве далёка — жаданне спраўдзіцца, а калі прыб’ецца да берага — тады, на жаль, прыйдзецца чакаць наступнага года, каб загадаць запаветнае жаданне яшчэ раз.

Прарочымі лічыліся таксама сны на Івана Купалу. Акрамя таго, дзяўчыны варажылі на грэбні, люстэрку, воску, рамонку і шматлікімі іншымі спосабамі.

Лайфхак ад VETLIVA: практычна ўсе санаторыі Беларусі знаходзяцца каля рэк і азёр, і персанал здраўніц з задавальненнем адзначае свята Купалле. Чаму б не сумясціць выдатны вольны час з карысным адпачынкам, бо тут клапоцяцца не толькі пра ваш добры настрой, але і пра выдатнае самаадчуванне!

Купальскія абрады і прыметы

Самымі вядомымі звычаямі на Купалле з’яўляюцца пошук кветкі папараці, карагоды і скокі праз вогнішча і, вядома ж, выкананне традыцыйных купальскіх песень. Традыцыі Купалля ў Беларусі ахінуты таямніцамі і містыцызмам, больш за тое, лічылася, што ў гэты дзень адкрываюцца дзверы для ўсякай погані. Таму на парог хаты клалі розныя зёлкі і нават крапіву.

Цікавы факт ад VETLIVA: а вы ведаеце, што містычныя з’явы для нашай краіны не такая ўжо і рэдкасць? У гэтым матэрыяле мы ўжо дзяліліся спісам лакацый, дзе ў Беларусі можна сустрэць зданяў, нячысцікаў і НЛА.

Галоўны ключык да шчасця ў гэту ноч — кветка папараці. Паводле прымет, расліна квітнее толькі раз у год — акурат у ноч на Івана Купалу. Толькі вось насамрэч папараць не квітнее зусім. Аднак лічылася, што містычнае свята абуджае самыя неверагодныя сілы — як злыя, так і добрыя, таму ўсе немагчымае станавілася магчымым. І калі смельчакам атрымоўвалася пераадолець усе перашкоды на сваім шляху і знайсці «папараць-кветку», далей усё будзе ў поўным шакаладзе. Шчасліўчык пачынаў разумець мову жывёл і птушак, мог бачыць і размаўляць з рознымі містычнымі істотамі, а таксама атрымліваў веды пра месцазнаходжанне кожнага скарбу на зямлі.

Дарэчы, і сам працэс пошукаў быў не такі просты. Смяльчак ішоў як мага далей у лес, у гушчар, куды не павінен пранікаць крык пеўня, і шукаў паляну з папараццю. У гэтым месцы ён запальваў свечку і чакаў поўначы: лічылася, што расліна расквітае роўна ў 12 гадзін ночы. І, дарэчы, пасядзець спакойна шукальнікам шчасця не атрымоўвалася, бо погань толькі і чакала, каб збіць чалавека са шляху праўдзівага!

Скокі праз вогнішча таксама насілі сакральны характар. Вядома, цяпер гэта вясёлая (хоць парой і даволі небяспечная) забаўка. А калі ў старажытныя часы дзяўчына і юнак браліся за рукі і скакалі праз вогнішча разам, то такім чынам яны заяўлялі пра пачатак сваіх адносін. Рамантычна, ці не праўда?

Абавязковым атрыбутам свята станавілася «Купальскае кола» — драўлянае кола, якое ўвечары падпальвалі разам з вогнішчам. Яно сімвалізавала сонца. Дарэчы, адным з самых папулярных летніх мерапрыемстваў з’яўляецца фэст з аднайменнай назвай. Сёлета ён, на жаль, не адбудзецца, але ў наступным годзе мы рэкамендуем там пабываць: такой магутнай атмасферы драйва, фолка і містыкі вы напэўна яшчэ не адчувалі!

5 ідэй для святкавання Купалля ў Беларусі

А зараз надышоў час рубрыкі рад ад VETLIVA! Знаёмім вас з топ-5 самых цікавых варыянтаў, куды можна адправіцца, каб добра адсвяткаваць Купалье:

1. Сілічы. У адным з самых файных гарналыжных курортаў Беларусі для вас рыхтуюць захапляльную праграму з пляценнем вянкоў (і, вядома ж, пусканнем іх на ваду), скокамі праз вогнішча (усё абсалютна бяспечна!), пошукам кветкі папараці і поўным апусканнем у свет беларускай міфалогіі. Усё роўна, ці абіраеце вы тур на 3 дні ці захочаце нацешыцца адпачынкам на працягу тыдня — дзякуючы працы дасведчаных аніматараў сумна не будзе ні хвіліны.

   

2. Дудуткі. Фаер-шоў, купальскі карагод, пляценне вянкоў, праца тэматычных фатазон і выступы вядомых беларускіх фолк-гуртоў — што яшчэ трэба для стварэння выдатнага настрою? Толькі невымоўная атмасфера беларускага музея-скансэна, якім з’яўляюцца Дудуткі. Тут вас сустрэнуць Яга, Кікімара, Балотнік і іншая погань. Але не пужайцеся: у Дудутках яны зусім не шкодныя!

3. Александрыя. Кожны год маштабны фэст «Александрыя збірае сяброў» вітае ўсіх аматараў аўтэнтычнай беларускай культуры на беразе ракі Днепр. Тэатральныя выступы, выставы, фуд-корты з самай сапраўднай беларускай кухняй, канцэрты, модныя паказы… Паверце, гэтыя два дні ў ліпені пройдуць вельмі насычана!

4. Беларускі дзяржаўны музей архітэктуры і побыту. Жадаеце стварыць сваімі рукамі сапраўдную васковую свечку ці навучыцца плесці купальскі вянок? А як наконт варожб і жудасна цікавых містычных гісторый і легенд? Усё гэта чакае вас у вёсцы Азярцо!

5. Дукорскі маёнтак. Гэта аграсядзіба Беларусі славіцца не толькі сваёй перавернутай хатай. Купалле тут святкуюць з шыкоўным размахам. Вас чакаюць этнічныя танцы, конкурсы, фаер-шоў, пусканне вянкоў па вадзе, выступ фолк-гуртоў PAWA, BY CRY, GUDA, Ketri і шматлікае іншае.

Пагрузіцеся з намі ў свет містычнай Беларусі!

Лічыцца, што ў Беларусі купальскія традыцыі берагуцца і ўзнаўляюцца з асаблівай дбайнасцю і любоўю. Таму, якое б месца вы ні абралі, у вас атрымаецца пагрузіцца ў атмасферу паганскага свята. А VETLIVA з задавальненнем арганізуе для вас цудоўнае вандраванне ў свет беларускага фальклору.

ПАДАРОЖНІЧАЦЬ — ЗНАЧЫЦЬ ЖЫЦЬ!

Падпішыся на рассылку!
Цікавыя падарожжы па Беларусі, гайды па гарадах, парады па санаторыях, гастратуры,
навіны і акцыі з лепшымі коштамі на адпачынак.

Вярнуцца да спісу

Мiнiстэрства
культуры Рэспублiкi Беларусь

Беларускi
унiверсiтэт культуры

Дапушчана
Мiнiстэрствам культуры Рэспублiкi Беларусь
у якасцi вучэбнага дапаможнiка для
студэнтаў вышэйшых i навучэнцаў сярэднiх
спецыяльных устаноў культуры i мастацтва

Мiнск 1999

УДК
394.2623

ББК
63.52 (4 Беи)

Г
935

Рэцэнзенты:
В. Лiцвiнка, кандыдат фiлалагiчных навук,
старшыня Беларускага саюза фалькларыстаў;

I.
Цiшчанка, кандыдат фiлалагiчных навук,
прафесар, лаўрэат Дзяржаўнай прэмii
Рэспублiкi Беларусь

Гуд
П.А.

Г
935 Беларускае Купалле: кампазiцыя i
семантыка абрадавых дзей. — Мн.: Беларускi
унiверсiтэт культуры, 1999. — с.

ISBN
985-6579-11-2

У
дапаможнiку разгледжаны семантыка
абрадавых i рытуальных дзей, кампазiцыйная
пабудова структурных кампанентаў
Купалля i iх тэрытарыяльныя адметнасцi;
адрозненнi i асаблiвасцi.

Рэкамендуецца
студэнтам вышэйшых i навучэнцам сярэднiх
спецыяльных устаноў культуры i мастацтва,
намеснiкам дырэктароў СШ па выхаваўчай
рабоце, педагогам-арганiзатарам, усiм,
хто займаецца падрых-тоўкай
культурна-адпачынкавых праграм.

УДК
394.2623

ББК
63.52 (4 Беи)

ISBN
985-6579-11-2 с П.А. Гуд, 1999

Прадмова

Сярод
беларускіх народных свят Купалле, бадай,
самае маляўнічае і паэтычнае. Адлюстроўваючы
міфалагічныя аспекты светапогляду
старажытнага чалавека, прысвечаныя
летняму сонцастаянню, свята Купалля і
сёння атаясамлiваецца ў свядомасці
сучаснага чалавека з легендай пра
папараць-кветку, у якой адлюстравалiся
адвечная вера чалавека ў шчасце, яго
жаданне жыць у гарманічным спалучэнні
з пры-родай, навакольным светам.
Высакародныя думкі і пачуцці сівой
старажытнасці, якія дайшлі да нас
у выглядзе паэтычнай купальскай
легенды, адпавя-даюць надзённым праблемам
адносін чалавека і прыроды і таму вельмі
актуальныя для нашага часу. Нездарма
легенда пра папараць-кветку атрымала
шырокае ўвасабленне і пераасэнсаванне
ў творчасці літаратараў, мастакоў і
музыкантаў.

У
вучэбным дапаможнiку Купалле разглядаецца
рэжысёрам-этнографам паводле разнастайных
аспектаў: генетычнага, этнічнага,
гістарычнага, этыч-нага, эстэтычнага і
інш. Паколькі Купалле вядомае ўсім
народам Еўропы, аўтар паказвае тое
агульнае, што ўласціва гэтаму святу як
з’яве праславянскага і індаеўрапейскага
пачаткаў, і тое характэрнае, што мае
рысы ўласна нацыянальныя, дакладней,
канкрэтна-спецыфічныя, рэгіянальныя.
Менавіта мясцовая спецыфіка
абрадава-святочнай культуры беларусаў,
у тым ліку купальскай традыцыі,
успрымаецца як найкаштоўнейшы вопыт
пры інтэрпрэтацыі сучаснага свята
ўвогуле. Абсалютна відавочна, што
ўзнаўленне ў творчай дзейнасці
рэгіянальнай спецыфікі традыцыйнай
культуры надае сучаснаму купальскаму
святу непаўторнасць і самабытнасць,
якія з’яўляюцца адметнымі рысамі нашай
спадчыны. На жаль, многія купальскія
святы, якія праводзяцца работнікамі
культасветустаноў у апошнія гады ў
розных рэгіёнах рэспублікі (аб чым
сведчыць перыядычны друк), не адпавядаюць
мясцовай традыцыі, падобныя адно да
аднаго. Змяняюцца толькі назвы гарадоў,
раёнаў, сёл, вёсак, а сцэнарыі, праграмы
і клішэ арганізацыі
і правядзення свят застаюцца, на жаль,
аднолькавымі. Таму практычны вопыт
аўтара (ён жа тэарэтык
і рэжысёр-інтэрпрэтатар купальскага
свята), якi знайшоў адлюстраванне ў
дапаможнiку, з’яўляецца вельмі каштоўным
для тых, хто рыхтуецца стаць спецыялiстам
у сферы мастацкай творчасцi.

Агульнавядома:
без ведання мінулага не будзе і будучыні.
Гісторыя народа — гэта повязь традыцый
і сучаснасці. У дапаможнiку на прыкладзе
Купалля пераканаўча паказваецца багацце
традыцыйнай культуры беларускага
народа, якая мае не толькі пазнавальнае,
выхаваўчае значэнне (асабліва для
сучаснай моладзі), але і жыццёвае,
утылітарнае (напрыклад, купальскія
зёлкі, якія знаходзяць практычнае
выкарыстанне ў народнай медыцыне, гульні
і забавы моладзі ў час свята, што
развіваюць кемлівасць і спрыт). Але
нельга перабольшыць эстэтычнага,
этычнага, выхаваўчага значэння купальскай
сімволікі, абрадавых дзеянняў, страў,
народных песень, карагодаў і танцаў,
якія падрабязна аналізуюцца аўтарам у
гістарычным аспекце, паказваецца
пераасэнсаванне іх у адпаведнасці са
зменамі жыццёвага ладу розных сацыяльных
груп.

Пераасэнсаванне
Купалля, як і ўсёй абрадава-святочнай
культуры беларусаў, адбываецца ў
гуль-нявым накірунку. Але пры ўзнаўленні
свята нельга акцэнтаваць увагу толькі
на пацяшальным, забаўляльным аспекце,
таму што яно страціць тады значнасць і
глыбіню, ператворыцца ў пацеху. У праграму
свята неабходна ўключаць творы,
высокамастацкія па сутнасці і змесце,
імкнуцца раскрыць іх эстэтыку, хараство.

У
вучэбны дапаможнiк уключаны фальклорны
і мастацкі
матэрыял, у якім адлюстраваны разнастайныя
эстэтычныя элементы Купалля. Несумненна,
традыцыйныя казкі пра Купалле, легенды,
паданні, народныя песні, а таксама
творчы, пераасэнсаваны ў літаратуры,
мастацтве, цікавы сцэнарны матэрыял
купальскага свята надаюць кнізе свайго
роду унікальную значнасць тэарэтычнага
даследавання з разнастайным тэматычным
— мастацкім і практычным — матэрыялам.

Важнае
месца займае аналіз купальскага вогнішча,
якое з’яўляецца цэнтральным рытуальным
дзеяннем свята. Аўтар прыводзіць
унікальныя звесткі аб распальванні
купальскіх вогнішчаў у розныя часы ў
розных мясцінах Беларусі, слушна
падкрэслівае, што яны ўвасабляюць сонца,
маюць сілу ачышчэння чалавека ад
уздзеяння злых, варожых сіл.

П.А.
Гуд, звяртаючы ўвагу навучэнцаў на
вытокі купальскага свята, адначасова
аналізуе характар успрымання рэчаіснасці,
які быў у мінулым. Старажытная эпоха
валодала асаблівымі светапоглядам,
сістэмай каштоўнасцей. Рэчаіснасць, у
якой жыў чалавек мінулага, была для яго
таямнічай, не заўсёды добразычлівай.
Старажытны чалавек не мог растлумачыць
многіх з’яў: маланкi, агню, паводкi,
землятрусаў і інш. Ён адчуваў залежнасць
ад стыхійных з’яў прыроды, імкнуўся
ўздзейнічаць на яе ў патрэб-ным накірунку,
каб забяспечыць уласныя дабрабыт,
шчасце. На гэтай глебе ўзніклі першыя
вусныя тэксты, якія мелі канкрэтныя
практычныя функцыі: прыкметы як назіранні,
што ўтварылі аснову земляробчага
календара, загадкі як таямнічая мова,
абрадавая паэзія як сродак зносін з
замагільным светам; нарэшце, песні,
танцы, міміка, пантаміма, элементы
тэатра, што былі часткай абрадавых
рытуальных дзеянняў. Менавіта ў той час
сфарміравалася большасць вобразаў і
персанажаў, якія адлюстравалі
светаўспрыманне старажытнасці. З цягам
часу старажытная аснова фальклору
пачынае пераасэнсоў-вацца. Функцыяналь-ныя
змены закранаюць самі абрады і звычаі.
Сёння яны ўспрымаюцца як гульні, забавы.
Магічная функцыя фальклорных твораў
саступіла месца мастац-кай, эстэтычнай.
Пераасэнсаванне ва ўспрыманні фаль-клору
тлумачыцца зменамі ў жыццёвым ладзе
людзей.

Экскурс
у мінулае святочнай абраднасці дапамагае
зразумець купальскія вобразы, персанажы,
іх учынкі, дзеянні. Апошнія становяцца
больш зразумелымі, даступнымі для
ўспрыняцця навучэнцамi.

Купальская
абраднасць прасякнутая духам
старажыт-насці, таму для яе разумення
і асэнсавання неабходныя абрадавыя
кантэксты і тлумачэнне. Фальклорныя
песні, гульні, купальскія карагоды ў
спалучэнні з рытуальным дзеяннем
атрымліваюць архаічны падтэкст: культ
зямлі, культ сонца, культ агню, культ
вады і інш. Менавіта гэтыя культы
з’явіліся першапрычынай мастацкасці
фальклору, знайшлі адлюстраванне ў
літаратуры аб Купаллі.

Зразумела,
вывучэнне сэнсавага сімвалічнага
падтэк-сту Купалля, звязаных з ім
фальклорных твораў узбагачае і эстэтычнае
ўспрыняцце маладога чалавека, знаходзіць
канкрэтнае мастацкае ўвасабленне ў
сучасным свяце.

Мінулае
захоўваецца ў генетычнай памяці і часам
праяўляецца, ажывае ў свядомасці,
асабліва ў перыяд народных свят.
Касмічнага светаўспрымання нашых
продкаў нельга зразумець, не вывучаючы
народных звычаяў, абрадаў, і ў прыватнасці
купальскага свята. Цэласны погляд на
рэчы, прыроду, космас, адчуванне адзінства
чалавека і сусвету, тоеснасць макракосмасу
і мікракосмасу складаюць аснову
міфалагічнага мыслення, уласцівага
купальскай абраднасці.

Важнейшай
часткай Купалля з’яўляецца песня. Ёю
суправаджаюцца ўсе асноўныя моманты
абраду і гульні, тэатралізаваныя дзеянні.
Некаторыя купальскія песні ёсць не што
іншае, як выказванне самога абраду, тых
уяўленняў, якія за ім стаяць. Песні
быццам ілюструюць абрад, перадаюць яго
сэнс, яны арганічна знітаваныя з
рытуальнымі дзеяннямі, злітыя ў адно
цэлае. Кожная купальская дзея суправаджаецца
адпаведнымі песнямі.

Галоўны
вобраз купальскіх песень — Купалінка
(Купалка). У іх паэтызуецца вобраз
дзяўчыны, падкрэс-ліваюцца яе здольнасць
да працы, уменне наладзiць сямейнае
жыццё, паказваюцца гасціннасць,
душэў-насць, сціпласць і чысціня. Знайшлі
ў купальскіх песнях сваё адлюстраванне
таксама сацыяльныя маты-вы пра няроўны
шлюб, разнастайныя адносіны хлоп-цаў і
дзяўчат і, канечне, няўлоўны вобраз
самога свята.

У
дапаможнiк уключаны лепшыя купальскія
песні, якія могуць быць узорам для
арганiзатараў мастацкай творчасці.

Алег
Аляхновіч,

прафесар
Iнстытута сучасных ведаў

СВЯТА
ЛЕТНЯГА СОНЦАСТАЯННЯ

(агульная
характарыстыка)

Летняя
ночка купальская, прасякнутая водарам
кветак і траў, абмытая светлымі росамі…
Яна авеяна сівымі легендамі, апета ў
шматлікіх народных песнях. Калі верыць
паданню, дзівосная кветка-папараць
расцвітае ў ноч на Iвана Купалу ў нетрах
лясоў, прыносячы таму, хто знойдзе яе,
нечуванае шчасце. Што прымушала нашых
дзядоў і прадзедаў верыць у гэтую
прыгожую казку? Спрадвечная вера народа
ў тое, што недзе ж павінна
быць, і абавязкова зной-дзецца, вялікае
сапраўднае шчасце? Або падсвядомае
прадчуванне таго, што таямнічая кветка
шчасця павін-на расцвітаць менавіта ў
гэтую ноч, калі кожная кветач-ка на зямлі
раскрывае свае пялёсткі насустрач
ласкавым абдымкам неба, кожная травінка
напаўняецца жыватворным сокам і радуецца
жыццю і цяплу?!

Хіба
ж можна спаць у такую ноч! Радасна звіняць
цымбалы, сотнямі зорачак узлятаюць у
вячэрняе неба іскры кастра, абвяшчаючы
пачатак самага паэтычнага народнага
свята. Ноч расквечваецца шматлікімі
агнямі, карагодамі, святочнымі строямі
дзяўчат, напаўняецца песнямі, у якіх
гучыць любоў да зямлі, прыроды, роднага
краю. Узяўшыся за рукі, юнакі і дзяўчаты
падыходзяць да ракі і кідаюць у ваду
вянкі шчасця. I плывуць
яны па серабрыстай рачной гладзі, нібы
светлыя дзявочыя мары аб каханні і
шчасці.

А
да кастра тым часам у суправаджэннi
бубнаў і гармонікаў пешшу, конна, на
драбінах, у лодках з факеламі і бенгальскімі
агнямі ў руках спяшаюцца чэрці, лесуны
і вадзянікі, ведзьмы і русалкі, казачныя
і літаратурныя героі, персанажы
беларускага фаль-клору. Пачынаецца
купальскі карнавал.

Старажытнае
народнае свята летняга сонцастаяння,
вызваліўшыся ад рэлігійнай і язычніцкай
асновы, з кожным годам заваёўвае ўсё
большую папулярнасць, ператвараючыся
ў новае масавае свята, пабудаванае на
народных традыцыях. Адраджэнню гэтага
прыгожага паэтычнага рытуалу надаюць
шмат увагі вучоныя і дзеячы культуры.
1 118 культурна-асветных устаноў Беларусі
штогод прымаюць удзел у правядзенні
Купалля, пераасэнсоўваючы традыцыйныя
элементы, прыўносяць у яго шмат новага.

Купалле
на сучасным этапе праводзяць у розных
жанравых формах — фальклорна-этнаграфічнага
ці тэатральнага свята, карнавалу,
народнага гуляння, фестывалю купальскага
фальклору. Але ў большасці месцаў
арганізатары не захоўваюць адну з
галоўных жанравых характарыстык
народнага свята — масавасць удзелу і
ўвасабляюць Купалле ў форме прадстаўлення.

На
вялікі жаль, даволі часта прыходзіцца
назіраць, што дзеянні каля кастра
арганізуе нязначная колькасць “ражаных”,
а большасць прысутных застаюцца
пасіў-нымі гледачамі. Гэта рэзка зніжае
эфектыўнасць эмацыянальнага і выхаваўчага
ўздзеяння свята.

Адной
з праблем сучаснага Купалля стала
рас-працоўка яго літаратурнай асновы.
Справа ў тым, што аўтарскія сцэнарыі,
якія рассылалі і рассылаюць у раёны,
вёскі рэспублікі Беларускі iнстытут
праблем культуры і абласныя
навукова-метадычныя цэнтры, робяць
добрую і карысную работу. З аднаго боку,
яны знаёмяць культработнікаў з
высокамастацкімі ўзорамі сцэнарна-рэжысёрскіх
распрацовак свята. Але, з дру-гога боку,
многія дзеячы культуры на месцах, не
крытычна ставячыся да праблемы адраджэння
рэгіянальных традыцый, аўтаматычна
ўвасабляюць прапанаваны сцэнарый
цалкам, у выніку чаго два-тры сцэнарыі
штогод “гуляюць” амаль па ўсёй Беларусі.
Гэта прыводзіць да штампу і аднастайнасці,
пазбаўляе свята тэрытарыяльных
асаблівасцей, наносіць вялікую шкоду
захаванню і развіццю мясцовых традыцый.

Разам
з тым, як паказваюць сацыялагічныя
даследаванні, этнаграфічныя назіранні
і апытанні, значная колькасць
культработнікаў даволі павярхоўна
разбіраецца ў пытаннях купальскай
абраднасці. Адсутнасць дастатковых
фальклорна-этнаграфічных ведаў у гэтай
галіне прыводзіць да няправільнай
творчай трактоўкі асобных фрагментаў
свята.

Так,
ва Ушачах і некаторых іншых мясцінах
галоўнай дзеючай асобай свята стаў
Нептун — персанаж старажытнарымскай
міфалогіі, прысутнасць якога на Купаллі
ўшчэнт разбурае беларускую народ-ную
традыцыю. Пошукі “новага” прывялі да
таго, што ў Століне на свяце летняга
сонцастаяння ля ракі Капанец з’явіліся
такія персанажы, як “акула”, “селядзец”,
“язва” і “лапа”! Падобныя мясцовыя
“адметнасці” сведчаць пра няправiльныя
ўяўленні пас-таноўшчыкаў свята аб
развіцці народнай традыцыі, знішчаюць
Купалле як духоўную з’яву беларускай
культуры.

Няведанне
сэнсу і значэння таго ці іншага абраднага
дзеяння прыводзіць да таго, што ўдзельнікі
фальклорных калектываў, якія непасрэдна
займаюцца ўвасабленнем рытуальных і
гульнявых дзей, не могуць гэтыя дзеі
якасна ўвасобіць як выканаўцы, у выніку
чаго свята ператвараецца ў падробку
пад Купалле, няправільна арыентуе
гледачоў на ўдзел у святочных дзеяннях.

Таму
вывучэнне, асэнсаванне і ўкараненне ў
сучас-нае Купалле рэгіянальных і мясцовых
традыцый яго правядзення на аснове
мастацка-гістарычнай спад-чыны беларусаў
з’яўляецца актуальным і сацыяльна
значным.

…
Гараць агні купальскіх кастроў, вабяць
да сябе тых, чыё сэрца адкрыта хараству
і паэзіі. Несумненна, дзякуючы
настойлівасці і творчаму пошуку
энтузіястаў старажытнае свята заззяе
сваім першародным бляскам на нашай
зямлі. I так хочацца, каб іскрынкі
купальскага агню ніколі не патухалі, з
пакалення ў пакаленне перадавалі любоў
да роднай зямлі, павагу да звычаяў
продкаў.

Купалле
— дахрысціянскае свята летняга
сонцас-таяння, якое адзначалася ўсімі
народамі Еўропы пад рознымі назвамі: у
славян — Iван Купала, Купалле, у
Балгарыі — Яноўдзень, у Венгрыі — святы
Iван, у Бельгіі і Чэхаславакіі — святы
Ян, у Iталіі — Сан-Джавані, у Францыі —
Сен-Жан, у Iспаніі — Сан-Хуан, у Румыніі
— Дрэгайка, у Вялікабрытаніі — святы
Джон, у Швецыі — Мідсоммар, у Нарвегіі
— Нансок, у Фінляндыі — Юханус, у Польшчы
— Сабутка.

Звычаі
абрадавага Купалля, захаваўшы рысы
салярнага і аграрна-жывёлагадоўчага
культаў, маюць свае карані ў праславянскіх
і індаеўрапейскіх слаях, носяць
агульнаеўрапейскі характар.

Першы
ўспамін аб свяце ў народаў Еўропы
датуецца I ст. да н. э., калі Квінтыліян
Цыцэрон адзначаў, што ў Брытаніі мясцовыя
жыхары святкуюць дзень летняга
сонцастаяння пад імем бога сонца Гранія.

У
старажытных славян яшчэ ў IV ст. н. э.
свята летняга сонцастаяння лічылася
адным з самых буйных і на календары з
зямлі палянаў яно было выдзелена знакамі
асобай важнасці — двума крыжамі (знакамі
сонца).

Пра
тое, што агонь і сонца былі прадметам
пакла-нення нашых продкаў, навука ведае
нямала сведчанняў. Сярод іх выказванне
нашага старажытнага аўтара Кірылы
Тураўскага, які ў XII ст. з пафасам
трыум-фатара казаў: “…Ужо бо не нарекуться
богом стихиа ни солнце, ни огонь” (Ліс
А., 1974, 40).

Усходнеславянскія
народы ўжо на раннім этапе свайго
развіцця захавалі пэўныя звесткі пра
купальскае свята. У Валынскім летапісе
1262 г., напрыклад, ёсць успамін пра “канунь
Ивана дни, на самыя Купалья”.

У
пісьмовых крыніцах Беларусі Купалле
зафік-савана ў дзяржаўных дакументах
XIV ст.: дамова літоўскіх князёў з польскім
каралём Казімірам (кастрычнік 1349 г.)
замацавала “мір ат Покрова богородице
до Иванова дня, до Купал”, а грамата
вялікага князя Вітаўта 1396 г. “писана
во вторникъ перед Купалы св. Ивана, июля
20 дня”. Густынскі летапіс (1620 г.) упершыню
адлюстроўвае агульныя структурныя
кампаненты купальскага свята таго часу,
якія былі ўласцівыя ўсім усходнеславянскім
народам: “ …с вечера собираются прастая
чадь обоего пола и, препоясавшися былием,
возгнетают огнь, инде же поставляют
зеленую ветвь, емшеся за руце около
огня; потом через оный огонь прескакуют,
оному бесу жертву приносяще”.

Найбольш
агульнымі элементамі свята, якія
сустракаюцца амаль што ва ўсіх народаў
у рамках Iванава дня, з’яўляюцца:
распальванне на ўзвышшах рытуальных
вогнішчаў; звычаі, звязаныя з вадой
(купанне ў рацэ, умыванне расой, качанне
па расістай траве, якой прыпісвалася
ачышчальная і гаючая сіла); наданне
магічнай сілы раслінам, якія збіралі ў
гэты вечар; пошукі кветкі папараці, якой
прыпісвалі ахоўную моц; эратычныя
элементы (варажба з вянкамі, скокі праз
вогнішча); абрадавая вячэра.

З
усіх славянскіх народаў, як лічаць
даследчыкі, купальскія традыцыі найбольш
поўна захаваліся ў Беларусі і на Украіне.

У
навуковай літаратуры iснуюць розныя па
вытлумачэнні гіпотэзы этымалогіі
(паходжання) тэрміна “Купала”. Яны
выводзяць гэты тэрмін
з наступных слоў і паняццяў:

1)
“купель” (ад грэч.), хрысціцель (Ф.
Бандке, М. Кастамараў);

2)
“купацца” (А. Цярэшчанка, Я. Карскі);

3)
“ятрыцца, злавацца, ускіпаць” (Ф.
Буслаеў, А. Афанасьеў, П.
Бяссонаў, А. Патабня);

4)
“кiпець, гарэць, тлець” (I. Даброўскі,
В. Мартынаў, В.
Iваноў, В. Топараў);

5)
“савакупляцца” (П. Мельнікаў-Пячэрскі);

6)
“падавальнік дароў і ежы” (Е. Анічкаў,
Н. Гусева і
інш.);

7)
“зборы людзей на язычніцкае святкаванне”
(Б. Рыбакоў).

Усе
гэтыя вытлумачэнні абумоўлены складанай
комплекснай функцыянальнасцю купальскіх
абрадаў. Няма адзінства і ў народных
інтэрпрэтацыях слова “Купала”, што
адлюстроўваюць розныя стадыі народнага
мыслення: тут ёсць і простыя прадметныя
асацыяцыі, і больш складаныя антрапаморфныя
вобразы.

Беларускі
фалькларыст А. Ліс, які ў сваёй манаграфіі
“Купальскія песні” прасачыў генезіс
купальскіх звычаяў і абрадаў, лічыць
салярны момант галоўным у свяце летняга
сонцастаяння. Ён жа адзначае, што імя
Купалы ва ўсіх выпадках абазначае
паняцце сонца або агню ў значэнні сонца.
I нягледзячы на тое, што пытанне генезісу
слова “Купала” нельга лічыць вырашаным
да канца, усё ж пошук яго рашэння не
супярэчыць асноўнай думцы: Купалле —
гэта старажытнае земляробчае свята ў
гонар летняга сонцастаяння, свята
росквіту жыватворных сіл зямлі.

Аснову
звычаяў Iванава дня складалі магічныя
дзеі, генетычна звязаныя з культам
сонца. На гэта звярталі ўвагу нават
прадстаўнікі міфалагічнай школы
(у Германіі — браты
Грым, А. Кун, В. Шварц; у Iталіі — А.
Губернатыс; у Англіі — М. Мюлер; у Францыі
— Е. Бюрнуф, М. Брэаль; у Расіі — Ф.I.
Буслаеў, А.М. Афанасьеў, А.А. Патабня,
А.Ф. Мілер). Адлюстраваннем салярнага
культу з’яўляюцца абрады запальвання
кола, раскладання вогнішчаў, якія
прыпадалі на той перыяд, калі апладняльная
сіла і жыватворная энергія сонца дасягалі
свайго зеніту. Але ў цэлым звычаі Купалля
ўяўлялі сінтэз язычніцкіх элементаў
дахрысціянскіх культаў: сонца, раслін,
вады, продкаў.

Пытаннi
i заданнi

1.
Якiя назвы мае свята летняга сонцастання
ў розных народаў Еўропы?

2.
Назавiце пiсьмовыя крынiцы, у якiх
зафiксаваны першыя ўспамiны аб Купаллi
на тэрыторыi Беларусi.

3.
Растлумачце паходжанне тэрмiна “купала”.

4.
Успомнiце структурныя кампаненты свята
летняга сонцастаяння, характэрныя для
многiх народаў Еўропы.

КУПАЛЬСКIЯ
ЗВЫЧАI,

ПАВЕР’I,
ЛЕГЕНДЫ, ПАДАННI

У
беларусаў, як і ў іншых еўрапейскіх
народаў, існавала мноства павер’яў,
звязаных з купальскай ноччу. Анімістычныя
ўяўленні аб свяце адлюстроў-валіся ў
павер’і, што ў гэты дзень у прыродзе
адбываецца нейкі пераварот: па зямлі
ходзяць ведзьмы, духі, звяры, і ўвогуле
ўсё жывое вядзе між сабою размовы, дрэвы
пераходзяць з месца на месца і размаўляюць
памiж сабой. Нават раса ў купальскую ноч
мае гаючыя якасці: ёю ўмываюцца, каб
адагнаць ад сябе хваробы.

Асабліва
многа павер’яў, легендаў і паданняў
захавалася аб папараці-кветцы. Яны былі
занатаваны этнографамі і фалькларыстамі
мінулага стагоддзя ў цяперашніх Пінскім,
Мазырскім, Брэсцкім, Валожынскім,
Слонімскім, Дзісненскім, Навагрудскім,
Барысаўскім, Слуцкім, Дзвінскім і іншых
раёнах.

У
народзе папараць лiчылі Перуновай
кветкай. Паводле падання, на папараць
зыходзіць агонь Перуна і яна загараецца
прыгожай кветкай. Людзі надзялялі яе
чарадзейнай сілай, верылі, што ўладальнік
яе можа зрабіцца нябачным, адамкнуць і
замкнуць любыя замкі, зразумець размовы
звяроў і птушак, знайсці скарб, які
з’яўляецца ў выглядзе агеньчыкаў на
кустах, кветках, папараці.

Этнограф
Е.Р. Раманаў, які збіраў купальскія
павер’і ўсходніх раёнаў Віцебскай
губернi, адзначаў, што існавала
патрабаванне, каб чалавек, які пайшоў
шукаць папараць-кветку, абавязкова быў
голы. Iнакш кветка проста не дасца яму
ў рукі.

У
купальскім павер’і пра папараць-кветку
з Гродзенскай губернi, якое занатаваў
А.Е. Багдановіч, гаворыцца, што збіраць
без перашкод яе можа толькі г. зв.
купальскі дзядок. Ён ходзіць з кошыкам
і напаўняе яго кветкамі, так што гэты
кошык гарыць, як жар. Калі пры сустрэчы
з ім разаслаць белы абрус, то дзядок
кіне на яго адну кветку. Тады застанецца
схапіць яе і, хуценька разрэзаўшы далонь
правай рукі, схапіць пад скурай: адтуль
нячысцік не дастане. Шчаслівы ўладар
цудоўнай кветкі атрымлівае дары
ўсёведання, умення знайсці і зняць
закляцце з зачараваных кладаў.

Iншыя
павер’і, малюючы карціну здабывання
агняцвету, даводзяць: у самую поўнач,
калі яна павінна раскрывацца, надыходзяць
мацнейшыя навальніцы, зіхаціць бліскавіца,
пярун б’е за перуном, таму, хто асмельваецца
сарваць кветку, падаюцца пачвары
(страшыдлы), якія імкнуцца ўсяляк
перашкодзіць задумам чалавека. Каму
ўдаецца сарваць кветку, той павінен, не
азіраючыся, ісці дадому і не звяртаць
увагi на пагрозы або зманлівыя абяцанні,
якімі ведзьмы стараюцца прымусіць
чалавека аглянуцца — тады кветка ў
адзін момант прападзе.

У
Беларусі вядома многа рознаварыянтных
паданняў пра селяніна, які, знайшоўшы
папараць-кветку, станавіўся ўсяведам,
а згубіўшы яе, траціў гэтую якасць. У
сярэдзіне XIX ст. у павер’і аб Сцяпане-селяніне
(які знайшоў папараць-кветку, а тую
адабраў у яго пан) ужо ўплятаюцца
сацыяльныя матывы.

У
некаторых купальскіх легендах XIX ст.
выразна адчуваецца ўплыў хрысціянскай
рэлігіі: ахвотнік знайсці агняцвет
павінен быў знайсці ў глухім лесе
мясціну, дзе расце папараць, акрэсліць
вакол сябе замкнутае кола асвячонай
крэйдай, запаліць грам-нічную свечку,
асвячоную ў царкве: чытаць боскую кнігу
і чакаць, калі расцвіце папараць — не
звяртаючы ўвагі на перашкоды нячыстай
сілы, ад якой яго абараняла лінія,
акрэсленая свянцонай крэйдай.

У
навуковай літаратуры выказваецца думка,
што павер’і і легенды пра папараць-кветку,
заклятыя скар-бы і іншае не належаць да
часоў, калі фарміраваліся аграрныя
абрады і рытуалы: яны з’яўляюцца
наплас-таваннем больш позняга часу.

Сярод
легендаў, паданняў, прымет і павер’яў
купальскага свята значная колькасць
належыць вераванням аб нячыстай сіле.
Iснавала перакананне, што ў гэты дзень
ведзьмы робяць заломы ў жыце, пасылаюць
чарвякоў у гарлачы, заводзяць людзей у
дрыгву, страшаць дзікім зверам і да т.
п.; чараўніцы напойваюць кароў расой і
тым адбіраюць у іх малако; выпраўляючыся
на Лысую гару на шабаш ведзьмаў, яны
забіраюць сялянскіх коней.

Iмкнучыся
абараніцца ад нячыстай сілы, сяляне
клалі ў вокны крапіву, каб ведзьма
апяклася, убівалі касу, каб яна адрэзала
сабе хвост, у гаспадарчых пабу-довах
затыкалі шчыліны і ўтыкалі пад вокнамі,
дзвярамі галінкі асіны, якая, згодна з
павер’ем, адбірае сілы ў нячысцікаў.

Цікавыя
звесткі, звязаныя з магічнай сілай
раслін-насці, дрэў, прыводзіць Д.К.
Зяленін: “Асіна, травя-ністыя расліны
— напрыклад, лопух, крапіва, палын —
ахоўваюць у гэтую ноч кароўнікі і іншыя
хлявы ад ведзьмаў і злых духаў. Не
выпадкова лопух утыкалі ў стрэхі дамоў,
рабілі паясы з палыну, каб не балела
спіна, палын упляталі ў вянкі, насілі
іх з сабою ў якасці засцярогі ад русалак
і ведзьмаў”.

У
традыцыях беларускага Купалля існавалі
таксама аграрныя звычаі з дзеяннямі,
што мелі характар прадуцыруючай магіі.

Сонечны
культ абходаў палёў падкрэслівае абрад,
адзначаны ў Чашніцкім раёне на Віцебшчыне:
напярэ-дадні свята засеяныя палеткі
абходзіла працэсія, на чале якой ішоў
мужчына, што трымаў у руках шэст з
запаленым колам наверсе. У гэтым звычаі
наглядна прасочваюцца ахоўная і
апладняльная накіраванасць старажытных
магічных дзеянняў, імкненне праз агонь
як адлюстраванне сонца ачысціць ад
нячыстай сілы поле, павысіць яго
ўраджайнасць. У Рагачоўскім і Го-мельскім
паветах пасля купальскіх ігрышчаў
дзяўчаты сахой праворвалі зямлю вакол
вёскі, а ў Слонімскім вакол вёскі абносілі
майскае дрэва і барану. У некато-рых
мясцінах дзяўчаты пасля ігрышчаў
абходзілі засеяныя палеткі і па краях
ставілі асінавыя галінкі, як бы ахоўваючы
пасевы ад ведзьмаў, ці ўтыкалі асінавыя
калы як засцерагальныя ад граду сродкі.
У іншых вёсках на Купалле
да вогнішчаў прыводзілі коней і скаціну
з мэтай ачышчэння іх ад чараў ведзьмы.

Хрысціянская
царква пастаянна змагалася з язычніцкай
купальскай абраднасцю на тэрыторыі
Беларусі, забараняючы раскладаць
купальскія вогнішчы, размяшчаючы на
месцы купальскіх ігрышчаў могілкі, не
дазваляючы вянчацца ў царкве тым, хто
быў на Купаллі і iнш.

Спробы
падпарадкаваць язычніцкае свята летняга
сонцастаяння патрэбам хрысціянскай
царквы зафіксаваныя і ў іншых народаў
Еўропы. У венгерскіх крыніцах XVI ст.
каталіцкі святар Міклаш Цэлегдзі ў 1577
г. успамінае аб рытуале запальвання
вогнішча як аб рэлігійным звычаі,
ухваленым царквой. У фран-цузскіх
царкоўных дакументах XVI ст. адзначалася,
што абрад распальвання кастроў напярэдадні
Сен-Жана лічыўся законным, але пры ўмове,
што на свяце не будзе беспарадкаў і дзей
язычніцкай накіраванасці. Дзеля таго
каб выкараніць язычніцкую аснову абраду,
інструкцыя загадвала царкоўным уладам
арганізоўваць грамадскае вогнішча ў
кожным прыходзе.

У
Аўстрыі народная абраднасць старажытнага
свята сонцазвароту ў XVI ст. выклікала
забароны з боку свецкіх і духоўных улад.
Аб упартай барацьбе з ёй, асабліва з
агнямі “весялосці і скокаў”, можна
меркаваць па шматлікіх загадах, якія
выдаваліся ў Тыролі ў 1752, 1754, 1757, 1787 гг.
і былі адноўлены ў XIX ст. Жывучасць гэтых
звычаяў прымусіла царкву “ўзаконіць”
іх (напрыклад, “дзень і агні св. Iяханэса”),
каб такім чынам паўплываць на іх сутнасць.

У
Чэхіі і Славакіі хрысціянская царква
шмат разоў забараняла летнія абрады,
звязаныя з культам Свантавіта.

Падобная
карціна назіралася і ў іншых краінах.

З
мэтай знішчэння паганскіх звычаяў
духавенства прымеркавала да Купалля
хрысціянскае свята Iаана Прадцечы, што
і прывяло да ўтварэння назвы “Iван
Купала”. Але паколькі гэтае свята не
заняло вялікага месца ў царкоўным
календары, то знішчыць народныя звычаі
служкам хрысціянскага культу так і не
ўдалося.

Пытаннi
i заданнi

1.
Назавiце магiчныя дзеi ахоўнай накiраванасцi,
якiя здзяйснялi беларусы з мэтай абароны
ад нячыстай сiлы.

2.
У гутарках са сталымi жыхарамi даведайцеся,
цi iснавалi ў вашай мясцовасцi ў рамках
Купалля стара-жытныя магiчныя дзеяннi
аграрнай накiраванасцi.

3.
Успомнiце купальскiя звычаi i павер’i,
звязаныя з папараць-кветкай. Якiя легенды
i паданнi аб папараць-кветцы захавалiся
ў вашай мясцовасцi?

4.
Якiм чынам духавенства вяло барацьбу з
язычнiцкай купальскай абраднасцю?

5.
Дакажыце, што назва “Iван Купала”
ўтварылася пад уплывам хрысцiянскай
царквы.

ПАДРЫХТОЎЧАЯ
ЧАСТКА КУПАЛЛЯ