Праздник купалле на белорусском языке

Купалле
М. М. Філіповіч. «На Купалле». 1921
Тып	народны
інакш	Іван Купала, Ян Купальны, Ян, Янаў дзень, Свята Сонца і кахання, Іван Вядзьмацкі, Іван Калдунскі
Значэнне	«апоўдні года»
Адзначаецца	ўсходнімі славянамі
Дата	ў ноч з 23 чэрвеня (6 ліпеня) на 24 чэрвеня (7 ліпеня)
Святкаванне	паліць вогнішчы і скакаць праз іх, вадзіць карагоды, плесці вянкі
Традыцыі	збіраць травы
Звязана з	гадовым сонцастаяннем

Купа́лле (Ноч на Івана Купалу) — старажытнае народнае земляробчае свята, звязаны з летнім сонцастаяннем, з росквітам прыроды і летняй цеплыні. Адзначаецца ў ноч на 24 чэрвеня^[1]. У Юлiянскім календары адбыўся зрух на 6-7 ліпеня паводле Грыгарыянскага календара і цяпер часта Купалле адзначаюць у гэты дзень.

Часта Купалле блытаюць з днём Святога Іаана (Яна, Івана) Хрысціцеля. Між тым гэта два розныя святы. «Сёння Купалле, а заўтра Ян…», — тлумачыць народная песня. Купалле — гэта ноч перад Іванавым днём, а не сам Іванаў дзень.

Этымалогія[правіць | правіць зыходнік]

Слова «купала», як і «Купалле», мае некалькі трактовак. Найбольш пашыраная — ад старажытнаславянскага «купець» (гарэць). Выдзяляецца таксама індаеўрапейскі корань «куп» — са значэннем «кіпець», «горача жадаць», блізкі да лацінскага cupido (імкнуцца, ускіпаць), ад якога выводзіцца Купідон. Назва можа паходзіць і ад «куп» у сэнсе «група людзей», «збор».

Раней меркавалася, што назва паходзіць ад імя Купалы — бога, якога быццам ушаноўвалі славяне-язычнікі. Сёння даследчыкі сумняваюцца ў існаванні такога боства. Ужо У. Проп ставіцца да яго скептычна і мяркуе, што Купалле магло быць прысвечана Ярыле.

Існавалі таксама рэгіянальныя варыянты назвы свята: Купава, Купалачка, Купальчык, Купало, Купал, Купалейка, Купальначка.

Гісторыя[правіць | правіць зыходнік]

Паходжанне[правіць | правіць зыходнік]

Пад рознымі назвамі свята вядома ўсім індаеўрапейскім народам. Паводле гісторыка Змітра Скварчэўскага, свята ў гонар летняга сонцаварота вядома на Беларусі яшчэ з бронзавага веку. Ёсць меркаванне, што яно ўзнікла ў перыяд матрыярхату і было прысвечана нейкаму жаночаму вобразу. Таму ў купальскіх песнях Купала згадваецца ў якасці жаночага персанажа: маладой дзяўчыны ці дарослай жанчыны, у якой ёсць тры дачкі.

Ва ўсходніх славян Купалле ўпершыню згадваецца ў Цвярскім летапісе пад 1175 г., у Іпац’еўскім летапісе — пад 1262 г., у старабеларускіх граматах — з XIII—XIV стст. Захаваўся надпіс на сцяне Спаса-Праабражэнскай царквы ў Полацку, дзе згадваецца назва свята. Прадстаўнікі фалагічнай школы лічылі Купалле святам у гонар язычніцкага бога (багіні) Купалы. Таксама ёсць меркаванне, што свята прысвячалася богу Ярыле, які нібыта памірае ў купальскі дзень, каб зноў адрадзіцца вясною на будучы год.

В. К. Сакалова прыходзіць да высновы, што ў найболей старажытным выглядзе Купалле захавалася менавіта ў беларусаў. «Украінцы таксама захавалі асноўныя старажытныя элементы, але ў ХІХ ст., калі Купала стаў вясёлым маладзёжным гуляннем, яны відазмяніліся і пераасэнсаваліся. Рускімі ж асноўныя элементы купальскага рытуалу былі або забыты або перанесены на іншыя святы…»^[2]

Праблема даты[правіць | правіць зыходнік]

У старажытнасці Купалле прымяркоўвалася да летняга сонцастаяння, аднак магло святкавацца і ў блізкія даты. Як лічыць Зміцер Скварчэўскі, адзінай даты Купалля не існавала. Паводле этнаграфічных звестак, яно магло святкавацца некалькі разоў: сёння ў адной вёсцы, заўтра — у суседняй. Старадаўнія беларусы, тым болей сяляне, не мелі дакладных астранамічных прыбораў, таму даты росквіту лета, цеплыні і прыроды вызначалі вельмі прыблізна. Часта Купальскія абрады расцягвалі на цэлы шэраг дзён. Хроніка Стыйкоўскага вызначае Купалле як перыяд года з 25 траўня па 23 чэрвеня. Акрамя таго, перыяд сонцастаяння ў розныя стагоддзі мяняўся. Напрыклад, Францішак Скарына ў 16 ст. вызначае дату 12 чэрвеня (паводле сучасных астранамічных падлікаў, ён быў правы). Так ці інакш, Купалле сімвалізавала мяжу, пасля якой дзень пачынаў скарочвацца, цеплыня пачынала сыходзіць, а прырода — згасаць, набліжацца да канца лета, да восені, да зімы.

З цягам часу Купалле стала прымяркоўвацца да дня Іаана Хрысціцеля (24-25 чэрвеня). Тады яно і набыло назву Іван (Ян) Купала. Але ў некаторых мясцінах яно спраўлялася і раней. «Наша ніва» ў нумарах 1910—1911 гг. называе ў якасці даты Купалля ноч 23-24 чэрвеня.

У 1918 г. камуністычныя ўлады правялі каляндарную рэформу і перайшлі на Грыгарыянскі каляндар. Руская праваслаўная царква адмовілася падтрымаць рэформу, і Іван Купала пачаў святкавацца ў ноч 6-7 ліпеня, што працягваецца і па наш час. Але некаторыя грамадска-культурныя супольнасці ў Беларусі спраўляюць купальскія абрады паводле старажытнай традыцыі — у ноч 20-21 (ці 21-22) чэрвеня, у перыяд летняга сонцастаяння.

Міфалогія Купалля[правіць | правіць зыходнік]

Лічылася, што раніцай пасля Купальскай ночы сонца «грае». Яно нібыта плавае ў вадзе далёка на гарызонце, «купаецца». «На Купалу сонца грала…» — спяваецца ў народных песнях. Купальская ноч — быццам злучэнне двух несумяшчальных стыхій, агню і вады. У народных песнях і баладах часта паўтараецца матыў: дзяўчына і хлопец пабраліся шлюбам, а потым даведаліся, што яны — брат і сястра. Не вытрымаўшы сораму, яны ператварыліся ў кветку, у якой пялёсткі двух колераў — сіняга і жоўтага. Жоўты — колер сястры, сіні — колер брата (у іншых варыянтах — наадварот). Кветка вядомая як «брат-сястрыца», яна сапраўды расце ў Беларусі, квітнее летам і лічыцца адным з сімвалаў Купалля. У гэтым матыве можа быць рэшта вялікага славянскага міфа пра нараджэнне і зямлі, і неба, і ўсяго сусвету: праз шлюб двух першасных стыхій — агню і вады.

Купальскія містэрыі[правіць | правіць зыходнік]

Паводле народных павер’яў, рэкі ў гэту ноч свецяцца асаблівым прывідным святлом, а звяры, птушкі і нават дрэвы атрымліваюць дар мовы. У ноч а 12-й гадзіне зацвітае папараць-кветка. Хто знойдзе яе — атрымае здольнасць бачыць схаваныя ў зямлі клады і разумець мову звяроў. Каб адшукаць яе, трэба выправіцца ноччу ў лес аднаму і зайсці ў такі лясны гушчар, каб не чуць ні пеўняў, ні сабак з навакольных вёсак. Папараць-кветка маленькая, але яна ззяе ў цемры яскравым агеньчыкам.

Ведзьмы на Купалле[правіць | правіць зыходнік]

Адначасова Купалле — час разгулу змрочных сіл прыроды: ведзьмы і ведзьмары нібыта імкнуцца адабраць у кароў малако, зрабіць заломы ў жыце і інш. Яны ператвараліся ў жаб, змей, прабіраліся ў хлеў, шкодзілі жывёлам. Гэтыя павер’і адлюстраваныя ў купальскіх песнях:

Хадзем, дзяўчаткі, на Купалу,
Хадзем, сястронкі, агонь класці.
…Пільнаваці жыта й пшаніцы
Ад тое ведзьмы-чараўніцы,
Каб яна па межах не хадзіла,
Раннія расы не абівала.
…З жыта спору не збірала.

— ^[3].

Ведзьмы ператвараліся ў розных крылатых жывёл і ляцелі на Лысую гару пад Мсціславам, каб зладзіць там шабаш. Верагодна, гэта ўспамін пра язычніцкія культы, якія ў старажытнасці сапраўды праводзіліся жанчынамі на сакральных узгорках. У купальскіх песнях нават сустракаюцца радкі: «На гары Купала гарэла…» У іншым мясцінах верылі, што ў Купальскую ноч ведзьмы крадуць у людзей коней, на якіх скачуць на Лысую гару.

Калі чалавек не святкаваў Купалле, яго маглі палічыць ведзьмаром: значыць, у гэтую ноч ён лятаў на Лысую гару. З такім людзей паджартоўвалі: «Наталка на Купаллі не была, то-то ведзьма была!».

Каб абараніцца ад ведзьмаў, людзі выконвалі рытуалы:

• Каб не скралі каня і не паехалі на ім на Лысую гару, гаспадар замыкаў хлеў.
• На ганак хаты клалі крапіву, каб ведзьмы не нарабілі жыхарам шкоды.
• Кідалі ў жыта галавешкі з агнём.
• Абтыкалі сцены хаты і хлява святаянскімі зёлкамі.
• Спальвалі ў агні саламяную ляльку (пудзіла ведзьмы). Часам «ведзьму» мог сімвалізаваць чэрап жывёліны, які таксама кідалі ў агонь.
• У некаторых мясцовасцях праз вогнішча з мэтай ачышчэння і засцярогі праганялі статак.
• Спявалі песні-абярэгі: «Ой, на Купаллі цёмныя ночы, ой выбер Божа ведзьміны Вочы! / Ой выберы Божа ведзьміны вочы, каб не хадзіла ў цёмныя ночы!..».
• Развешвалі над дзвярыма хлявоў ці на вокнах розныя вострыя інструменты — сярпы, іголкі, косы.
• У даўніну падазронай жывёліну (кату, сабаку, жабе) наносілі калецтва. Калі тое ж калецтва потым выяўлялася ў кагосьці з вяскоўцаў — значыць, ён вядзьмар і на купальскую ноч ператвараўся ў жывёліну, каб шкодзіць людзям.

Абраднасць[правіць | правіць зыходнік]

Рытуалы[правіць | правіць зыходнік]

Купалле мела карнавальна-экстатычны характар, блізкі да антычных вакхічных культаў.

Свята характарызавалася комплексам абрадаў, павер’яў, любоўнай і аграрнай варажбой. Яшчэ днём дзяўчаты збіралі купальскія (святаянскія) зёлкі, што, як лічылася, мелі асаблівую лекавую моц. Цэнтральнае месца ў абрадах і гульнях займала купальскае вогнішча.

Пасля прыняцця хрысціянства царква сумясціла з Купалле дзень Іаана Хрысціцеля, свята атрымала здвоеную назву Іван Купала, або Іванаў (Янаў) дзень. Святкавалася ў ноч на 7 ліпеня (24 чэрвеня с. ст.). Традыцыя Купалля на Беларусі амаль у архаічным выглядзе захавалася да пач. ХХ ст. У наш час існуе як традыцыйнае народнае свята без абрадавай дзейнасці.

Купальскае вогнішча[правіць | правіць зыходнік]

Купальскія агні, верагодна, увасаблялі сонца і надзяляліся сілай даваць ураджай і праганяць смерць. Да купальскага вогнішча рыхтаваліся загадзя. Па ўсіх дварах збіралі старыя непатрэбныя рэчы і вывозілі іх на выбранае для ўрачыстасці месца (узлесак, паляну, высокі бераг ракі), дзе яны пазней спальваліся. У некаторых мясцінах у полымя кідалі старыя вуллі, каб пчолы былі здаровыя і прыносілі мёд. У старажытнасці купальскі агонь распальвалі трэннем кавалкаў дрэва адзін аб адзін, адначасова ўздымалі на высокім шасце прамасленае драўлянае кола (магчыма, сімвал сонца), якое потым падпальвалі. Пры агні гатавалі абрадавую вячэру: яешню, верашчаку, кулагу, варэнікі. Вакол агню вадзілі карагоды, спявалі купальскія песні. Праз вогнішча хлопцы і дзяўчаты скакалі парамі, што было звязана з ачышчальнай магіяй і з рытуалам, прызначаным забяспечыць плоднасць (ад вышыні скачка залежыла вышыня хлябоў і інш.). У агонь таксама кідалі пучок лёну і крычалі магічныя словы: «Зарадзі лён». Важнымі элементамі свята былі спаленне або тапленне ў вадзе пудзіла Купалы (таксама называлі Марай, Марэнай ці Ведзьмай), рытуальнае купанне на ўзыходзе сонца, качанне па расе, пусканне з гары падпаленага кола і інш.

Варажба[правіць | правіць зыходнік]

Вельмі пашыранай на Купалле была варажба, асабліва на замужжа (на рачную плынь пускалі вянкі, загадваючы на «суджанага», і інш.):

• Заплюшчыць вочы і назбіраць усляпую розных траў, пакласці іх пад падушку. А раніцаў разглядзець іх: калі назбіралася 12 відаў рознай травы, то ў гэтым годзе дзяўчына выйдзе замуж.
• Пакласці вянкі на ваду, каб у сярэдзіне кожнага вянка была замацаваная свечка. Калі вянок нейкай дзяўчыны патоне і свечка згасне, — значыць, наканаваны разлюбіў яе. Калі не патоне — быць ёй замужам.
• Калі ў хаце быў нехта хворы, паміж бярвенняў прасоўвалі купальскую кветку. Калі раніцай яе знаходзілі завялай, — значыць, хворы памрэ. Калі кветка засталася жывой, — значыць, хвароба пройдзе.
• Дзяўчаты (пад смех і жарты сваіх сябровак) — поўзалі па зямлі і зрывалі зубамі аер. А на наступны дзень глядзелі, чый аер лепей адрос. Значыць, той дзяўчыне і быць замужам гэтым годам.
• Дзяўчаты зрывалі зубамі траву трыпутнік і шапталі: «Трыпутнік — трыпутнік, ты расцеш пры дарозе, бачыш старога і малога, ці не бачыў майго мілога?». Пасля гэтага суджаны павінны быў прысніцца ноччу.

Варажбітныя абрады адлюстроўваюцца ў купальскіх песнях:

Цёмна ночка Іванаўская.
Набяром, сястрыцы,
Жоўтага пясочку
I пасеем, сястрыцы,
Пад таткаву клетку.
А знаці, пазнаці,
Пясочак не ўзыдзець —
Нам у таткі не быці,
Вянкоў не насіці.

— ^[4].

Дзеўка-Купала[правіць | правіць зыходнік]

На Магілёўшчыне Купалле была жывым персанажам, які звалі «Дзеўка-Купала». Яе ролю выконвала самая прыгожая дзяўчына вёскі. Іншыя дзяўчаты распраналі яе і абмотвалі лісцем і галінкамі, на галаву клалі вянок. Потым яе вялі ў лес, дзе былі падрыхтаваныя вянкі. Дзяўчыне завязвалі вочы, і яна раздавала іншым дзяўчатам вянкі. Каму даставаўся свежы вянок — значыць, той жыць шчасліва, каму завялы — той «не бачыць шчасця».

Купальскія зёлкі[правіць | правіць зыходнік]

Яшчэ днём дзяўчаты і жанчыны збіралі кветкі і расліны: лічылася, што на Купалле яны набываюць асаблівую моц. У Круглянскім раёне збіралі купалкі, у Глыбоцкім — багатыркі. І тыя, і другія лічыліся моцным сродкам дзеля любоўнай магіі. Таксама збіраліся васількі, папараць, рута, святаяннік. Купальскія вянкі, сплеценыя з розных кветак, лічыліся магічнымі. Людзі верылі, што іх моц толькі ўзрастае, калі асвяціць іх у царкве ці касцёле. Калі нехта хварэў, з іх гатавалі адвары ці абкурвалі імі хворага. Архілін, паводле павер’яў, абараняў ад падкопаў злых духаў, сок цірліча прыцягваў багацце, а пералёт-трава прыносіла шчасце.

Купальскія песні[правіць | правіць зыходнік]

Купальскія песні найбольш распаўсюджаныя ў Паўночнай і Паўднёва-Заходняй Беларусі. Рэдка сустракаюцца ў Гомельскай вобласці. Зусім не сустракаюцца на усходзе Магілёўскай вобласці (Хоцімскі, Кручаўскі, Клімаўскі раёны), Гродзенскай (Астравецкі, Лідскі, Дзятлаўскі раёны) і на паўднёва-заходняй ускраіне Брэсцкай вобласці (Брэсцкі, Жабінскаўскі раён).

Купальскія ласункі[правіць | правіць зыходнік]

Сялянне з Краснапальскага раёна змешвалі бульбяное цеста з мукою і пяклі пірагі, начынялі іх зялёнай цыбуляй ці кіслай капустай з просам. Амаль па ўсёй Беларусі на Купалле гатавалі кулагу: ягады ставілі на агонь і варылі. Потым дадавалі ў іх крыху мукі, мёд ці цукар, варылі да кісельнага стану. Падавалі на стол з хлебам ці блінамі. Іншым ласункам была верашчака — страва дзеля мачання бліноў. На Тураўшчыне, Магілёўшчыне і Лагойшчыне яе гатавалі так: спачатку сала, мяса ці каўбаса падсмажваліся на патэльні, потым у іх дадавалася мука, араматныя зёлкі. На Гродзеншчыне, у Цэнтральным і Ўсходнім Палессі верашчака была крыху іншай: сала, мяса ці каўбаса варыліся, потым перакалочваліся мукою. На Вілейшчыне і ў некаторых раёнах Гродзеншчыны верашчаку рабілі на хлебным ці бурачным квасе. Сёння верашчака шырока вядомая на Беларусі пад назваю мачанка.

Раніца пасля Купалля[правіць | правіць зыходнік]

Раніцай пасля Купальскай ночы дзяўчаты і хлопцы сустракалі світанак, назіралі, як сонца «грае» (пераліваецца рознымі колерамі, дзеліцца на кругі), купаліся ў вадзе, каталіся па траве з купальскімі росамі, каб набрацца сілы.

Аналагічныя святы ў іншых культурах[правіць | правіць зыходнік]

Многія індаеўрапейскія народы святкавалі перыяд летняга сонцастаяння. Пасля прыходу хрысціянства адпаведная абраднасць у многіх народаў Еўропы была перанесеная на тое ж свята Іаана Хрысціцеля (24-25 чэрвеня). У літоўцаў вядомы Йонінэс, у латышоў — Ліга, у англічан — Ноч перад днём святога Джона, у нарвежцаў — ноч перад святым Хансам (st. Hans), у шведаў — Мідсомар (Midsommar), у датчан — Іёнсок (Jonsok). Швейцарцы святкавалі Sunnawend (Летні сонцаварот), з якім былі звязаныя павер’і пра схаваныя клады, пра гномаў, пра таямнічыя «агні Іаганіса», што ззялі ў цемры.

Купалле ў літаратуры і мастацтве[правіць | правіць зыходнік]

Свята шырока адлюстравана ў жывапісе, паэзіі, сучасных песнях. Беларускі паэт Янка Купала не толькі ўтварае ад назвы свята свой псеўданім, але і прысвячае яму частку сваёй творчасці:

На купалле на святое
Рві, матуля, зелле тое,
Што ў нас папараць завецца!
I шчаслівым быць здаецца!

Як нарвеш яго даволі
Ў цёмным лесе, ў чыстым полі, —
Палажы за абразамі,
Пасвянці сваймі слязамі…

Двойчы, тройчы — а крапліста —
Злі слязою брыльянцістай
I чакай з яго прыплоду
Ад усходу да заходу…

Як узыйдуць з зелля кветкі. —
Будуць шчасце меці дзеткі,
Будзеш, маці, меці ў хаце
Долю, згоду і багацце!..

— ^[5].

На Купалле — музычны сінтэтычны спектакль, пастаўлены ў БДТ-1 у 1921 годзе, які пратрымаўся некалькі гадоў у рэпертуары тэатра па аднайменнай драме М. Чарота «На купалле» Е. Міровічам.

З сучаснай літаратуры тэма Купалля шырока закранута ў дзіцячай аповесці-казцы (ці фэнтэзі) Уладзіміра Ягоўдзіка «Янка і Ружа» (2013 г.)

• 

  Г. Семірадскі. Ноч на Івана Купалу (каля 1880)

• 

  Купалле. Паштовая марка СССР (1991)

• 

  І. І. Сакалоў. Ноч на Івана Купалу. 1856

• 

• 

  І. Левітан. Папараць ля вады. 1895

• 

  Памятная манета Нацбанка Беларусі (2004, рэверс)

Гл. таксама[правіць | правіць зыходнік]

• Янка Купала
• Народны каляндар

Зноскі

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

• Беларускія народныя абрады. — Мн., 1994.
• Васілевіч Ул. А. Беларускі народны каляндар. — Мн.: 1992.
• Зайкоўскі Э. Купалле // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 4: Кадэты — Ляшчэня / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1997. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0041-2.
• Лозка А. Беларускі народны каляндар. — Мн.: Полымя, 1993.

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Купалле
• Купалле Архівавана 5 сакавіка 2016. // «Рэгіянальная газета»
• Купалле (бел.) 
• Купалле Архівавана 8 лютага 2013. // Расейскі Этнаграфічны Музей (руск.) 
• Будзьма Беларусамі. Купалле
• Радзіма мая — Беларусь. Купалле
• Беларускі народны каляндар
• Купалле
• Ганцавіцкі краязнаўчы музей. Верашчака

Купалле

Купалле, Іван Купала, Янаў дзень — так завецца адно з прыгажэйшых  летніх народных свят, якое адбываецца з 6 на 7 ліпеня. Свята гэта вельмі старажытнае, праводзілася ў гонар летняга сонцастаяння, росквіту ўсяго расліннага свету і было папулярным у мінулым ва ўсіх еўрапейскіх народаў. 3 прыняццем хрысціянства свята стала называцца яшчэ Янаў дзень у гонар Іаана Хрысціцеля. Так спалучыліся язычніцтва і хрысціянства нават у назве, і атрымаўся Іван Купала.

На Беларусі купальскія абрады вядомы здаўна. Важнейшым момантам абраду было запальванне вогнішча. Лічылася, што такі агонь сімвалічна падтрымлівае моц Сонца. Купалле цесна звязана і з вадою — на ранішняй зары ў гэты дзень прынята купацца ў вадзе, у расе. Такім купанням прыпісваецца гаючая сіла. Звычайна напярэданні Купалля моладзь у вёсцы выбірала распарадчыка і пад вечар усе збіраліся на яго двары, зносілі туды ўсялякую старызну, рабілі зборны воз і вывозілі сабраны хлам на поле, на бераг рэчкі ці на высокае месца, дзе звальвалі ў кучу і пакідалі да ночы. Позна вечарам ішлі на ігрышчы, рвалі палын, падпярэзваліся ім, каб засцерагчыся ад уздзеяння чараўнікоў, бо яны, на думку простых сялян, у купальскую ноч рабілі вельмі многа шкоды. Потым запальвалася вогнішча, усе ўладкоўваліся вакол яго, частаваліся, спявалі цудоўныя купальскія песні. Дзяўчат, што ўдзельнічалі ў свяце, называлі купалкамі, купалінкамі. Калі полымя добра разгаралася, пачыналіся скокі праз агонь.

З купаллем звязана шмат павер’яў, прыкмет, гаданняў. Верылі, што купальская ноч поўная цудаў: расцвітае папараць-кветка, дрэвы могуць рухацца, размаўляць. Дзяўчаты на Купалле плялі вянкі, пускалі іх на ваду і загадвалі пра сваю будучыню, пра замужжа…

Народныя прыкметы на Купалле:

• На Івана ноч адарвана.
• На Купала што зробяць — усё адарвана.
• На Купалу раса — будуць агуркі.
• Часамі Ян дасць ягад збан.
• Святы Ян пчол садзіць.
• Авёс да Яна хварэе, а пасля Яна шалее.
• Калі не выліняў конь (карова) да Яна, то няхай ідзе да другога пана.
• На Купала чэрці ў вадзе купаюцца.
• На Яна не выганяй карову рана.

Похожие статьи:

Пераказы → Купальскі абрад

Янка Купала → Янка Купала — У купальскую ноч

Янка Купала → Янка Купала — Заклятая кветка

Пераказы → Агінскія

Ніл Гілевіч → Ніл Гілевіч — Ах, якая над Гайнай купальская ноч!..

24.06.2021

Купалле ў Беларусі — адно з самых містычных свят. Пошук загадкавай кветкі, якой не існуе, варожбы, скокі праз вогнішча, невымоўная атмасфера рамантыкі — усё гэта робіць купальскую ноч адной з самых любімых у беларусаў. Нездарма адзін з нашых услаўленых песняроў узяў сабе псеўданім менавіта ў гонар Купалля. З гісторыі, легенд і традыцый гэтага свята можна чэрпаць натхненне бясконца!

Купалле ў Беларусі

• Гісторыя свята
• Варажба на Купалье
• Абавязковыя рытуалы
• Дзе адзначыць Купалле ў Беларусі?

Гісторыя свята

Усе славянскія народы дастаткова доўгі час былі язычнікамі. Таму нядзіўна, што шматлікія традыцыі часоў «паганства», як звалася ў нашай краіне вера і глыбокая пашана паганскім багам, трывала пераплялося з хрысціянскімі звычаямі. Адзін з яркіх прыкладаў — свята Івана Купалы.

Цікавы факт ад VETLIVA: Купалле адзначаецца ў ноч з 6 на 7 ліпеня паводле новага стылю ці з 23 на 24 чэрвеня — паводле старога, яны ж грыгарыянскі і юліянскі календары адпаведна. Лічыцца, што ў гэты дзень нарадзіўся Іаан Хрысціцель. А паколькі дата супадае яшчэ і з днём летняга сонцастаяння — нашы продкі паважалі памяць святога і заадно з шырокім размахам адзначалі пік росквіту прыроды і росту новага ўраджая.

Аднак сама назва свята злучана зусім не са словам «купаць», хоць менавіта гэтым і займаўся Іаан Хрысціцель, калі звяртаў новых вернікаў. Насамрэч, «купала» — гэта злосная, гарачая, яркая сутнасць, што кіпіць гневам. З ёй атаясамливалі сонца, якога, як і ўсіх астатніх стыхій, баяліся і ў той жа час абагаўлялі.

З часам, калі свята аб’ядналася са святкаваннямі ў гонар Іаана Хрысціцеля, да яго назвы дадалося імя Іван. А само слова «купала» страціла сваё першапачатковае значэнне і стала атаясамляцца з купаннем падчас вадохрышча. Тады ж змяніўся і сам сэнс Купалля: яно стала не толькі святам росквіту прыродных сіл, але і рытуалам ачышчэння з дапамогай агню і воды.

Цікавы факт ад VETLIVA: нашы продкі былі ўпэўнены ў гаючай сіле вады, таму ўсё імкнуліся выкупацца ўвечары ці прама ў купальскую ноч. Незвычайныя сілы прыпісвалі расе: лічылася, што калі раніцай 7 чэрвеня ёй памыцца, то мужчыны стануць мужней, а жанчыны — яшчэ больш прыгожымі. Менавіта таму мы падрыхтавалі для вас падборку санаторыяў з басейнам, каб вы асабіста пераканаліся ў жыватворнай сіле вады.

Варажба на Купалле

Маладыя дзяўчыны, асабліва незамужнія, вельмі чакалі прыходу свята. Усё таму, што ў гэты дзень прынята варажыць на будучыню і ў тым ліку на каханне. А вось ігнараванне Купалля прыраўноўвалася да граху, а дзяўчыну, якая не прыходзіла да агульнага вогнішча, пачыналі лічыць ведзьмай. Зразумела, што ні да чаго добрага гэта прывесці не магло.

Варажба пачыналася са збору палявых кветак. З іх дзяўчыны плялі вянкі, якія на захадзе сонца трэба было пусціць па вадзе. Незамужняя моладзь варажыла, хто з іх раней выйдзе замуж. Для гэтага на вянок ставілі падпаленую свечку і пускалі яго плыць па вадзе. Лічылася, што тая, чыя свечка раней згасала і чый вянок тануў першым, звяжа сябе сувяззю шлюбу раней за сябровак.

З дапамогай вянкоў таксама даведваліся, увасобіцца ў жыццё жаданне ці не. Тут усё было яшчэ прасцей: адпускаеш свой галаўны ўбор і чакаеш. Калі ён паплыве далёка — жаданне спраўдзіцца, а калі прыб’ецца да берага — тады, на жаль, прыйдзецца чакаць наступнага года, каб загадаць запаветнае жаданне яшчэ раз.

Прарочымі лічыліся таксама сны на Івана Купалу. Акрамя таго, дзяўчыны варажылі на грэбні, люстэрку, воску, рамонку і шматлікімі іншымі спосабамі.

Лайфхак ад VETLIVA: практычна ўсе санаторыі Беларусі знаходзяцца каля рэк і азёр, і персанал здраўніц з задавальненнем адзначае свята Купалле. Чаму б не сумясціць выдатны вольны час з карысным адпачынкам, бо тут клапоцяцца не толькі пра ваш добры настрой, але і пра выдатнае самаадчуванне!

Купальскія абрады і прыметы

Самымі вядомымі звычаямі на Купалле з’яўляюцца пошук кветкі папараці, карагоды і скокі праз вогнішча і, вядома ж, выкананне традыцыйных купальскіх песень. Традыцыі Купалля ў Беларусі ахінуты таямніцамі і містыцызмам, больш за тое, лічылася, што ў гэты дзень адкрываюцца дзверы для ўсякай погані. Таму на парог хаты клалі розныя зёлкі і нават крапіву.

Цікавы факт ад VETLIVA: а вы ведаеце, што містычныя з’явы для нашай краіны не такая ўжо і рэдкасць? У гэтым матэрыяле мы ўжо дзяліліся спісам лакацый, дзе ў Беларусі можна сустрэць зданяў, нячысцікаў і НЛА.

Галоўны ключык да шчасця ў гэту ноч — кветка папараці. Паводле прымет, расліна квітнее толькі раз у год — акурат у ноч на Івана Купалу. Толькі вось насамрэч папараць не квітнее зусім. Аднак лічылася, што містычнае свята абуджае самыя неверагодныя сілы — як злыя, так і добрыя, таму ўсе немагчымае станавілася магчымым. І калі смельчакам атрымоўвалася пераадолець усе перашкоды на сваім шляху і знайсці «папараць-кветку», далей усё будзе ў поўным шакаладзе. Шчасліўчык пачынаў разумець мову жывёл і птушак, мог бачыць і размаўляць з рознымі містычнымі істотамі, а таксама атрымліваў веды пра месцазнаходжанне кожнага скарбу на зямлі.

Дарэчы, і сам працэс пошукаў быў не такі просты. Смяльчак ішоў як мага далей у лес, у гушчар, куды не павінен пранікаць крык пеўня, і шукаў паляну з папараццю. У гэтым месцы ён запальваў свечку і чакаў поўначы: лічылася, што расліна расквітае роўна ў 12 гадзін ночы. І, дарэчы, пасядзець спакойна шукальнікам шчасця не атрымоўвалася, бо погань толькі і чакала, каб збіць чалавека са шляху праўдзівага!

Скокі праз вогнішча таксама насілі сакральны характар. Вядома, цяпер гэта вясёлая (хоць парой і даволі небяспечная) забаўка. А калі ў старажытныя часы дзяўчына і юнак браліся за рукі і скакалі праз вогнішча разам, то такім чынам яны заяўлялі пра пачатак сваіх адносін. Рамантычна, ці не праўда?

Абавязковым атрыбутам свята станавілася «Купальскае кола» — драўлянае кола, якое ўвечары падпальвалі разам з вогнішчам. Яно сімвалізавала сонца. Дарэчы, адным з самых папулярных летніх мерапрыемстваў з’яўляецца фэст з аднайменнай назвай. Сёлета ён, на жаль, не адбудзецца, але ў наступным годзе мы рэкамендуем там пабываць: такой магутнай атмасферы драйва, фолка і містыкі вы напэўна яшчэ не адчувалі!

5 ідэй для святкавання Купалля ў Беларусі

А зараз надышоў час рубрыкі рад ад VETLIVA! Знаёмім вас з топ-5 самых цікавых варыянтаў, куды можна адправіцца, каб добра адсвяткаваць Купалье:

1. Сілічы. У адным з самых файных гарналыжных курортаў Беларусі для вас рыхтуюць захапляльную праграму з пляценнем вянкоў (і, вядома ж, пусканнем іх на ваду), скокамі праз вогнішча (усё абсалютна бяспечна!), пошукам кветкі папараці і поўным апусканнем у свет беларускай міфалогіі. Усё роўна, ці абіраеце вы тур на 3 дні ці захочаце нацешыцца адпачынкам на працягу тыдня — дзякуючы працы дасведчаных аніматараў сумна не будзе ні хвіліны.

   

2. Дудуткі. Фаер-шоў, купальскі карагод, пляценне вянкоў, праца тэматычных фатазон і выступы вядомых беларускіх фолк-гуртоў — што яшчэ трэба для стварэння выдатнага настрою? Толькі невымоўная атмасфера беларускага музея-скансэна, якім з’яўляюцца Дудуткі. Тут вас сустрэнуць Яга, Кікімара, Балотнік і іншая погань. Але не пужайцеся: у Дудутках яны зусім не шкодныя!

3. Александрыя. Кожны год маштабны фэст «Александрыя збірае сяброў» вітае ўсіх аматараў аўтэнтычнай беларускай культуры на беразе ракі Днепр. Тэатральныя выступы, выставы, фуд-корты з самай сапраўднай беларускай кухняй, канцэрты, модныя паказы… Паверце, гэтыя два дні ў ліпені пройдуць вельмі насычана!

4. Беларускі дзяржаўны музей архітэктуры і побыту. Жадаеце стварыць сваімі рукамі сапраўдную васковую свечку ці навучыцца плесці купальскі вянок? А як наконт варожб і жудасна цікавых містычных гісторый і легенд? Усё гэта чакае вас у вёсцы Азярцо!

5. Дукорскі маёнтак. Гэта аграсядзіба Беларусі славіцца не толькі сваёй перавернутай хатай. Купалле тут святкуюць з шыкоўным размахам. Вас чакаюць этнічныя танцы, конкурсы, фаер-шоў, пусканне вянкоў па вадзе, выступ фолк-гуртоў PAWA, BY CRY, GUDA, Ketri і шматлікае іншае.

Пагрузіцеся з намі ў свет містычнай Беларусі!

Лічыцца, што ў Беларусі купальскія традыцыі берагуцца і ўзнаўляюцца з асаблівай дбайнасцю і любоўю. Таму, якое б месца вы ні абралі, у вас атрымаецца пагрузіцца ў атмасферу паганскага свята. А VETLIVA з задавальненнем арганізуе для вас цудоўнае вандраванне ў свет беларускага фальклору.

ПАДАРОЖНІЧАЦЬ — ЗНАЧЫЦЬ ЖЫЦЬ!

Падпішыся на рассылку!
Цікавыя падарожжы па Беларусі, гайды па гарадах, парады па санаторыях, гастратуры,
навіны і акцыі з лепшымі коштамі на адпачынак.

Вярнуцца да спісу

Купалле – гэта
дахрысціянскае свята летняга сонцастаяння,
якое светкавалася ўсімі народамі Еўропы.
Абрады і звычаі дакладна захоўваюць
рысы салярнага і аграрна-жывёлаводчага
культу і носяць агульнаеўрапейскі
характар.

Першае
ўпамінанне аб свяце адносіцца да I
стагоддзя да новай эры – рымскі сенатар
Квіцціліян Цыцэрон апісаў свята Гранія
ў брытаў.

У грамаце
Вітаўта 1396г. зафіксавана свята “Купалле”,
а першае апісанне свята дадзена ў
густынскім летапісе ў ХVІ
ст.

У беларускіх
пісьмовых крыніцах тэрмін “Купала”
упершыню зафіксаваны ў дамове з польскім
каралём і літоўскімі князямі ў 1939 г. –
“Амір ад Пакрова Багародзіцы да Купалава
дня”.

Генэзіс свята.

Адны лічаць, што
назва “Купалле” ад слова “ярыцца”:
злавацца, ускіпаць; другія – што назва
ўласна ад “купець” ці купацца ад слова
“куп”; наступныя – ад слова “купно”
(сообща); ад слова “Купала” – падавальнік
ежы і дароў; ад слова “савакупляцца”(этнограф
Пячэрскі).

Беларускі фальскарыст
Арсень Ліс лічыць, што салярны момант
(сонца) – галоўны ў свяце: свята росквіту
ўрадлівых сіл зямлі.

Асновы свята
звязваюць разнастайныя звычаі, якія
звязаны з культам сонца, але ў цэлым –
гэта сінтэз важнейшых дахрысціянскіх
культаў: раслін, вады, зямлі і продкаў.

У беларусаў існавала
шмат павер’яў, звязаных з купальскай
ночкай: гэта нейкі пераварот у прыродзе
(па зямлі ходзяць дрэвы, духі, ведзьмы
– “Шабаш ведзьм на Лысай гары”); квітнее
і цвіце папараць-кветка і хто яе сарве,
будзе разумець усе мовы (нават птушак
і жывёл), яму адкрыюцца ўсе таямніцы
(скарбы). Каб убачыць папараць-кветку
патрэбна было ноччу пайсці ў лес (на
Віцебшчыне – голым), ачарціць вакол
сябе кола і чытаць Боскую кнігу. На самой
жа справе папараць размнажаецца спорамі
і ніколі не цвіце.

Магічныя дзеянні
супраць нячыстай сілы:

• усе шчыліны ў
  хаце затыкалі крапівой;

• у парог дома
  ўбівалі касу;

• дзяўчата ўспахвалі
  зямлю ў выглядзе кола;

• утыкалі веткі
  бярозы і асінавыя калы;

• вакол вёскі
  абносілі дрэва або барану;

• на конях прыгалі
  праз вогнішча (этнограф Шэйн – але
  гэта вызывае сумленне, таму што коні
  баяцца агню).

Сэнс:абрадавая
ахова зямлі і скаціны (урадлівасці і
здароўя).

Хрысціянская
царква з мэтай знішчэння Купальскай
абраднасці прымеркавала да гэтага дня
– дзень Іаана Хрысціцеля, у выніку свята
атрымала назву Івана Купалы. Тых, хто
хадзіў на Купалле не дапускалі да
прычашчэння, да шлюбу. У Вільне ў г.Роса
было язычніцкае капішча, дзе адзначалі
Кпалле, хрысціянскія служкі зняслі
капішча, паставілі храм і зрабілі
могілкі, увялі святкаванне кірмашоў і
фэстаў – рэлігійных храмавых святаў у
гонар Іаана Прэдцечы, і складаліся яны
з богаслужэння, гандлю кветкамі і
застолля. Але ўсё роўна знішчыць Купалле
не ўдалося.

ХІХ ст. – пачатак
ХХ ст. – магічныя звычаі Купалля паступова
сталі разбурацца і згубілі сэнс. Да нас
дайшлі толькі рэшткі, а іншыя пераўтварыліся
ў забаву. Абрадавыя дзеянні маюць
семантычны сэнс, але ў кожнай мясціне
розныя абрадавыя дзеянні, таму яны
істотна адрозніваюцца і вызначаюцца
гістарычнай рознапланавасцю і
шматпланавасцю. Даследаванне дазваляе
раскрыць яго рэгіянальныя, тэрытарыяльныя
і мясцовыя асаблівасці.

Падрыхтоўчы
этап свята:

І. Збор зёлак,
кветак і траў, пляценне вянкоў і выкананне
абрадавых песень. Лекавыя расліны
збіралі з 8 да 10 гадзін раніцы і з 16 да
17 гадзін вечара ў сухпе надвор’е. сушылі
расліны так, каб прамыя сонечныя прмні,
дождж і раса на іх не траплялі, каб яны
не страцілі афарбоўку і лекавыя
ўласцівасці (зверабой, клён, рамонак,
папараць – на лекі; мяту, васількі,
галінкі дуба і рабіны – на фарбы). На
кветках варажылі: лічылі, што ад зверабою
– будуць больш надоі і захавае ад
нечысці.

Спявалі спецыяльныя
песні, каб лекі не захоўвалі гаючую
сілу; жывёла вярталася з пашы з вянкамі
кветак на шыі.

Вакол
вёскі абносілі майскае дрэва і барану,
як сімвал жыцця (у Слонімскім павеце);

Рабілі
рытуальны абход палеткаў з запаленым
колам на шасце: агонь – падабенства
сонца на зямлі (у Чашынскім раёне
Віцебскай вобласці).

ІІ этап складаецца
з дзвюх частак:

1. Збор паліва для
   вогнішча: салома, як непатрэбшчына
   (пазбаўлена апладатворнага пачатку) і
   май (бярозы, галінкі, якія засталіся ад
   светкавання Троіцы), а затым непатрэбныя
   ў гаспадарцы рэчы. З усёй вёскі збіралі
   непатрэбныя рэчы, запрагалі старога
   каня і рабілі жабрацкі воз.

2. Выбіралі
   распарадчыкаў свята: у Мінскай губерніі
   – урадніка і распарадчыкаў
   танцавальна-забаўляльнай часткі –
   Купаліша і Купалінку.

ІІІ. Транспарціроўка
паліва да месца святкавання.

IV.
Збор удзельнікаў свята. Рабілі
карагод-шэсце па вёсцы “Пляці пляцень”:
першая пара ў выглядзе дугі паднімала
рукі і ўсе астатнія праходзілі. Карагод
суправаджаўся песнямі. Каля кожнай хаты
шэсце спынялася і ўся сябрына запрашала
жыхароў хаты на свята. Навароджаным у
купалаў дзень на голавы ўскладвалі
вянкі і віншавалі. Дзяўчатам жадалі
хутчэй замуж пайсці. Нават хворыя ішлі
на свята.

Наперадзе заўсёды
ішлі хлопцы з факеламі; затым дзяўчаты
з маем, нарадныя і з вянкамі, палыном
павязвалі паясы; затым – бабы з запавам
страў для святочнага застолля і апошнія
– мужчыны.

Асаблівасць:
рытуальнае запрашэнне на свята з просьбай
аб адорванні удзельнікаў (кулага –
кісель): Магілёўскі раен; абрад “ваджэнне
куста”- форма запрашэння на свята ў
Віцебскай і Мінскай губерніі.

V.
Шэсце да месца правядзення свята і
выконванне абрадавых песень. У Слонімскім
павеце Мінскай вобласці – шэсце ўяўляла
сабой карнавальнае шэсце з пылаючімі
коламі на шастах. У Мінскай губерніі –
з засохшымі галінкамі бярозы ў руках.

VI.
Падрыхтоўка пляцоўкі да вогнішча –
звычайна на пагорках, або ля вады, але
існавалі мясцовыя асаблівасці: у Слуцкам
павеце – на скрыжаваніі дарог; у
Барысаўскім павеце – пасярод вёскі.

Канструктыўныя
асаблівасці купальскага вогнішча:

• абвязвалі шаста
  саломай звітай 12 разоў, паверх іншыя
  рэчы (Мінская губернія);

• касцёр у выглядзе
  старога вулля і дошак (Маладзечанскі
  раён).

VII.
Мастацкае афармленне месца дзеяння.

Тэрыторыю свята
ўпрыгожвалі шатрамі з дрэў. Усю тэрыторыю
акаймоўвалі бярозкамі. Касцёр абавязкова
ў выглядзе кола і пракопвалі вакол яго.
Чым большай вышыні касцёр, тым большую
тэрыторыю ён асвеціць (ачысціць).

VIII.
Экспазіцыйная частка свята:

1. Вячэрняя варажба
   з вянкамі – кіданне вянкоў на бярозу,
   калі вянок зачэпіцца за галінку –
   жаданне збудзецца.

2. Варажба завівання
   касы на жытнім полі – з жыта пялі касу,
   калі на другі дзень каса распляцецца
   – жаданне збудзецца.

3. Святочная вячэра:
   кулага; раслінныя стравы: цыбуля, часнок,
   розная зеляніна; верашчака (мачанка);
   гарэлка.

Дзеі вакол
вогнішча:

¤ падпальванне
кастра – у старажытныя часы падпальвала
тсарэйшая жанчына, затым – найбольш
паважаныя і сталыя жыхары вёскі. А калі
гэта набыло забаўны характар – Купаліш
і Купалінка.

¤ вогнішча
запальвалася ў поўнай цішыні. Пакуль
агонь да вяршыні не дабярэцца – людзі
рабілі магічныя дзянні і загаворы
(кідалі што-небудзь: ахвяравалі ў гонар
дабрабыту).

¤ калі вогнішча
дайшло да вяршыні – усе запявалі песню
“Ой, рана на Івана”.

¤ спальвалі воз
са смеццем, спявалі песні.

¤ пачыналі скокі
праз касцёр (ачышчэнне): спачатку –
дзяўчаты. Затым на першае месца выўшла
шлюбная функцыя: пераскоквалі ў пары,
узяўшыся за рукі, калі рукі ў час скока
не разнялі – будуць у пары.

У Мінскай губерніі:
дзяўчына кідала вянок праз касцёр
хлопцу, а ён павінен быў яго разарваць
(вянок – сімвал дзявоцтва).

Кульмінацыя
абрадавых вогненных дзей.

* абрад спальвання
чэрапа каня ці каровы: чэрап быў на
шасце, калі збілі з шаста ў касцёр,
значыць знішчылі нячыстую сілу (Пружанскі
р-н).

* скачвалі пылаючыя
колы ў раку – сонца ідзе на ўбыль: лета
паварочвае на зіму (цэнтральная паўночная
Беларусь).

* існавала абрадавае
знішчэнне антрапаморфнай лялькі – або
спальвалі або тапілі.

Апафеоз дзеянняў
Купальскага свята.

1. Начныя абыходы
вёскі, мэта: ачышчэнне.

2. Пошукі
папараць-кветкі: лічылі, што яе ахоўвае
нячыстая сіла.

3. Купальскае
пераапрананне – у бабу, у дзеда, у
ведзьму.

4. Начная варажба
на вадзе з пылаючымі свечкамі на вянках
(Палессе).

Фінальная
частка Купалля.

Назіранне ўзыходу
сонца.

Рытуальнае купанне
ў рацэ ці лазні (голымі, каб ачысціцца).

Пры ўзыходзе сонца
спявалі развітальныя песні.

Соседние файлы в предмете [НЕСОРТИРОВАННОЕ]

• #
• #
• #
• #
• #
• #
• #
• #
• #
• #
• #

АД ПРАДЗЕДАЎ

Наша спадчына

Цяжка вызначыць час, калі нашы продкі пачалі адзначаць святы. Хіба што яны прысутнічалі ў іх жыцці заўсёды. Абрады, звязаныя з пакланеннем Сонцу, Зямлі, Небу і гэтак далей, дапамагалі ім арыентавацца ў часе, калі яшчэ не было календароў, і нараджалі веру і надзею на лепшае. Сёння мы давяраем навуцы — складваем прагноз надвор’я або разлічваем ураджайнасць бульбы. А нашым прапрапра… бабулям і дзядулям заставалася спадзявацца толькі на розныя магічныя дзеянні і рытуалы.

З прыходам на беларускую зямлю адной з галоўных сусветных рэлігій многія язычніцкія святы і традыцыі зліліся з хрысціянскімі. Вялікдзень — веснавое свята ў гонар Сонца, абуджэння прыроды і надыходу “вялікіх дзён” палявых работ — супаў з Уваскрэсеннем Хрыстовым. Масленіца — дзень сустрэчы вясны — з Сырнай сядміцай перад Вялікім пастом. Зялёныя святкі, якія сімвалізавалі пачатак вясны, — з днём Святой Тройцы і гэтак далей.

І хаця хрысціянства існуе на Беларусі больш за тысячу гадоў, народныя традыцыі нікуды не зніклі. Некаторыя святары абураюцца, што народ працягвае прытрымлівацца язычніцкіх абрадаў, асабліва падчас хрысціянскіх свят — да прыкладу, калядуюць у масках жывёл на Божае Нараджэнне або пакідаюць ежу на могілках на Радаўніцу. Але наўрад ці людзі робяць гэта на зло цэрквам і касцёлам. Усе гэтыя абрады і традыцыі народ успрымае як каштоўную спадчыну, што дасталася спакон вякоў, і магчымасць цікава і незвычайна правесці вольны час.

Песні, танцы, гульні — колькі ўсяго аб’ядноўвае ў сабе кожнае народнае свята. А якія незвычайныя традыцыі захоўваюцца ў асобных рэгіёнах! Уявіце сабе — невялікая беларуская вёсачка, і толькі ў ёй, адзіным месцы не толькі ва ўсёй краіне, але і ва ўсім свеце, праводзіцца пэўны абрад. І гэта тычыцца не толькі ўнесенага ў Спіс сусветнай культурнай спадчыны ЮНЕСКА свята “Калядныя цары” з Семежава Капыльскага раёна. Некаторыя ўнікальныя абрады мы прадставім у нашым спецвыпуску. Акрамя гэтага, падкажам, на якія народныя святкаванні можна яшчэ паспець гэтым летам і дзе можна навучыцца ўнікальным рамёствам. Пазнаёмім з камянямі і крыніцамі, у цудадзейную моц якіх беларусы вераць здаўна. Падзелімся рэцэптамі старадаўняй беларускай кухні. І, спадзяёмся, распалім цікавасць да ўнікальных традыцый.

---

Ой, рана на Івана

Столькі традыцый, ведаў і вераванняў, колькі нясе з сабой Купалле, бадай, не сустрэнеш у іншых беларускіх святах. Нездарма яно лічыцца адным з ключавых у календары і любімым у народзе. Купалле святкавалі яшчэ ў дахрысціянскія часы. Падчас свята, якое прыпадае на дзень летняга сонцастаяння, нашы продкі дзякавалі Сонцу, Вадзе і Зямлі за здабыткі новага года. З прыходам хрысцiянства ў гэты дзень сталі адзначаць яшчэ адно свята — нараджэнне святога Iаана Хрысцiцеля, якога ў народзе называлі Iванам Купалам за тое, што ён пахрысцiў, ці пакупаў, Хрыста. Два святы, па сутнасці, зліліся ў адно. А два святы — гэта яшчэ больш традыцый, паданняў і абрадаў.

Прагугліць месца святкавання, апрануць “вышымайку”, кінуць тэлефон у заплечнік — прыкладна так выглядае сёння спіс спраў у тых, хто збіраецца на Купалле. Раней да свята рыхтаваліся больш адказна. З ранку стараліся схадзіць у лазню і абавязкова папарыцца з зёлкамі і крапівой-жыгучкай. Лічылася, што гэта захавае ад хвароб увесь год. Той, хто ў лазню не трапляў, ішоў да крыніц, мыў твар і кідаў манету ў ваду, каб адкупіцца ад хвароб. У гэты дзень забаранялася што-небудзь аддаваць, прадаваць, пазычаць і выносіць з хаты агонь ці хлеб — казалі, што ў будучыні сям’ю магла спасцігнуць нястача.

Навогул да Купалля нашы продкі, як адзначае фалькларыст Янка Крук, ставiлiся з асаблiвай перасцярогай. Магчыма, верылі, што ў гэты час прачынаюцца ўсялікія нячысцікі, якія могуць прабрацца да жылля чалавека і прычыніць шкоду сялянскай гаспадарцы. Каб засцерагчыся ад іх, на парог хаты клалi крапiву-жыгучку, у дзвярах хлява ставілі маладую асiну, а ў варотах мацавалi велiкодную свечку.

Лічылася таксама, што выратавацца ад нячысцікаў можна, калі не класціся ў купальскую ноч спаць. Таму вяскоўцы да досвітку праводзілі час разам. Распальвалі вогнішча, у якое кідалі старыя бочкi, колы, кашы, зношаныя лапці, адзенне і іншыя рэчы. Устаўлялі ў вогнішча шост з драўляным абсмаленым калом і прывязаным да яго жытнёвым снапом і ўсю ноч забаўляліся вакол гэтага агню. Вадзілі карагоды, спявалі песні, ладзілі гульні. Хлопцы і дзяўчаты скакалі праз вогнішча, купаліся ў вадзе, каб ачысціцца і засцерагчыся ад злых сіл. На Купалле шмат варажылі, плялі вянкі з кветак, галінак дуба, бярозы, сасны, елкі. Меншыя вянкі надзявалі на галаву ці пояс, з большымі вадзілі карагод. Вянкі кідалі праз вогнішча, пускалі па рацэ, дзяўчатам прадказвалі па іх лёс. Лічылася, калі вянок адразу пайшоў на дно, — не дачакаецца сёлета дзяўчына вяселля. Калі ж паплыў далёка і роўна, — хутка быць шчасліваму замужжу.

І, вядома, шукалі папараць-кветку. Нашы продкі верылі, што яе можна ўбачыць толькі ў купальскую ноч, і то, калі вельмі пастарацца. Маўляў, у самую поўнач, калі кветка павінна раскрыцца, прыходзіць мацнейшая навальніца, зіхаціць бліскавіца, грыміць гром, а нячысцікі, якія захоўваюць кветку, імкнуцца збіць чалавека са шляху. Затое той, хто яе знойдзе, — будзе самым багатым і шчаслівым на зямлі. Хто ж упусціць такую магчымасць?! Ну а не пашанцуе з папараць-кветкай — не страшна. Адчуць сябе шчаслівым можна і скачучы праз вогнішча ды спяваючы песні ў асяроддзі тых, хто гэтак жа цэніць традыцыі.

ЦІ ВЕДАЛІ?

Купальская ноч адзначаецца ў краіне двойчы — у ноч на 24 чэрвеня, на летняе сонцастаянне і каталіцкае свята Іаана Хрысціцеля, і ў ноч на 7 ліпеня, калі гэта ж свята адзначаюць праваслаўныя. Гэта звязана з тым, што дзве хрысціянскія канфесіі прытрымліваюцца розных календароў — юліянскага і грыгарыянскага.

УСЕ СЮДЫ!

Александрыя збірае сяброў

Найбольш маштабная купальская ўрачыстасць па добрай традыцыі пройдзе ў Шклоўскім раёне.

На маляўнічым беразе Дняпра 8-га і 9 ліпеня чакаюць больш за сто тысяч гасцей! У праграме свята не толькі звыклыя купальскія вянкі, гульні і вогнішча, але і арыгінальныя цікавосткі, за якімі штогод прыязджаюць з розных куткоў Беларусі і замежжа. Упершыню падчас фестывалю можна будзе прыняць удзел у пазнавальнай квэст-гульні “У пошуках папараць-кветкі”, адчуць сябе Скарынам у “Друкарскім двары”, стаць назіральнікам фестывалю феерверкаў. Госці змогуць пачаставацца ў “Яселцы з ласункамі” і “Каравайнай сялібе”, прагуляцца па “Горадзе сяброўства” з экспазіцыйна-тэматычнымі вуліцамі, паназіраць за дэманстрацыйнымі палётамі самалётаў і парашутнымі скачкамі.

Кульмінацыяй святкавання стане эстрадна-цыркавое прадстаўленне “Купальскі сон” з удзелам артыстаў і цыркавых калектываў з Беларусі, Расіі, Украіны, Польшчы, Літвы, Латвіі і Эстоніі. Пры дапамозе вобразных выразных сродкаў цыркавога мастацтва, харэаграфіі і акцёрскага майстэрства гледачам прадэманструюць купальскія традыцыі розных краін. Сярод запрошаных гасцей — расійскі спявак Стас П’еха, народная артыстка Украіны Ірына Білык і іншыя.

mila@sb.by

КУПАЛЛЕ

Купала, Іван, Ян– старажытная абрадавая ўрачыстасць, прымеркаваная да летняга сонцастаяння, найвышэйшага росквіту жыватворных сіл прыроды. Свята персаніфікавалася ў вобразе міфічнай істоты Купалы. У выніку пазнейшага напластавання на язычніцкі абрад хрысціянскай традыцыі свята прывязалася да дня Раства Іаана Хрысціцеля і ў праваслаўных аздзначаецца ў ноч з 6 на 7 ліпеня н.ст. Як міфічны вобраз увасабляе сабой ляльку – жаночае чучала, якое насілі, скакалі з ім, запальвалі і тапілі ў вадзе.

Купала – карнавальная маска-персанаж міфічнай істоты. Найбольш была пашырана на Палессі і Магілёўшчыне, дзе яе называлі “дзеўка-Купала”. Яе ролю абавязкова выконвала самая прыгожая дзяўчына на вёсцы. Дзеля стварэння карнавальнага купальскага вобраза дзяўчыну распраналі дагала і абмотвалі зелянінай і кветкамі, на галаву ўскладалі вялікі вянок, сплецены таксама з зеляніны і кветак. Звычайна яна ў акружэнні мнагалюднага карагода ішла ў лес, дзе былі прыгатаваны вянкі. Купале моцна завязвалі вочы, дзяўчаты скакалі і выкручваліся вакол яе, яна ж раздавала ім вянкі, якія прадказвалі лёс дзяўчат: каму даставаўся свежы вянок – будзе жыць весела і багата; калі завялы, то “не бачыць ёй шчасця”.

Да купальскай ночы рыхтаваліся з раніцы. Жанчыны і дзяўчаты ішлі на луг збіраць кветкі і зёлкі, якія ў гэты дзень набывалі асаблівую гаючую сілу. Пасвечаныя ў царкве і засушаныя, яны потым служылі лекавымі слродкамі  на цэлы год.

Купальскія зёлкі – расліны, якія набывалі сакралізаваны статус толькі на свята Купалля.  Уласна купалкі, або скочкі (Круглянскі раён), багатыркі (Глыбоцкі раён), уваходзяць у шэраг рытуальна-магічных дзеяў лекавай, апатрапейнай, мантычнай, любоўнай магіі. Суаднесенасць Купалля з летнім сонцастаяннем абумовіла ўяўленні пра максімальнае развіццё ўсіх сіл прыроды, у тым ліку і пра набыццё травамі ў гэтыя суткі асаблівых уласцівасцей. Верылі, што ў гэты дзень узрасталі іх магічныя і лекавыя якасці. Для варожбаў купальскія зёлкі збіралі дзяўчаты; для лекавых мэт – жанчыны па-за фертыльным узростам – дзяўчынкі або пажылыя жанчыны. Лекавая моц узмацнялася асвячэннем такіх зёлак у царкве або касцёле. Асвечаныя вянкі развешваліся ў хаце на сцяне, а ў час хваробы іх заварвалі і пілі адвар або “падкурвалі” імі хворага.

З кветак плялі вяночкі для варажбы, кветкі купалак уторквалі ў сцены між бярвеннямі, загадваючы на лёс кожнага з сямейнікаў.

Удзень на месца правядзення свята зносілі розную старызну для купальскага вогнішча. Жывы агонь для яго здабывалі шляхам трэння кавалкаў дрэва. Як сімвал сонца ўздымалі на жардзіне запаленае кола. Полымы святочнага агню надзялялася ачышчальнай сілай ад злых духаў, праганяла смерць. На ім прасушвалі сарочкі хворых, да яго падносілі дзяцей, што занядужылі. Моладзь скакала каля вогнішча, вадзіла карагоды, спявала. Тут жа гатавалі абрадаваую вячэру, частаваліся. У агонь у якасці ахвяры кідалі пучок лёну са словамі-заклінаннямі “Зарадзі лён”. Верылі, што на купальскае вогнішча ў гэтую ноч, калі адбываецца разгул нячыстай сілы, могуць з’явіцца ведзьмы, часам ператвораныя ў жывёлу.

Апоўначы моладзь ішла ў лес шукаць параць-кветку. У купальскую ноч на яе сыходзіць агонь Перуна, і яна ўспыхвае яркім агнём, цвіце некалькі імгненняў, і таму трэба паспець ухапіць яе: “Хто гэту кветку здабудзе, той будзе мець усё, што пажадае”. Авалоданне папараць-кветкай атаясамлівалася з багаццем, з закапанымі скарбамі, якія ў гэту ноч выходзяць на паверхню.

Пашыранай на купальскім свяце была варажба. Маладыя людзі загадвалі, што іх чакае ў будучым. Па кінутых папарна вянках сачылі, сыйдуцца яны ці расплывуцца, чый вянок паплыве далёка, а чый прыстане да берага.

Пад раніцу дзяўчаты і хлопцы купаліся ў рацэ, качаліся на купальскай расе, каб набрацца ад яе моцы; сустракалі ўсход сонца, якое, падымаючыся, “іграе”, “купаецца” – дзеліцца на кругі, сыходзіцца, пераліваецца рознымі колерамі.

Купальскія песні, купалкі, янаўскія песні, баравое – адзін з найбагацейшых песенных раздзелаў каляндарна-абрадавага фальклору беларусаў, творы яго летняга цыкла. Суправаджалі абрадавыя практыкі купальскага свята: збор лекавых траў і кветак, выправу моладзі на абранае для святкавання месца, рытуальныя дзеі, ігрышчы вакол купальскага вогнішча як цэнтра святочнай урачыстасці, а таксама варожбы на вянках, калектыўную сустрэчу сонца на 24 чэрвеня ст. ст. Песням, як і адпаведным абрадавым дзеям, прыдавалася ахоўна-магічная, заклінальная роля. У аснове шэрагу купальскіх тэкстаў ляжаць магічныя матывы (“А на Яна сонца ўстала”, “Не йдзі, Купала, ты ў сяло”, “Звала Купала Іллю на ігрышча”, “Да й расклаў сам Бог агонь”). Значную ролю ў купальскіх песнях і ігрышчах займае вобраз-перасанаж Купалка, семантыка і генезіс якога пазначаны міфічным флёрам (“Ішла Купалка сялом, сялом”, “Дзе, Купала, начавала?”, “Ой, рана на Івана”).  Прафілактычны, маральна-этычны характар маюць купальскія балады “Браткі”, “На вуліцы скрыпкі йграюць”, “У цёмым лесе гоман, гоман”, “У нашага войта на дварэ”. У іх сюжэце – засцярога моладзі ад свабодных палавых адносін на Купалле.

З іншых песенных жанраў у рэпертуары Купалля прыкметная роля належыць любоўнай лірыцы. У ёй створаны запамінальныя вобразы дзяўчат, адметныя душэўнай гармоніяй, дзявочай годнасцю, хараством (“На святую Купалачку”, “Прыехала Купалначка ў сяло”, “Цёмная ночка Купалначка”, “Прасілася Гарыслаўка ў ойчанька”.

Карнавальны характар Купалля, атмасферу весялосці і яго святкавання ў значнай меры прадвызначылі жартоўныя купальскія песні. Спяваныя гуртам аднаго сяла супраць другога, хорам дзяўчат супраць хлопцаў – так званыя пікіроўкі, — яны вылучаліся разумнай гарэзлівасцю, досціпам, пабуджэннем да песеннага спаборніцтва, лёгка правакавалі любоўныя кантакты, нязлосныя кпіны з ляноты, нядбальства, няўдаласці (“На гарэ Купала гарэла”, “Ішла паненка цераз двор”, “На Купала сонца іграла”, “Перад Пятром, пятым днём”, “А хто ў нас да дзевачак лае?”, “Прыйдуць к нам, прыйдуць да Зарэчанскія дзевачкі”).

Эмблемай купальскіх песень, маркерам цыкла з’яўляюцца рэфрэны “Купала на Йвана”, “Купаллё”, “Ой, то-то-то!”, “Сонейка!” і інш. Апошнія два рэфрэны ў песнях акаймоўваюць структуру тэкста з двух бакоў, пачатак кожнага радка і яго канец, што ў практыцы народнай песнятворчасці само па сабе ўнікальна.

Найбольш устойлівыя купальскія песні ў паўночнай і паўднёва-заходняй Беларусі. Мала вядомыя ў Гомельскай, зусім не вядомыя ва ўсходніх раёнах Магілёўскай (Крычаўскі, Хоцімскі, Клімаўскі раёны), Гродзенскай (Лідскі, Дзятлаўскі, Астравецкі раёны) і на крайнім паўднёвым захадзе Брэсцкай  (Жабінскаўскі, Брэсцкі раёны) абласцей.

У свяце Купалля спалучыліся культы сонца, агню, вады і расліннасці.

Паводле артыкулаў “Купала” (Т. І. Кухаронак), “Купалле” (У. А. Васілевіч), “Купальскія зёлкі” (Т. В. Валодзіна, М. Малоха), “Купальскія песні” (А. С. Ліс. Г. В. Таўлай), змешчаных у энцыклапедыі “Беларускі фальклор”, т. 1).

Фота Таццяны Лук’янавай