Сафуан шаймерденов сценарий

Мақсаты: Сафуан Шаймерденовтің мұрасын жас ұрпаққа таныту, олардың азаматтық ұстанымын, ұлттық ой – санасының қалыптасуына ықпал ету.
Міндеттері: Мектеп оқушыларының жазушы өмірі мен шығармашылығын тануға деген қызығушылықтарын аттыру, жазушының рухани мұрасы жайлы терең зерттеуге ынталандыру.
Көрнекілігі: С. Шаймерденовтің портреті, шығармалары мен аудармалары бойынша әдеби көрме, слайдтар.
Өтілу формасы: Әдеби кеш.

Іс – шараның өтілу жоспары:
— С. Шаймерденовтің туғанына 90 жыл толуы туралы кіріспе сөз.
— С. Шаймерденовтің өмірбаяны.
— С. Шаймерденовтің жазушылығы мен шығармалары туралы.
— С. Шаймерденовтің қайраткерлігі хақында.

1 — жүргізуші:
Белгілі есімің
Бауырмал ағасың.
Көңілдің есігін
Күй болып қағасың.
Қашан да ақ жақсыға
Құшағың жаясың.
Аязда ақ шуақ,
Аптапта саясың.

Кіріспе сөз: С. Шаймерденовтің туғанына 90 жыл – қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдерінің кіріспе сөзі.
1 — жүргізуші:
Биылғы жыл біздің өңір үшін айшықты жылдардың бірі. Биыл, наурыз айында жерлес қаламгер, сөз зергері Ғабит Мүсіреповтің 110 жылдық мерейтойын атасақ, ал 15 — сәуірде тағы бір атақты жерлесіміз, жазушы Сафуан Шаймерденовтің 90 жылдық мерейтойын атадық. Соған байланысты мектепішілік және аудан көлемінде әр түрлі шаралар өткізілуде. Бүгін мектебімізде осы күнге байланысты «Көркем сөздің жұлдызы» атты әдеби кешті бастағалы отырмыз.

2 — жүргізуші:
1922 жылы 15 — сәуірде Солтүстік Қазақстан облысы, Преснов ауданы (Қазіргі Жамбыл ауданы), Амангелді ауылында дүниеге келген. Орта мектепті бітірген соң, біршама уақыт өз ауылының орталау мектебінде мұғалім болды. Әскер қатарында қызмет атқарды.
1942 — 1943 жылдары Преснов аудандық комсомол хатшысы,
1942 — 1945 жж. «Ленин туы» газетінде тілші, әдеби қызметкер,
1950 ж. Каз МУ — дің филология факультетін үздік бітірді.
Содан кейін республикалық жастар газетінің Қарағанды облысы бойынша тілшісі,
1952 жылы «Әдебиет және искусство» журналының бөлім бастығы,
Қазақстан Жазушылар одағы проза секциясының меңгерушісі,
1955 жылы «Қазақ әдебиеті» газеті бас редакторының орынбасары,
1958 — 1960 жылдары Қазақстан жазушылар одағы басқармасының хатшысы,
1970 — 1975 жылдары Қазақ ҚСР Мәдениет министрлігі репертуарлық коллегиясының бастығы болған.
Ән «Ағажан».

1 — жүргізуші:
«Болашаққа жол» атты алғашқы романы 1953 жылы жарық көрді. Бұл туынды кейін «Инеш» деген атпен орыс тіліне аударылды. «Өмір нұры» атты хикаяттар цикліне тақырыбы, идеясы жағынан өзекті бір желі, бір нысанаға бағындырылған алты хикаят – «Мезгіл», «Қарғаш», «Өмір нұры», «Ит ашуы», «Мәжнүн тал» кіреді. Олар шетел тілдеріне әлденеше рет аударылған.
«Қайдасың, Зарина?», «Қыр гүлі», «Әнім сен едің», «Марғау», «Төрт бойдақ, бір қыз», «Өкіл әке», «Түйе көтерген», «Ару ана — дүние» пьесалары көптеген қазақ театрларының сахнасында қойылып келеді.
Үнді жазушысы Р. Тагордың «Күйреу», «Гәуірмақан» романдары мен «Алтын сағым» деген атпен жарық көрген әңгімелер жинағын, Л. Толстойдың «Альберт» хикаятын, беларус драматургі А. Макаеноктың «Трибуналын», француз композиторы Эрве мен драматург А. Мильяждың «Түлкі бикеш» комедиясын аударған.
(Көрмеге қойылған кітаптарға шолу жасау, қысқаша түсінік берсін).

2 — жүргізуші:
«Жыл құсы» хикаяты 1974 жылы ВЦСПС пен ҚСРО Жазушылар одағының жұмысшы тақырыбына арналған бауқауында жүлделі орынға ие болды. Ал Р. Тагордың «Күйреу» романының аудармасы үшін 1984 жылы Қазақстан Жазушылар одағының сыйлығын, «Ағалардың алақаны», «Әдеби толқындар» атты кітаптары үшін 1988 жылы республикасының Абай атындағы Мемлекеттік сыйлығын алды. 1992 жылы Қазақстан Республикасының Халық жазушысы құриметті атағына ие болды. «Отан», «Құрмет Белгісі» ордендерімен марапатталды. Қызылжар (Петропавл) қаласының құрметті азаматы.

1 — жүргізуші:
Қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдерінің қатарында Сафуан Шаймерденовтің әдеби мұрасының алатын орны ерекше. Жазушының қаламынан туған романдары мен хикаяттары әдебиетіміздің алтын қорына енген туындылар. Жалпы, жазушы шығармаларының эстетикалық талғамы, көркемдігі туралы айтар болсақ, Сафуанның суреткерлік табиғатына тән айрықша алты сипаттың бірқатары туралы академик Зейнолла Қабдолов былай деп жазды: «Үшіншіден, Сафуан – мәдениетті жазушы. Әдеби туындының құны, баураған күші эстетикалық сипатында жатады. Эстетика – әдемілік туралы ілім. Ал әдебиеттің бас қасиетінің сарқып құяр сағасы – сұлулық. Сафуан әрқашан адамның ажарын, асылдығын, жан сұлулығын суреттеуге бейім. Бұл – мәдениетті жазушыға тән мінез.
Төртіншіден, Сафуанның қай шығармасын алсақ та күн шуағы секілді жылы, нәзік лиризмге толқып, төгіліп тұрады. Бұл оның сыршыл суреткер екенін танытады.
Бесіншіден, Сафуанның қай шығармасын алсақ та таза, тұнық парасат бар. Ал интеллект әдеби шығармаға ауадай қажет».

2 — жүргізуші:
Қазақ прозаиктерінің қатарында «ең мәдениетті жазушы» атанып, эстетикалық қуаты мол туындыларды дүниеге әкелген жазушы Сафуан Шаймерденовтің көркем туындылары өн бойындағы образдары, сұлулығымен де, сыпайылылығымен де, әдептілігімен де оқырманын баурап алады. Жазушы қаламынан туындаған Инеш, Әспет, Қарғаш т. б. образдардың қай – қайсысы болмасын жылылықтың, әдеміліктің, әдептіліктің өзіндей.
Міне, жазушының сондай көркем образ қазақтың жас әйеліне тән әдептілік, биязылық, әдемілік, әсемдік, өткірлік, алғырлық сияқты толып жатқан эстетикалық талғампаз қасиеттерді жинап береді. Оның өзін шебер сюжетпен қиюластыра, жанастыра сипаттап, баян етеді.
Ән «Арулар».

1 — жүргізуші:
Халықтың қалаулысы атану – екінің біріне бұйырмайтын бақыт. Көркем ойымен, көсем сөзімен ұлттың көкейіндегісін көксейтін күрескер адамды әлеумет әспеттеп, сүйетінінің сыры осындай тұлғаның халықтың мұңын мұңдап, сөзін сөйлеуінде. Мұндай қасиет жерлесіміз, халық жазушысы, Мемлекеттік сыйлықтың иегері, Петропавл қаласының Құрметті азаматы Сафуан Шаймерденовтің тұла бойынан танылды. Сафуан ағамыздың 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісі, ұлттық тіл мәртебесін нығайту, дәстүр – салттарымызды ұлықтау орайындағы күрескерлігі оның халық жүрегінен орын алған тұлғасын барша алашқа мәшһүр етті.
«Сафуан Шаймерденов айтар сөзін ешкімнен жасқанбай айта білетін, тура жүріп, тік тұратын адал азамат еді», — деп жазды досы қайтыс болған 2007 жылғы ақпанда республикалық «Айқын» газетінде Тұрсынбек Кәкішев.

3 — Жүргізуші:
Туған жерінде ұлттық мектептердің ашылмауы ағаны қатты алаңдатушы еді. 1994 жылы мен оған Қызылжарда бірді — екілі қазақ мектептерінің іргесі қаланып жатқанын, алайда қаржы қыспағынан қызылтанау болып тұралап қалған құрылыстардың жайын хабарлаған едім. Қаланың Құрметті азаматы болғандықтан, ол осы мәселеге айрықша назар аударды да, «Қазақ тілі» қоғамының өтінішін аяқсыз қалдырмай, аталған мәселемен Алматыдағы өзіне арнайы барған журналист Мәлік Мұқановты ертіп, сол кездегі Премьер — Министр Сергей Терещенконың қабылдауында болып, қалалық классикалық гимназияның құрылысына қаржы бөлдірді. Келесі, 1996 жылы гимназия қазақ балаларына есігін айқара ашты. 1997 жылы, өзінің 75 жасқа толуына орай, Сафуан гимназияда болғанда, мұнда оның құрметіне сынып ашылып, жазушының аты берілген — ді.

1 — жүргізуші:
Өмірден өткендер көп аты қалмай,
Жақсының жарқыраған сәті қандай!
Құдайым әрбір үйге бала берсін
Сәбит пенен Ғабиттей, Сафуандай,-
деп ақын Ғабиден Құлахметов айтқандай осындай жерлестерімізді мақтан тұтайық.
Ән «Туған жер»

Сафуан Шаймерденов «Ит ашуы» (повестен үзінді)

Жамбыл облысы, Талас ауданы, Қаратау қаласы,Лицей мектебінің қазақ тілі және әдебиеті пәнінің мұғалімі:

Қойайдарова Назгүл Рызқұлбекқызы

Сыныбы:

7б уақыты: 15.03.16

Сабақтың тақырыбы:

Сафуан Шаймерденов «Ит ашуы» (повестен үзінді)

Мақсаты :

Әңгіменің мазмұнын меңгереді, шығарма кейіпкерлерінің образына талдайды, тақырыбын, идеясын анықтайды.

Сабақтың түрі:

Түрлендірілген сабақ

Күтілетін нәтижелер:

Оқушылар шығарманың мазмұнын меңгереді.

Шығарманың тақырыбы мен түйінін шығарады.

Керекті жабдықтар:

Оқулық, жұмыс дәптері, қалам, флипчарт, маркер, ресурс парақтары, АКТ мүмкіндіктері, Сафуан Шаймерденов «Ит ашуы»

Сабақ барысы:

Сабақ кезеңдері:

Мұғалім әрекеті

Оқушы әрекеті

Кіріспе 7 минут

1. Тұлғааралық байланысты орнату.

2.Сыныппен амандасу.

Топқа бөлу

Мақал-мәтелдерді қоржыннан алу арқылы топқа бөлу

1топ. «Жақсы ит – иесінің көз-құлағы»

2топ. «Итті тепкен, ырысты тебеді»

3топ. «Ит үреді, керуен жүреді».

-мұғаліммен сәлемдесу;

— кезекшілік қызметін атқару;

— сабаққа зер салу.

-мақалдың мәнін ашу

Тұсаукесер

10 минут

І.Үй тапсырмасын сұрау

1Конверт сұрақтар арқылы жазушының өмір жолы мен шығарма мазмұнына байланысты сұрақтар қою.

І топ.

1. Сафуан Шаймерденов қай жерде қай жылы дүниеге келген.

2. Ол қандай қызметтер атқарған?

3. Қандай шығармаларын білесіңдер?

ІІ топ.

4. Басты кейіпкердің есімі кім, оның кәсібі не?

5Лезбай неліктен ұлына ит әкелуге тапсырды?

6. Лезбай неліктен күшіктің есімін Марғау қояды?

ІІІ топ.

7. Марғау иесі Лезбайдың балаларының есімі?

8. Шығармадағы Марғаудың портретін тауып оқыңдар?

9.Марғаудың бойындағы ерекше қасиеттері?

2. Мазмұндық жоспар құру

Критерий

Дескриптор

Ұпай

Үй тапсырмасы

Сұраққа толық жауап беріп, ойын еркін жеткізуі

Сөйлем құрылысының толымдылығы

Өз ойын дәлелді жеткізуі

Критерий

Дескриптор

Ұпай

Жоспар құру

Сөйлемдерінің құрылысы (етістіктен аяқталмауы)

Бейнелі көркем сөздерді пайдалануы

Мазмұнын түгел қамтуы

Негізгі бөлім

І.Топпен жұмыс

1.Салыстыру.Шығармадағы Марғау бейнесін М.Әуезовтың Көксерек» повесіндегі Аққасқамен салыстыру. Венн диаграммасы

2. Зерделеу. Шығарманың идеясын табу. «Ти» кестесі.

3. ТВ-шоу әдісі. Оқушылардың ішінен кинолог образына ене отырып, бағдарлама аясында, иттің түрлеріне, ерекше қасиеттеріне байланысты мәліметтермен танысу

ІІ. Топпен жұмыс.

1 топ. Итке байланысты ырым-тыйымдар

2 топ. Итке байланысты мақал-мәтелдер

3 топ. Итке байланысты жоралғылар

ІІІ.Бағалау

1 топ. Бағдаршам әдісі

2 топ. Екі жұлдыз бір ұсыныс

3 топ. Смайликтер арқылы

Критерийлер бойынша топ басшылары бағалап отырады

Критерий

Дескриптор

Ұпай

Топпен жұмыс әдісі бойынша

Тақырыпты жан-жақты ашуы

Сөйлеу мәдениеті

Тақырыпты қорғауы

Оқушылар топпен жұмыс барысында ойларын ортаға салады, тақырыпты талқылайды, салыстырады

Қорытынды

1. Шығармашылық жеке жұмыс

Эссе немесе РАФТ жазу

Бағалау.

Үй тапсырмасы

Міндетті деңгейлі тапсырма.

1.Өздерің жазушы

болсаңдар шығарманы қалай

аяқтар едіңдер? /шығарманыөз қиялдарынша аяқтау/

Мүмкіндік деңгейлі тапсырма.

1.«Ит ашуы» повесін толық оқу

Критерий

Дескриптор

Ұпай

РАФТ әдісі

Сөйлемдері мәнді, мазмұнды

Тақырыпты жан-жақты ашуы

Құрылысы тиянақты

С.Шаймерденов «Ит ашуы»

( повестен үзінді)

Айғанның төсек тартып жатып калған кезі. Малдың күндізгі бағымы, түнгі күзеті бір басына түскен Лезбай ақпанның үскірігіне қарамай қой қиынан қалқайтқан қалқаманы айналыр ұзақ жүрді де, жылынып шығайын деп үйге кірді. Ортада тұрған темір пешке көмір тастады. Ашылып қалған балаларды қымтады. Содан кейін бойын жылытайын деп, ыстық шайды ұрттай беріп еді, қой дүр ете түсті. Жүгіріп шыққан Лезбайдың көргені –қалқамадан қарғып түскен бір қара құлақ қой ішінде ойранды салып жүр. Қимылында қапы жоқ. Бір бұрышқа ұйлыққан қой нысанаға алғанын атылып барып, алқымынан бір-ақ басады да, ілгері ұмтылады.Соңында аяқ-қолы жазылып, серейіп сала берген қойды көресің.

Лезбай қиқу салып, қақпаға ұмтылды. Адам тегеурініне шыдамаған қасқыр қалқанын бір-ақ қаоғыды. Қараса, қабаұ қағыста бес тоқты тыпырлап қалған екен. Лесбайға алғаш келген ой: «Құдай-ау, Ақтөс қайда кеткен. Неге дыбыс бермейді?»

-Ақтөс, Ақтөс!

Ақтөс зым-зия.

Қойға бірі ғана шапқанмен, қасқыр тегі, тобымен келсе керек. Лезбай оны ертеңіне сезді. Үйден біршама жерде қым-қуыт шиырлы іздер қалған. Соның ішінде алысқан Ақтөс ізі де ап-айқын.Аққан қан, жұлынған теріге қарап, итінің енді қайтып оралмайтынына шопанның көзі жетті.

Осы оқиғадан кейін Лезбай Алматыда оқуды бітіріп, жаңа ғана қызметке орналасқан баласына хабар салды: қойымды қасқыр қырып кетті. Қайткен күнде де малға ие болатын тегі жақсы бір ит тап. Адам құнын сұраса да іркілме.

Қанатта ес қалған жоқ. Салып ұрып, ит базарына барды. Бұл хайуанның неше бір түрі осында болады екен:шолағы мен салпы еріні, тықыры мен сабалағы, шәуірдегі мен маңғазы, тағы тағылары. Бірі тайыншадай болса, енді бірі егеуқұйрық тышқандай-ақ. Мақтауы да соған орай, бағалары да әртүрлі. Қанат қай итке ен саларын білмей аңырап қалды. Осы кезде ит саудасын бағып,шеткерірек тұрған жасыл телпекті бір кексе адам Қанатқа жақын келді.

-Сізге ит не үшін керек? Үйге ұстамақсыз ба? Қанат әкесінің сәлемін айтты.

-Олай болса, бұл иттердің бірін де алмаңыз.

-Не себепті?

-Себебі, ересек иттің қалыптасып қалған мінез қылығы бар. Жаңа жағдайға оңайлықпен көндіге бермейді. Шопан әкеңе серік бола алатын шын қызметші ит керек болса, күшігінен асыраңыздар.

-Ондай күшікті қайдан табам?

-Бері жүріңіз.

Шал алға түсті. Қанат соңынан ерді. Шал: -Анау ит, мынау ит дейді.Сен маңғұл иті мен король догын білесің бе?

-Ит жайында хабарым мүлде аз еді.

-Олай болса, тыңдай бер.Дүниеде екі жойқын ит бар. Оның бірі-дог, екіншісі моңғол овчаркасы. Күш, ірілік, сұлулық жағына келсе, король догі бірінші орында. Оның арғы тегі ежелден гректердің жаугершілік соғысқа пайдаланған жауынгер иті молосқа жатады. Келе-келе дог күзет қызметін атқарды. Европаның ақ сүйектері аңға алып шығып қабан, аю секілді ірі аңдарға салған да кезі бар. Бірақ ерте заманнан бері сұлулығына қызыққан жұрт оны үйде ұстап, мәпелеп өсіріп келе жатқандықтан, дог үй күшік болып кеткен. Жүні тықыр, түбіті жоқ. Сол себепті қыста суыққа тоңғақ келеді. Бұл-оның үлкен міні. Ал моңғол овчаркасының тегі тибет догіне жатады.Өте ірі, өте қарулы, бөтенге елікпейтін, әрі ашушаң, әрі қабаған, өжет те төзімді ит. Бұл тұқымдас ит Ұлы Отан соғысы кезінде көшпелі моңғол шопандарына еріп жүріп Өскемен, Семей аймақтарына тараған-ды. Қазір Швғыс Қазақстан малшыларымен бірге қыстың қақаған бораны мен жаздың аптап ыстығына бірге төзіп, адал қызмет атқарып келеді.

Қанат еңкейе беріп, ақ тұмсық күшікті желкесінен ұстады да қойнына салды.

Суыт жүрген екі жігіт түс ауа Лезбай отырған қыстауға да келіп жеткен еді.

-Ал, әке, аманатыңыз орындалды. Ала беріңіз, -деп Қанат күшікті әкесіне ұсынды.

-Ау, күшігің не? Мен саған қасқыр алатын үлкен ит тап демеп пе едім?

-Ит жайын білетіндердің ақылы осы?

Екі бала Абыр мен Дабырда ес жоқ.

-Асырауға күшік жақсы.

Ал атын не деп қоямыз? Қанат өз ойын айтты. Нағашы атасы Қабан алған жолбарыс, әкесі қасқыр алған Таусоғар.Ал аюмен алысқан енесі Жойқынды өзім көрдім. Ақтұмсықты енді қырғын деуден басқа жол жоқ.

Лезбай қарсы болды:Қырғын деп қойып, түк қырмаса не болмақ. «Жаман итттің атын Бөрібасар қояды» дегендей, жұрт күлмей ме, одан да Марғау дейік. Ақтұмсық келісімін бергендей ыңырсып қойды.

Сегіз айда Марғау ересек иттің қатарына келді. Енесіндей аршын төс, ұзын сирақ, сурет мүсін, әкесіндей жуан мойын, дөңгелек табан, сом дене. Өзі сондай қап-қара. Алқым, жанбас, тұмсығындағы бұршақ таңбалары әдейі қоладан бояғандай мінсіз ақ әдейі қолдан сызғандай мінсіз дөңгелек. Кең қолтық кеуделі иттің көз тартар көркі мен толыса бастаған сом денедегі ерен күш, жырта қарыс ауыздағы қайшы тіс ғажайып үндестік таба бастаған. Ұйқы қашырар жай шәуілдектердің талайын көрген Лезбай Марғау бойындағы осы бір айрықша қасиетті әу бастан-ақ айырған секілді. Жас балаша өбектеп, тамақты да өзі беретін себебі сол.

Бір күні Лезбай қойды ертерек шарбаққа әкеп қамады да, кербестіге қайта қонды. Марғау ата кәсібін жасап, иесінің соңынан ерді.

-Ә, ел таныған, жер таныған дұрыс, -деп қойды шопай итіне қарап:-көрші шопанға барып, қонақ болып қайтайық.

Көрші шопан өзеннің жоғарғы бетінде отыратын қаба сақал Әбікеш деген кісі екен. Лезбай келгенде тоқты бауыздап жатты.

-Ә, қош келдің, Лезбай.Әлгі ала бөтен иті бар деп еді, сол итің бе, мынауың?

-Соның өзі, Әбікеш.

-Итім-ақ екен. Мә, ендеше!- деп Әбікеш қанжынды Марғауға лақтырды. Ит орнынан қозғала қойған жоқ.

-Ау, мынауың бір тоқмейіл ғой.Күнде тоқты сойып берудің қай жағындасың?

Итінің ата-тегі туралы жай лақапқа еріп жүрген Лезбай бірдемені білетін адамша қарқылдай күлді.

• Мұның өзі док деген ақсүйек тұқымынан. Жат қолынан өлсе де тамақ алмайды.

Қаба сақалдың ғұмыры көрмегені. Соншалықты қайран:-Сүйек-саяққа қырылысып қалатын біздің шәуілдектен емес десейші. Естімеген елде көп деген осы екен-ау!

Лезбай дән риза. Итінің мойнынан сипады да,Әбікештің қасына келіп, көкке жантайды.

/////////////

Күздің жылауық бұлты аспанды жиі торлайды. Бірде ұзақты күн дым бүркіп, сары аурудай созылып, былжырап тұрса, бірде қара нөсер боп дауылдата келіп, төгіп-төгіп алады. Қайтсе де мал мен жанға қиыны осы бір кез екен. Үйде де, түзде де сондай көңілсіз. Малмандай су басқан қойлар самарқау оттайды.

Үстіне брезент шекпен киіп, жалбағайын бастырып алған Лезбай мұндайда тас түйін.

-Оқыс оқиғалар осындай күнде болып қалады. Марғау, сен оң бүйірге шық, мен сол жақта болайын. Марау сен алға шық, мен соңда болайын, -деп үнемі құлағы тігулі ат үстінде жүреді. Шопан тілін анық түсіне бастаған Марғау сондай елгезек, дегенді екі етпейді. Лезбай нұсқаған жаққа шауып шығады да қойды қақпайлап қайырумен болады.

Сондай бір жауын-шашынды лайсаң күннің бірі. Ертемен борай жауған ұйытқыма жаңбыр түс кезінде толастап, бұлт арасы ыдырады. Лезбай тоңайын деді. Денесі мұздай бастаған Марғау отарды айнала шауып жүр.

Бір кезде бір отыр қойды қақпайлап, екі жігіт жақындады.

-Е, Леке, аман-саусың ба?-айыр қалпақ киген ересектеі бері салды.

-Мына Құдайдың күні қайтеді.Қыс ерте түсе ме деймін. Әпіректей иіріп барады, -деп шағынды Лезбай. Екеуі әңгімемен алданып отырғанда –Табын араласып барады, -деген айыр қалпақтың інісінің айқайлаған даусы естілді.

Марғау Лезбай қасынан жосылта шауып, үріп өтті: «Ана бала қойларды араластырып жіберді. Тезірек атқа қон»

-Е, араласса қайтер дейсің, ажыратып алармыз, -деп Лезбай асықпай атқа мініп, малға беттеді. Айыр қалпақ төпелеп, қойларды ажыратып әлек. Марғау мал ішінде әр қойды бір тістелеп, арсылдап жүр.

-Ау, Леке, мына итіңе не болды? Қойлардың ит әлегін шығарды тіпті. Лезбай итін ұстады. Ер-қарасын сыбай жүріп, айыр қалпақ малдарды ажыратты. Осы әуремен кеш түсті. Іңір қараңғысында жан дәрмен Лезбай әйтеуір отарын алдына салып, үйге беттеді. Марғауда ес жоқ, арасы алысьтап бара жатқан екі отардың ортасында жосылта салып, абалаумен жүр.

-Бүйтпесең, сен ит боласың ба, деп кейіді Лезбай. «Ап-ап, кейігенің не, ана отарда бір қора мал кетті. Ит шынында да бекер абаламаған екен, ертеңіне Айған араласып, қой басын санаса, он шақты саулық жоқ.

Сабақтың тақырыбы: Қар. Сафуан  Шаймерденов.

Сабақтың мақсаттары:
1. Білімділік. Автор жайлы  мағлұмат беру.Мәтіннің мазмұнын таныстыру,мәтіндегі негізгі ойды ұғындыру. Оқушылардың қар жайында,оның пайда болуы,қардың түсі,түрі  жайлы түсініктерін кеңейту.
2. Дамытушылық. Оқушылардың түсінгенін әңгімелеп айтып беру дағдыларын жетілдіру.Сөздік қорын молайту.
3. Тәрбиелік. Табиғатты сүюге, оны қорғауға тәрбиелеу.
Сабақтың көрнекілігі: Слайдтар, қыстың суреті, суреттер.
Сабақтың түрі: аралас сабақ
Сабақтың типі:

Сабақтың әдіс — тәсілдері: ой-қозғау,түсіндіру, сұрақ — жауап, бес жолды өлең,топтық жұмыс,әңгімелеу.
Пәнаралық байланыс: дүниетану, бейнелеу, қазақ тілі.

Сабақтың барысы:
І Ұйымдастыру бөлімі. Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру.

Психологиялық дайындық.

Ақ көңілді жүрекпен

Ақ  ниетті тілекпен

Амандасып алайық

Қонақтарға ізетпен.

ІІ Үй тапсырмасын сұрау.
1. С.Сейфуллин «Қызыл  шұнақ» өлеңін жатқа айту.

(4-оқушыдан жатқа мәнерлеп айтқызу)

1. Үй тапсырмасын бекіту:

«Тосын сый» арқылы бекіту.

1. Қазір жылдың қай мезгілі?Қыс айларын ата.
2. «Қызыл шұнақ» өлеңнің авторы кім?
3. Сәкен Сейфуллин кім?
4. Сәкен Сейфуллин қашан ,қай жерде туылған?
5. «Қызыл шұнақ аяз»  деп қандай аязды айтады екен ?

(Қызыл шұнақ — бет қаратпайтын аяз, үскірік).

1.     Қыста ғана болады.

Ұстасаң қолың тоңады?(қар)

Балалар ненің бейнесі шықты? Қар.
ІІІ Жаңа сабақты түсіндіру кезеңі:
-Балалар, бүгінгі жаңа сабағымыз Сафуан Шаймерденовтың «Қар »  мәтіні.

-Қане ,балалар!Енді  бүгінгі жаңа мәтініміздің авторымен танысайык.

Автор жайлы мәлімет беру.

Сафуан Шаймерденов-1922 жылы 15 сәуірде , Солтүстік Қазақстан облысы Жамбыл ауданы Амангелді ауылында дүниеге келген. Орта мектепті бітірген соң, өз ауылының орталау мектебінде біршама уақыт мұғалім болды.1950 жылы ҚазМУ-дің филология факультетін үздік бітірді. «Болашаққа жол» атты алғашқы романы 1953 жылы жарық көрді.1992 жылы Қазақстан Республикасының Халық жазушысы құрметті атағына ие болды. “Құрмет белгісі” орденімен және бірнеше медальдармен марапатталған .23 ақпанда  2007 жылы қайтыс болған.

Ой қозғау.(оқушылардың ойларын тыңдау)

-балалар, біз қар туралы не білеміз?

Сендер далаға шыққанда қарды қолдарыңмен ұстап көрдіңдер ме?
— Қар қандай екен?

-Сонда, қар туралы не біледі екенбіз? (балалардың жауабын тыңдау)
— Қардың түсі ақ, суық, қолымызбен ұстасақ, ол еріп кетеді, демек ол жылыдан еріп суға айналады.
— Жауып тұрған қарға алақанымызды тоссақ – ол алақанымызда ақ ұлпа болып көрінеді.
Мұғалімнің түсіндіруі:

Қар-түсі ақ,дыбыссыз,салмағы тым жеңіл, дене түршіктірерлік суық болады,жылудың әсерінен суға айналады.Қардың көлбемей,тік , баяу жаууы желдің болмауына байланысты, ал қардың жапалақтап, қиыршық болып ери жаууы даладағы ауа райының сууы мен жылуына , желдің болу-болмауына байланысты.

Демек күздегі жауын, жаздағы жаңбыр және қыс мезгіліндегі қар –бұлар жауын-шашынға жатады.

 «Қар туралы не білеміз?» Видео –сюжетке назар аударамыз.

Мәтінмен жұмыс

1.Аудиозаписьтан мәтінді тыңдау.

2.Мәтінді талдау.

1.Жазушы жауып тұрған қарды қалай бейнелеген?

2.Қар жауған соң айнала қалай өзгерді?

3.Жазушының «денені түршіліктірер зәрі бар» деген сөзді қалай түсінесің?

3.Сөздік жұмыс. 

«денені түршіктірер зәрі бар- денені түршіктірер  суық, аяз, ызғар.»

                          Ұлпа қар— түйіршіктері үлбіреген, жеңіл  үлпек қар.

4.Оқушыларға азат жол бойынша дауыстап  оқыту.

5.Мәтінді 3-топқа бөліп беру,4-ші топ мәтінді толық  оқу.Оқушылар іштей  оқып, әр топ өзіне бе.рілген мәтіннің бөлігі бойынша түсінік айту.

Ведио-сюжеттің жалғасын қосу

Сергіту сәті:    Слайдтан «аққала»

Дәптермен  жұмыс

Әңгімеден қар ұлпалары, қар жапалақтары тіркестеріне қатысты сөйлемді тауып, дәптеріне жазу.

Сабақты бекіту кезеңі:

Топтық тапсырма.

1-топ.  Қыс тақырыбында мәтін жазу.

2-топ. «Қар» сөзіне бес жолды өлең құрастыру.

3-топ. Тұрар байқаған қысқы табиғат құбылысының суретін салу.

4-топ. «Қыс» жайлы өлең айту.Мәтіннен қар жауып тұрған кезді суреттейтін тұсты тауып оқы.

Қорытынды.

Балалар алдымызда қандай мереке келе жатыр? Жаңа жыл мерекесі. Бізге аяз ата өз сыйлығын беріп жіберіпті.Сыйлықты алу үшін бірнеше сұрақтарға жауап беруіміз керек.

1. Бүгінгі танысқан мәтініміз не жайында?
2. «Қар» мәтінінің авторы кім?
3. Сафуан Шаймерденов кім?

Үйге тапсырма: «Қар» мәтінін оқу, мазмұндау.

Қыс мезгілін бейнелеу.

Бүгінгі сабақ жайлы өз ойларыңды стикерге жазып тақтаға іліңдер.

Пәннің аты:

Әдебиеттік оқу

Уақыты:19. 12. 2015ж.

Сағ: 14. 25

Кабинет:

Физика кабинеті.

Мұғалім:

Темиргалиева

Кенжегуль Алжапаровна .

Сабақтың атауы

Сафуан Шаймерденов «»Қар»

Мақсаты

Сабақтың мақсаты: а/ Автор жайлы мағлұмат беру.Мәтіннің мазмұнын таныстыру,мәтіндегі негізгі ойды ұғындыру. Оқушылардың қар жайында,оның пайда болуы,қардың түсі,түрі жайлы түсініктерін кеңейту.ә/Топтастыру арқылы оқушылардың сөйлеу ,тыңдау мәдениетін дамыту б/Табиғатты сүюге оны қорғауға және бір біріне деген мейірімділікке тәрбиелеу

Күтілетін нәтиже

Сабақтың түрі: жаңа сабақ.

Сабақтың әдісі:топтастыру,баяндау,жинақтау.

Сабақтың көрнекілігі: слайд, қарлар, Ассоцияция парағы, шығармашылық тапсырма, бағалау парақшасы.

ойыншықтар, шырша.

Сабақтың өтілу барысы:

І.Ұйымдастыру бөлімі.

Оқушы зейінін сабаққа аудару.

Психологиялық ахуал

Балалар кеше ғана қандай мерекені тойладық? «Тәуелсіздік күні»

«Тәуелсіз елім – Қазақстан» өзімнің шығармашылығымдағы өлең оқыту.

(Жансая, Ерке , Ерзат)

Оқушылар тәуелсіздікке арналған өлеңді оқып , бүгінгі сабаққа сәттілік тілейді.

Қызығушылықты ояту:

Қарлар арқылы топтастыру,әр топтың топбасшысын сайлау . Бағалау парақшасын тарату.

1. Желтоқсан

2. Қаңтар

3. Ақпан

Оқушылар ұнаған қарды таңдап, топқа бөлінеді.

Әр топбасшысы Бағалау парақшасына өз тобындағы балалардың атын жазады.

Мағынаны тану:

ІІ.Өткен сабақты пысықтау.

Үйге берілген тапсырманы тексеру,пысықтау: «Қызылшұнақ»

Әр топтан 1 оқушы өлеңді жатқа айтады .

«Кір жаятын жіп»ойыны арқылы үйден салған суреттеріне стикер жапсырады . Ең әдемі суретімен көп стикер жинаған балаға ұпай беріледі.

ІІІ.Жаңа сабақ даярлық: Кім жылдам?

Балалар қазір біз қандай тараудың шығармаларымен танысып жатырмыз. « Туған жерге қыс келді.»

Ендеше қысты қалай елестетесіңдер оны мына суреттерге Ассоцияция жасау арқылы көрсетіңдер.

(Мұз айдыны , қар , аққала)

Жұмбақ шешу арқылы жаңа сабақтың тақырыбын ашу.

Қыста ғана болады. 
Ұстасаң қолың тоңады?(қар) 
IV.Жаңа сабақ : «Кел,танысайық!»

С.Шаймерденов «Қар»

А)Автор жайлы мәлімет беру. 
Сафуан Шаймерденов-1922 жылы 15 сәуірде , Солтүстік Қазақстан облысы Жамбыл ауданы Амангелді ауылында дүниеге келген. Орта мектепті бітірген соң, өз ауылының орталау мектебінде біршама уақыт мұғалім болды.1950 жылы ҚазМУ-дің филология факультетін үздік бітірді. «Болашаққа жол» атты алғашқы романы 1953 жылы жарық көрді.1992 жылы Қазақстан Республикасының Халық жазушысы құрметті атағына ие болды. “Құрмет белгісі” орденімен және бірнеше медальдармен марапатталған .23 ақпанда 2007 жылы қайтыс болған. 

Ә) Оқулықпен жұмыс. Тізбектей оқу.

Б)Мәтінді талдау : ( Әр топқа сұрақ қою)

— Қар жауған соң айнала қалай өзгереді?

— Жазушының «денені түршіктірер зәрі бар» деген сөзін қалай түсінесіңдер?

— Мәтіннен қар жауыр тұрған кезді суреттейтін тұсты тауып оқы.

В)Мұғалімнің түсіндіруі: 
Қар-түсі ақ,дыбыссыз,салмағы тым жеңіл, дене түршіктірерлік суық болады,жылудың әсерінен суға айналады.Қардың көлбемей,тік , баяу жаууы желдің болмауына байланысты, ал қардың жапалақтап, қиыршық болып ери жаууы даладағы ауа райының сууы мен жылуына , желдің болу-болмауына байланысты. 
Демек күздегі жауын, жаздағы жаңбыр және қыс мезгіліндегі қар –бұлар жауын-шашынға жатады. 

Сендер білесіңдер ме? (қар түрлерімен таныстыру)

V.Сергіту сәті

Ішік, пима, қолғап бар,

Арада жоқ тоңғақтар.

Баста қалың малақай,

Біз тоңбаймыз алақай.

Оқушылар әр түрлі қимыл жасау арқылы денелерін сергітеді.

VI Ой толғаныс

.«Мұздақ» бөгеті.

а/ Ой қозғау.(оқушылардың ойларын тыңдау) 
сұрақ – жауап :

— Сонымен балалар , қар туралы не біледі екенбіз? (балалардың жауабын тыңдау) 
— Қардың түсі ақ, суық, қолымызбен ұстасақ, ол еріп кетеді, демек ол жылыдан еріп суға айналады. 
— Жауып тұрған қарға алақанымызды тоссақ – ол алақанымызда ақ ұлпа болып көрінеді. 

ә/Қандай қар түрлерін білесіңдер?омбы қар, сонар қар, сүр немесе мұздақ қар , ұлпа қар, күпсек қар , жапалақ қар

Дәптермен жұмыс : Қар түрлерін жазып ал.

VII Бекіту:

«Қызықты қыс елінде»

Әр топқа шығармашылық тапсырма:

1. Қыс туралы эссе жаз.

2. Бес жол өлең құрастыр.

3. Геометриалық фигуралардан құрама жаса.

Проблемалық сұрақ: Жазда неге қар жаумайды

VIII Үйге тапсырма

1. Қар мәтінін мазмұндау.

2. 6 – тапсырма.

Күнделіктеріне жазып алады.

IX Бағалау

Оқыту үшін бағалау және оқуды бағалау

Бағалау парақшасын толтырады.

X Кері байланыс

«Екі тілек , бір жүрек»

Стикерге өз әсерлерін жазып, шыршаны безендіреді.

«Сафуан Шаймерденов – сарабдал жазушы. Сөз өнерiндегi шеберлiк құпиясы тiлде жататынын мұқият ескередi. Константин Федин «Нағыз шебер шеберленген сайын қинала түседi» деп тегiн айтпаған. Бұл ретте Сафуанның оңай жазбауы, қиын жазуы, қинала жазуы – шын суреткерге тән сипат. Сафуан – мәдениеттi жазушы. Не нәрсенi әдемiлiктен iздейдi. Қай шығармасын алсақ та күн шуағы секiлдi жылы, нәзiк лиризм толқып, төгiлiп тұрады. Бұл оның сыршыл суреткер екенiн танытады. Ал интеллект әдеби шығармаға ауа­дай қажет.» Бұлай деген Зейнолла Қабдолов. Кейде бiр тұлғаны тану үшiн келесi бiр дараның ол туралы айтқан пiкiрiне сүйенетiнiмiз бар. Дегенмен ұшқыр қалам иесiнiң бар болмысы өзi жазған шығарманың өн бойында менмұндалап тұратыны рас. Тiл тазалығына айрықша көңiл бөлген жазушы бiр кездерi баспасөз беттерiнде жарық көрген мақалалардағы қателiктердi өз дәптерiне тiзiп, оның дұрыс үлгiсiн жазып жүрген екен. Ал күнделiктер оның өзi, өмiрi, ортасы… «Қазақ тiлi ертең өлетiн болса, онда мен бүгiн өлуге тиiспiн» деген ұранды ұстанып өткен Сафекеңнiң күнделiгiнiң сарғыш парақтарында терең ойлар ұя салған. Бұл жазбалар бұрын еш жерде жарық көрмеген.

15 ақпан, 1982 жыл

СIРIҢКЕ

Бiреулер оттық, ендi бiреулер сiрiңке дейдi. Әңгiме онда емес, әңгiме дефицитте. Бiздiң бүгiнгi күнiмiзде мың түрлi жетпейтiн, жетiспейтiн дүниелер бар. Сол жетiспейтiндерге бiреумiздiң қолымыз жетiп, бiреумiздiң қолымыз жетпей жүретiнi бар. Қолы жеткендердiң iшiнде батып кеткендерi бар шығар. Ал қолы жетпегендердiң өлiп қалды дегенiн де естiген жоқпын. Бұл – ақиқат. Ал ендiгi қызық: сiрiңке дефицит болды. Сонда бiздiң күнiмiз не болар едi? Әңгiме мiне, осында.

* * *

Анда-мында оқырмандармен кездескенде кез келгеннiң кез келген жазушыға қояр сауалы:

– Бақыттылық деген не?

Кез-келген жазушының қайтарар жауабы – жалпыға белгiлi стандарт: мұратыңа жетсең, елiңдi сүйсең, отбасыңда татулық болса, т.т. Менiң ұғымымда бақыттылық – өзгенiң өзiңнен үлкенiрек, ойлырақ, тереңi­рек екенiн түсiне бiлуiңде, сол артық­шылықты мойындай бiлуiңде. Әркiм осыны түсiне бiлсе, дүниеде түк қиындық болмайтынына мен кепiлдiк бере алам…

Р.S. Мұхтар Әуезов өзiнен бұрын­ғыларды әманда мақтап отыратын едi. Оның бақыты мүмкiн осы қасиетiнде шығар?..

* * *

6 мамыр, 1988 жыл

Университетте Бағдатпен бiрге бiр бөлмеде Петропавлдың бiр қызы тұрды. Өте сұлу едi. Бiрақ денесi тым қолапайсыз. Содан ба, ер балалардың бiр де бiрi маңайына жоламайтын. Сол қыз поездың астына түсiп өлдi. Соның алдында қасындағы қыздарға поездың астына түсiп өлгiсi келетiнiн айтып жүрген. Оған ешкiм мән бермеген. Бiр күнi ол былай деген:

– Кеше поездың астына түсейiн деп вокзалға барып, тұрып-тұрып қайтып келдiм. Себебi iш көйлегiм таза болмады…

Француз революциясының көсемi Маратты өлтiрген қыз Клотильданың қалтасынан ине мен бiр сабақ жiп шыққан ғой.

– Бұл неге керек болды? – деп сұрағанда, ол былай деген:

– Менi ұстағанда жұрт ұрады. Сүйретедi. Көйлегiм жыртылса, соны жамамақ едiм.

Өлiмге басын тiккен әйелдер тән ұяты туралы қалай-қалай ойланған?!.

* * * 

22 мамыр, 1987 жыл

Қарсановтың өлеңдерi басылмайды. Қашан келсе де (журналға) өзiне қайтарылады. Бiр күнi ол бiр өлең әкелдi. Iзтай оқыды да «ана жерi анадай, мына жерi мынадай екен» деп өзiне қайтарды.

Бұл өлеңде осынша кемшiлiк, мiн болса, журналдарыңа неге жария етесiңдер? – деп Қарсанов Iзтайға дүрсе қоя бердi.

Бақсақ, ол өз өлеңдерi басылмайтын болған соң, қайтер екен деп Тайырдың журналда шыққан бiр өлеңiн алып келген екен. Iзтай оны аңғармаған. (Өзi қолынан өткiзсе де…)

* * * 

15 маусым, 1987 жыл

ҚЫРЫҚ ЖЫЛ ҚЫРҒЫН БОЛСА ДА, АЖАЛДЫ ӨЛЕДI

1961 жыл. Қазақ әдебиетiнiң Түркiмен­стандағы он күндiгi. Аман Кекiловтiң үйiнде қонақта болдық. Аманның туған қарындасы (атын ұмыттым) отыздар шамасындағы келiн­шек. Соған 17-18-дегi бiр жiгiт «мамалап» жүрдi. Бiз таң қалыстық. Сөйтсек бұл хикая былай екен: 1948 жылы Ашхабад түгел қирады ғой. 150 000 адам өлген. Жер сiлкiнердiң кешiнде Аманның жақсы көретiн ақын досының мына бес жасар баласы үйге жатпай қойған. «Қасқыр жеп қояды» деп қорқытса да болмаған. Аула iшiндегi беседкаға жатқан. Ал ана ақын дос басқа төрт баласы, әйелiмен үйге қонған да, опат болған. Аға досының аман қалған баласын 15-17-лердегi Аманның қарындасы бауырына салған. Керемет емес пе?!

* * * 

4 қазан, 1987 жыл

МАХАББАТ ҚҰРБАНЫ

Семейден Қарауылға баратын жол үстiнде Еңлiк пен Кебек өлтiрiлдi деген жерде 1950-60 жылдары қойылған белгi бар. Сол қара мола басына: «Фео­дализм заманының құрбаны Ең­лiк пен Кебек өлтiрiлген жер» – деп жазылған. Қандай надандық! Сол секiлдi құрбандықтар қазiр де болып тұрады. Оны сонда не, – «Социализм заманының құрбаны» демекпiз бе?! Жоқ. Еңлiк пен Кебек – фео­дализм заманының құрбаны емес, махаббаттың құрбаны. Адалдық, тазалық, пәктiктiң құрбаны. Сол үшiн де халық жүрегiнде аялап құрметтейдi. Ұмытпайды…

13 қараша, 1987 жыл

ҚЫЗ ҚАРАҒАЙ 

Жоламан Тұрсынбековтiң осы атты әнi бар. Сөзiн жазған – Мақсұтжан Әубәкiров. Ән де, сөз де керемет. Бұл ән Ғабит Мүсiреповке арналған. Ғабиттың туған ауылы – Жаңа жолдан үш километр жерде қарағай орманның iшiнде дара өсiп тұрған жалғыз шырша бар. Көп жасаған ауыл адамдары: «Бiздiң бала кезiмiзде осы шырша осылай жалғыз тұратын едi»,– дейдi. Неге жалғыз? Нелiктен өсiп-өнiп кетпедi? Қасына барсаң, шашылып жатқан шырша жаңғақтары. Қай жылы, қашан түстi? Бiле алмайсың. Өйткенi ол жаңғақтар шiрiмейдi. Қап-қатты, тастай қалпы. Менiң ойымша, бұл жаңғақтар шiрiмек түгiл, жыл өткен сайын тасқа айнала беретiн секiлдi. Себебi? Себебi – бұлар тұл жаңғақтар. Будандасар төңiрегiнде басқа жынысты тұқым жоқ. Сонда бұл шыршаның тұқымы қайдан келген? Оны бiр адам дәп басып айта алмайды. Осы сұрақтан өрбiр басқа бiр сауал бар. Осы ауданда ауданнан ғана емес облыстан, облыстан ғана емес, бүкiл исi қазақ деген халықтан оза туған екi өнер иесi бар: ол – Сәбит Мұқанов. Ол – Ғабит Мүсiрепов. Халқымыздың осы даралары бұл жерде қалай туған? Шешiлмес жұмбақ. Бiрақ көңiлге медеу тұтарлығы – олар қыз қарағай емес. Артында iзбасарлары бар. Бүгiн болмаса да ертең туады ол дарындар.

* * *

30 маусым, 1988 жыл

1951-52 жылы дәрiгерлердi ұстаған хабарды мен Мүсiреповтiң үйiнде отырып естiдiм. Сонда Ғұсный жеңгей бiр күрсiнiп алды да:

– 37 жыл қайта басталды десейшi. Тағы да жаппай жазалау науқаны өтетiн болды ғой, – дедi.

Мен келiспеген секiлдiмiн. Бiрақ таласқан жоқпын. Үй иесi ләм деп аузын ашқан жоқ.

Қазiргi әдебиетте 30-жылдар туралы жазылған кiтаптарда бiлгiш, заманға қанағаттанбайтын, Сталиннiң кемшiлiктерiн айтатын «геройлар» жүредi. Сондай шығармаларды оқығанда күлкiң келiп отырады. Өйткенi иландырмайды. Сендiрмейдi. Бiрақ өмiрiне, заманға риза емес адамдардың болмағандығынан емес. Себебi жаза бiлмеймiз. Айта бiлмеймiз. Бiз бiлгiрлiк керек жерде жәй бiлгiш болып қала беремiз.

14 шiлде, 1988 жыл

1939 жылы «Жұмбақ жалау» шыққанда қолдан қолға тигiзбей оқыған едiк. Роман әсерi адам айтар емес. Сөйтiп лепiрiп жүрген кезде бiр «мықты» сыншының кiтаптың тас-талқанын шығарған сыны шықты. (Қалиев пе екен? Әлде Қысамединов? Болмаса басқа бiреу?!.) Кейiн 1945 жылы Сәбең үйiнде отырып сол мақаланың авторы жөнiнде сұраймын ғой:

– Ол кiм өзi? Үндемей кеттi ғой? Неге жазбайды?

Сәбең жауабы келте болды:

– Ә, жеткен жерi сол болған шығар…

* * * 

1957 жылы октябрь айында Әб­дiлдә, Хамит, Қалижан төртеумiз Москва түбiндегi «Старая бухтада…» болдық. Күн батып бара жат­қанда тату болайық деп батып бара жатқан күн атымен анттастық. Содан кейiн менiң бөлмеме келдiк. Сөздi үлкенiмiз Әбдiлдә алды да Қасымды мақтады. Хамит сарт етiп ашуланды. Төбелесерге жақындап барып тарастық.

* * * 

Аманжолдың Қ. «Октябрь» колхозында (Солтүстiк Қазақстан, Преснов ауданы) бастық кезiнде аса iрi кер аты болды. Сол атпен қасқыр қуатын едi. Бiр жолы мен де аңға шықтым. Сол жолы кер ат шауып келе жатып iнге алдыңғы аяғын тығып алып, жiлiншiгi үзiлiп кеттi. Қары аман. Бiрақ ұшып кеткен. Омақаса құлаған жануар жалма-жан үш аяқтап қарғып тұрды да кiсiнеп жiбердi. Не мән бар?

* * * 

29 желтоқсан, 1993 жыл

Трагедияның ең жаманы, ең қиыны, ең сұмдығы – (трагедия болған соң мұндай теңеулердiң, анықтауыштардың қайсысы болсын дұрыс емес), сонда да трагедияның ең жаманы – өзiң туралы өз пiкiрiңнiң өзгелердiң пiкiрiнен жоғары тұрғандығы.

5 қараша, 1994 жылы

Өткен жолы Олжас Сүлейменов туралы екi жерде пiкiр айттым. Бiрiншiсi – Әкiм екеумiздiң «Олжас, саған не болды?» атты газетте жарияланған хатымыз. Екiншiсi – он шақты жазушы қол қойған хат. Екеуi де Олжастың «Орыс мемлекетiне қосылайық, Конфедерация құрайық. Орыс тiлiн мемлекет тiлi етейiк» дейтiн ұсыныстарына қарсылық. Осы орайда баз бiреулер: Бұрын Олжасты жақсы көрушi едiң ғой. 1986 жылғы Жазушылар съезiнде Олжасты қорғап сөйлеп, Одаққа хатшы болып қайта сайлануына көмектеспеп пе едiң?! Ендi неге қарсы шығып жүрсiң? – деп сұрайды. Оларға жауап ретiнде Аристотель сөзiн келтiрсем де болады: «Платон, ты мой друг, но истина дороже тебя!». Олжасты жақсы көремiн, бiрақ қазақ халқы одан әлдеқайда қымбат. Халық тағдырымен ойнауға болмайды.

ТЕРIСҚАҚПАЙЛАР 

Бiз әдебиетке келген елуiншi жылдарда қай жазушы болмасын Ана тiлiмiздi қызғанышпен өбектеп, дұрыс сөйлеп, дұрыс жазуды басты мұратым деп танитын секiлдi едi. Бiлмеген сөздердi, көңiлге күдiк туғызатын сөз тiркестерiн, сөйлем айшықтарын кiшiсi үлкенiнен ғана емес, төселген, тәжiрибесi мол үлкендерiнiң өзi намыстанбай-ақ, көкбақай кiшiлерiнен де сұрап, бiлiсiп жататын. Бұл күнде заман өзгердi. Ана тiлiмiзге деген құрмет азайып кеттi. Жауапсыздық белең алды. Өзiм бiлем дейтiн көрсоқырлық жайлап барады. Оны бiз күнделiктi баспасөзден айқын көрiп жүрмiз. Мына Терiсқақпайлар тiлдегi сол пәтуасыздық тасқынына қарманған тал құрлы тосқауыл болар ма екен деген жәй «далбасадан» туған дүниелер. Әйтпесе ешкiмде де ұзыннан өш, қысқадан кегiмiз жоқ. Оқырман қауым «е, бәсе!» десе, өзiм оқитын газеттерден iлiктiрген әбестiктердi осылай Терiсқақпайыма тiркеп отыратын боламын.

«Жұлдыз» журналынан оқығаным туралы» атты мақаладан мынандай жолдарды кездестiрдiм: «Қазақстанда Бiрiншi сен болуға лайықсың» деп, Мәскеудегi Орталық Комитет ерекше емексiткен ол Бiрiншiнiң ең жанды жерiнен – интернационализм мәселесiнен келiп соғады. Мұны жазып отырған кiсi қазақ тiлiнiң майталманы, жазушы. Ал осы сөйлемдегi жанды жер деген не? Жанды жер – адамның қай жерi? Әрине, орысша айтсаң – слабое место немесе больное место. Не болмаса, Ахиллесова пята. Ал қазақша айтар болсақ – әлсiз жерiне соқты. Жанына тидi. Ауырған жерiн басты дер едiк. Тек жанды жерi емес. Қазақта «жанды жер» деп адамның ғауретiн айтады. Әрине, мақаланың иесi жанды жердiң ғаурет екенiн бiледi. Бiрақ бiле тұра осылай әдейi жазып отыр деуден мүлде аулақпын. Ауруханада мазасызданып жатқан жазушы «жанды жердiң» не екенiнiң байыбына бармай, баспасөз бетiнде оңды-солды сойқақтатып жүрген парықсыз бiлгiштердiң ауанында кеткен бе деп ойлаймын. Аузы дуалы адамдардың айтқаны, әсiресе жария жазғаны тез тарайды. Талас туа қалған жерлерде бәз бiреулер өз дегенiне көндiру үшiн, «мiне, жазушы ағамыз былай деп отырған жоқ па?!» деп шыға келуi де ғажап емес. Сондай сәтте таласып көр. Осыдан бiрер жыл бұрын тiл бiледi деген бiр ақсақалымыздың теледидар алдында жаңылыс айтып қалған мақалы баспасөз бетiнде қанша түзетiлсе де, күнi бүгiнге дейiн сол қате қалпында айтылып келедi. Жуырда дүниеден өтiп кеткен ол ақсақал ең әуелi: «Үйдегi нарықты базардағы баға бұзады», – дедi. Осыдан кейiн дуалы ауыздан шыққан қателiктiң өзiн жас журналистер қағып алсын да кетсiн. Мен бұл жөнiнде «Алматы ақшамына» «Нарық үйде емес, базарда» деп мақала жаздым. Ақсақал, обалы нешiк, өз қателiгiн мойындады. Сонда ол мақалдың дұрысы: «Үйдегi көңiлдi базардағы нарық бұзады». Осымен әңгiме бiттi деп есептеймiз ғой. Асықпаңыз. Осы жуырда ғана, анықтап айтсақ, 1994 жылы 28 қазан күнгi «Қазақ әдебиетi» газетiнде «Жауапсыздық па, әлде сауатсыздық па?» деген мақала басылды. Мақаланың тоқ етерi – мақал-мәтелдердi өзгертпей, өңiн айналдырмай, түзу айта бiлу, жаза бiлу. Авторы кiм дейсiз ғой? Авторы – тiл ғылымының маманы Әсет Болғанбайұлы. Қазақ тiлiнiң тазалығы жөнiнде бiр кiсiдей тер төгiп жүрген осы ғалымыңыз былай деп жазады: «Үйдегi бағаны базардағы нарық бұзар» дегендi бiреулер «Үйдегi нарықты түздегi базар бұзар» не болмаса «үйдегi нарықты базардағы баға бұзар» деп қате қолданғанын бiлемiз». Асылы, бiреудi үйреткiң келедi екен, ең алдымен не нәрсеге үйретiп отырғаныңды өзiң жете бiлiп алуың керек емес пе?! Газетте басылған мақаладағы сөзiмдi қайталап айтамын: үйде баға да, нарық та болмайды. Олардың бәрi де базарда. Үйiңде көңiлiң ғана бар. Ананы ана теңгеге алсам, мынаны мына теңгеге сатсам деген iшкi есебiң, болжамың ғана бар. Сондықтан да зерделi халық: «Үйдегi көңiлдi базардағы нарық бұзады» деп айтқан.

Ауруханада ауырып жатып, жаңсақ айтып қалған жазушының «жанды жерi» жоғарыда келтiрiлген мақалдың кебiн кимес, бұдан былай қолданылса, тек ғаурет деген өз мағынасында ғана қолданылар деген сенiмдемiн.

* * * 

«Халық кеңесi», 19 тамыз, 1994 жыл. Қуандық Үмбетов. Мақала аты – «Дәнiкеннен құныққан жаман». «Халқымызда «дәнiкеннен құныққан жаман» деген мақал бар едi», – дептi автор. Халық мақалын дұрыс зерделемеген iнiмiз қапы айтып отыр. Дұрысы – «Құныққаннан дәнiккен жаман». Себебi дәнiкпеген адам құнықпайды. Құнығудың бастауы – дәнiгуде. Содан сақ бол деп ескертiп отыр халық. Мақалдың астарлы мағынасы осында. Әйтпесе құнығудың жаман екенiн кiм бiлмейдi дейсiң?!

* * * 

«Түркiстан» газетiнiң 1994 жыл, 16 қараша күнгi санынан «Көң қатса қалыбына» атты шағын хабарды оқыдым. Сонда қалай, көңнiң қалыбы қату ма? Олай десек, қыс түспейтiн, жер қатпайтын жылы жақтағы көңнiң қалыбы не болмақ? Жаңсақ қолданылған сөз тiркесi. Дұрысы – көң құрысса, қалпына барады. Әрине, сулап жiбiтсең, көңнiң құрыс-тұрысы жазылып, жұмсарады. Ал ылғалдан айырар болсаң, қайта құрысады, қалпына барады. Былайша айтқанда, тексiздi қанша баптап күтсең де, тексiздiгiне саяды. Мақалдың астары осында.

* * * 

«Халық кеңесi» 17 тамыз, 1994 жыл. Қазақстан Республикасының Iшкi iстер министрлiгi баспасөз орталығының инспекторы, iшкi қызмет лейтенанты Елеусiз Пардабаев «Қылмыс хикметтерi» деген айдармен берiлген жетi фактысының бәрiнде де «пәлен жылы туған» деген дұрыс ұғымды бұрмалап, «туылған» деп берiптi: «… еш жерде жұмыс iстемейтiн Өтегенов, Сариев, Ахметов деген бұзақылар 1975 жылы туылған Момышевты ауыр соққыға жықты…», «… туылған… туылған» – осы секiлдi туылған болып кете бередi. Өте жаңсақ қолданылған сөз. Қалыптасқан әдеби тiлдегi норма – туған. Туылу – анасының жатырынан өзi шыққан секiлдi терiс әсер тудыратынын есте сақтауымыз керек. «туғанда дүние есiгiн ашады өлең» демей ме Абай?! «Туылғанда» деп айтпаған ғой данамыз. Ендеше, Абай – бiзге үлгi.

* * * 

«Халық кеңесi» 23 тамыз, 1994 жыл. Осы газеттiң меншiктi тiлшiсi Ғабдул-Ғазиз Есембаевтың «Айуанның ақ балтасы» деген мақаласында: «Өз қолымен жер жастандырған бес адамның мүрдесiнен аттап өтiп…» деген жолдарды кездестiрдiм. Мүрде деген не? Мүрде – өлген адамның зираты. Басқаша айтсақ, мола. Сол моланың басына орнатылған бейiтi. Қазақта өлiп қал дегендi бiлдiретiн «мүрдем кет!» дейтiн қарғыс бар. Олай болса, бес адамның мүрдесiнен қалай аттап өтпек? Дұрысы – өз қолымен жер жастандырған бес адамның мәйiтiнен аттап өтiп…

*** 

«Ана тiлi» 11 тамыз, 1994 жыл. Қамзабекұлы дегеннiң «Алтынның сынығындай» деген мақаласында мынандай сөйлемдi кездестiрдiм: «Егер бас­падан шыққан әр кiтап ой-санамыздың iлгерiлеуiне, жоғалтқанымыздың толығуына (?) мысқалдай үлес қосса, онда жазушының, жинаушы-құрастырушының, баспагердiң еңбегi еш, тұзы сор болмағаны». Қатардағы қарапайым, осы бiр жәй сөйлемде «тұз» бен «сорды» соншама қабаттастырудың не керегi болды екен? Тұз бен сор еңбегi еш болғанда ғана айтылады. Еңбегi еш, тұзы сор болмағаны деу мүлде келiсiмсiз. Дұрысы – … жазушының, жинаушы-құрастырушының, баспагердiң еңбегiнiң жанғаны.

«Пойдет. О студенчестве никто еще в Казахстане не писал». Именно так сказал Габит Мусрепов, когда прочитал роман Сафуана Шаймерденова «Инеш». Он первым познакомился с творчеством начинающего писателя. Потом с произведением знакомились Сабит Муканов и Мухтар Ауэзов. Они дали не только лестные отзывы, но и рекомендовали Сафуана Шаймерденова в Союз писателей Казахстана. Роман «Инеш» стал известным и полюбился читателям.

Кайролла Муканов, сотрудник центра «Асыл мура»:

— Его произведения стали примером, особенно для молодежи. Когда он учился в Казахском Государственном университете, он наблюдал за жизнью и взаимоотношениями студентов, собирал материал для первого своего произведения «Болашакка жол». Сафуан Шаймерденов писатель-лирик, писатель-эстет, его произведения, как стихи. Он красиво пишет.

После свет увидели ещё десятки работ писателя. Сафуан Шаймерденов много пишет о народе, в его творчестве прослеживается национальный характер. Увлекался Сафуан Шаймерденов и драматическим жанром. Его постановки по пьесам «Где ты, Зарина?», «Ты — моя песнь» и другие сочинения ставились на сцене казахстанских театров.

Алтынай Мусина, студентка Петропавловского гуманитарного колледжа им. М.Жумабаева:

— Сафуан Шаймерденов очень известный писатель, он внес большой вклад в развитие литературы. Его произведения легко читать, в них много лиризма. А ещё он дополняет их своим собственным стилем и системой творческих взглядов, создавая особый образ.

На вечере-портрете, посвященном памяти народного писателя Казахстана, говорили о личности Сафуана Шаймерденова, о его наследии в казахской литературе.

Асыл Акимжанова, библиотекарь ОДЮБ им. Г.Мусрепова:

— Гости вечера – краевед Кайролла Муканов и родственник писателя Самат Есмаги. Мы считаем, что для молодежи это очень актуально, вечера проводим, чтобы было больше читающей молодежи. У нас в отделе национальной литературы много произведений Сафуана Шаймерденова.

В 1992 году Сафуану Шаймерденову было присвоено звание «Народный Писатель Республики Казахстан». Он награжден орденами «Отан» и «Знак почета». В честь юбилея нашего земляка в областной детско-юношеской библиотеке им. Г.Мусрепова открылась выставка книг писателя.

Корреспондент: Кристина Горбаченко

REL POST ID:

Возрождение духа

Энциклопедически образованный человек, лауреат Государственной премии, народный писатель Казахстана, виртуозно владеющий словом, личность, во всем опережающая эпоху, Сафуан Шаймерденов, чье 100-летие со дня рождения мы отмечаем в нынешнем году, остался в народной памяти не только как незаурядный творец, но и как бесстрашный оратор, бросивший вызов «Красной империи».

Слова как сталь

Его историческая речь, произнесенная 23 мая 1987 года на пленуме Союза писателей Казахстана, проводившемся в присутствии первого секретаря Центрального комитета партии Геннадия Колбина, стала ошеломляющим откровением для всех. Было заметно, что писатель тщательно подготовился к выступлению. Речь его была лаконичной, слова отточенными, и падали они тяжело, весомо пробивая стальную броню самых инертных и сонных товарищей. Сафуан-ага отметил, что за 35–38 лет он выступал всего пять-шесть раз. Он выстроил на этот раз логичную цепочку несоответствия речей и поступков больших партийных функционеров. Прозаик с горечью говорил о том, что казахи могут реально исчезнуть с исторической арены как полноценная нация. «Ибо мы стоим на краю гибели как нация», – открыто сказал Шаймерденов. Вспомнил оратор о трагической судьбе молодых людей, вышедших на площадь в 1986 году с вполне мирными призывами, за что власти утопили участников демонстрации в крови. Сафуан-ага сам был свидетелем безжалостной расправы с молодыми людьми, многие из которых были, в сущности, детьми.

В своей речи он подробно остановился на этом: «До сих пор звенят в моих ушах безграмотные призывы, которые устрашающе множились громкоговорителями: «Тоқтаңдар! Жатаққа кетіңдер». Они имели в виду слово «жатақхана» – общежитие. Глубоко сожалею, что не нашелся человек, который мог бы подняться на трибуну и с трезвой головой сказать без угроз что-нибудь вразумительное. Если бы такой человек нашелся и разъяснил толком решения ЦК КПСС, я уверен, что толпа ра­зошлась бы, ибо демонстрация имела абсолютно мирный характер. Мы сами усугубили положение. Сами спровоцировали их на выступление. Свободно, без помех со стороны правоохранительных органов, заезжали на машинах, груженных ящиками водки, и предлагали всем, причем «забывали» фиксировать хотя бы номера этих машин. Откуда эти машины? Кто раздавал водку? «Да, они сами – подстрекатели», – хором отвечали мы потом. Если они сами, то почему не задержали их? Очень темные дела, товарищи! Всю ночь по улицам города сновали военные машины и ловили демонстрантов поодиночке. Притом, судя по душераздирающим крикам, солдаты с ними особо не церемонились. Считается модным критиковать Белый дом, вообще американскую систему правления, их, как говорят, буржуазную демократию. Ну вот, прямо в этой буржуазной стране, перед Белым домом однажды объявился хитрый старичок по фамилии Хайдер и лег прямо на лужайку. Он 220 дней там «голодал». Самое главное, никто ему не помешал вот так перед Белым домом лежать и «голодать». Репортаж наших корреспондентов начинался обычно так: «Белый дом, как прежде, глух». Нам страшно хотелось, чтобы президент Рейган вышел из Белого дома и пожал Хайдеру руку. А он этого не сделал. Он мог бы сделать другое: распорядиться убрать чудака и отправить его в психбольницу или же посадить в тюрьму, как у нас принято. Но он этого не сделал. Вот вам пример самой гнилой, разлагающейся демократии буржуазного общества. Я думаю, перенять кое-что от этой затхлой демократии нам бы не помешало. Вместо этого мы на них, этих мирно стоящих парней и девушек пошли с дубинками и саперными лопатками… Где же наша терпимость? Где же наше величие духа? Где же дух величия такой Державы?»

Конечно же, председательствующий пытался пресечь речь оратора, но времена-то стали другими, и из зала стали доноситься крики: «Дать слово! Дать слово выступающему!»

Следующим громогласным словом выступающего стали речи о плачевном состоянии языка степняков и о том, что попытки сохранить его расценивались как национализм казахского народа. Сафуан-ага привел неоспоримые факты и доказательства того, что главный идеолог Казахстана, который не посмел выступить против шовинистского настроя властей, запретил заниматься этнографией. Не забыл писатель напомнить и о гонениях на цвет нации – казахскую интеллигенцию. И со всей присущей ему эмоциональностью говорил о навсегда потерянных образцах народного фольклора и эпоса.

Наши корни – наши  традиции

На памятном пленуме Сафуан Шаймерденов сказал буквально следующее: «Наконец, мое последнее предложение обращено к вам, товарищ Колбин. Я вам предлагаю выйти со мной на улицу, только вдвоем, только без охраны. Пройдемся по улицам города, притом денно и нощно, и если кто-нибудь из казахов тронет вас пальцем, а я уверен, никто не тронет, а если тронет, то в знак протеста своему народу, я тут же предам себя самосожжению! (оживление в зале. Хохот товарища Колбина) Вот тут ваш хохот мне понятен, Геннадий Васильевич! (Аплодисменты). Геннадий Васильевич! Я вас призываю остановить вавилонское столпотворение в нашей идеологической работе! А то скоро понимать перестанем друг друга. Благодарю за внимание».

Этим выступлением талантливый творец дал бой всем равнодушным, нечестным и алчным соотечественникам. Пламенная речь Сафуана Шаймерденова стала образцом высокого красно­речия и искренности. Это были речения справедливого и неординарного художника, слова, которые не помещались в его большом сердце и рвались наружу. Одним словом, выступ­ление это для многих стало откровением, символизирующим совершенно новый взгляд на давно знакомые вещи.

Глубинное значение размышлений порядочной и неравнодушной творческой личности, коей являлся Сафуан Шаймерденов, необычайно актуально и в нашу эпоху… «Казахстан – это одна из древнейших стран мира, в которой испокон веков обитали казахи. Говоря другими словами, страна эта является единственным эпицентром, который способен развить и передать потомкам культуру, науку и искусство этой нации», – Флагман духа – Сафуан Шаймерденов в начале своей речи на пленуме подробно остановился на одной из своих статей в журнале «Мәдениет және тұрмыс», в которой говорилось об обряде похорон. Называлась она «О несуразности похоронных обрядов». Сафуан-ага процитировал слова блестящего ученого Садуакаса Гылмани, свободно владевшего арабским, персидским и русским языками, который нелице­приятно отозвался об этих обрядах. Обильное потребление яств, дележка одежды покойного, пересуды, – все это противоречит шариату. Таково было мнение ученого, и высказался он так об этом вопросе: «Я прочитал вашу статью с удовольствием. Потому что вы писали о той несуразности похоронных обрядов, с которой мы сами неустанно боремся. Ваша критика относительно этих обрядов – наша проповедь. Человек умер, проводить его без шума и конфликтов – долг каждого живущего. При том, подчеркиваю, без всяких условий и претензий. Если в семье покойного грудной ребенок, то в очаге этого дома в течение трех дней разжигать огонь, чтобы готовить трапезу, запрещено по шариату. А конф­ликты, возникающие вокруг дележа личных вещей покойного, – это сущий вздор. Спасибо вам, что здорово помогли нам. Вот посмотрите брошюрки. Пишут вроде бы ученые люди. Критикуют нас. Нет, какая тут критика, сплошное шельмование. Одно дилетантство тут».

Этим Сафуан-ага хотел сказать, что во всяком деле могут быть недостатки. «Почему я вспомнил эту давнюю историю сегодня, сейчас?» – сказал тогда Са­фуан Шаймерденов с трибуны. – Да потому что, на мой взгляд, идео­логическая работа в нашей республике на данном этапе напоминает мне те брошюрки ученых-дилетантов, о которых с негодованием отзывался Садуа­кас Гылмани. Наша идеологическая работа суетливо мечется как угорелая. Ищет врага, хочет повергнуть его во что бы то ни стало, но не может. Почему не может? Да потому что нет врага. Враг по имени «национализм» только в вашем воображении. Вы делаете вид, что не хотите мириться с этим фактом. Отсюда и перехлестывание, и излишнее усердие. Вы придумываете разные нелепые мероприятия, несуразные решения ЦК о мононациональной среде в литературе, выкапываете забытые книги, безжалостно их критикуете, тем самым стараетесь поставить крест на целой науке – этнографии.

ДОСТОЯНие одной жизни

В речи «В глаза говорю правду» Сафуан-ага высказался о многих фундаментальных вещах, имеющих ценность не только для казахского народа, но и для всего мира в целом. Однако подробное изучение его постулатов – это уже миссия историков.

Мастер слова Сафуан-ага превыше всего ставил честь и достоин­ство нации. Поэтому его творчество, пропитанное народным духом, этим и ценно. О художественной природе внут­реннего мира писателя наиболее точно выразился академик, писатель Зейнолла Кабдолов, говоря о том, что Сафуан Шаймерденов к искусству Слова относился совестливо и трепетно. Из чего нетрудно сделать заключение, что Сафуан-ага был разносторонним, культурным человеком с утонченным вкусом.

Писатель трудился в разных отраслях литературы. Наиболее известные произведения: роман «Болашаққа жол» («Инеш»), повести – «Мезгіл», «Қарғаш», «Жыл құсы» («Битабар ба­луан»), «Өмір нұры», «Ит ашуы», «Мәжнүн тал», рассказы – «Бір таба нан», «Қолтаңба», «Мені қалай үйлендірмек болды», «Жел керуен», «Алтын сағат» стали настольными книгами для подрастающих мастеров слова. Писал он и в жанре драматургии. Пьесы «Дөкей келе жатыр», «Қыр гүлі», «Төрт бойдақ, бір қыз», «Шайқақ», «Өкіл әке», «Леп белгісі» до настоящего времени не утеряли своей актуальности. Сафуан Шаймерденов является автором книги воспоминаний «Ағалардың алақаны» о жизни и творчестве известных писате­лей. Этот список опубликованных произведений можно продолжить размышлениями писателя о языке и стиле художественной литературы, критике, теории и истории перевода, текстоведении, языкознании, терминологии, устном народном творчестве, истории литературы и о многом другом.

Свое природное дарование Сафуан Шаймерденов проявил и в области перевода. Он помог заговорить на казахском языке ге­роям повести «Альберт» Л. Н.  Толстого, романов Рабиндраната Тагора «Күйреу», «Гәуірмаһан», повести «Алтын сағым».

Особняком стоит роман «Инеш». Автор мастерски разворачивает коллизию произведения, раскрывает красоту внутреннего мира героев, углуб­ляется в их сложное духовное мировосприятие. Особенно ему удались образы главных героев Инеш и Маулена. Этот роман можно расценивать как уникальное произведение, посвященное духовной культуре студенческой молодежи и облику представителей национальной интеллигенции. Проблемы университетской жизни, системы образования, нау­ки описываются с точки зрения художественно-эстетического восприятия. Словами своего героя – Маулена – писатель приводит читателя к философским умозаключениям о пользе чтения книг. Необычайно интересны размышления прозаика о феномене протяженности времени. «Время – это мощная сила, это нераскрывшийся бутон, непрочитанная книга, несовершенное действие, новость в науке. В каж­дую секунду заложено семя великого свершения», – поучает молодежь великий мастер слова. В романе «Инеш» достаточно таких жемчужин, раскрывающих стремление индивида к познанию мира и его философскому осмыслению.

Произведение Сафуана Шаймерденова «Битабар балуан» является, образно говоря, гимном казахским традициям, благородству и открытости степняков. Главный герой повести – молодой парень по имени Битабар. Автор правдиво раскрывает образ паренька, который пережил немало злоключений. Одним из действующих лиц является Балуан Шолак. Именитый борец встречает на своем жизненном пути Битабара. Здесь опять видим философское начало творчества прозаика. «Жизнь – это ярмарка», – утверждает казахский пи­сатель. Так до него говорили сотни властителей дум разных стран и народов, а степняк из глубинки расширил и углубил философские поиски разноязычных писателей. Показательна притча о том, как Балуану Шолаку дарили горделивого иноходца. «Жизнь – это ярмарка. Я уже возвращаюсь с ярмарки, а этого прекрасного коня лучше подарите храброму Битабару, ему конь нужнее, он только начинает жить. А с ярмар­ки можно возвращаться и на ишаке…» – сказал Балуан.

Большая сила пытливого духа

Работая забойщиком в шахте, Битабар попадает в сложную ситуацию по вине другого человека. Ни в чем неповинный юноша всеми силами пытается защитить свое доброе имя. По словам героини произведения «Битабар балуан» Марии Александровны, которая принимала активное участие в судьбе юноши, казахи – это покладистые, простодушные, легковерные, в то же время достойные и очень чистые люди, для которых слово «намыс» – «честь» превыше всего. Еще один герой повести – аксакал Алим поучает молодых: «У кого-то есть большая сила и сердце, у кого-то – ум и образование. Если в равной мере обладаешь этими четырьмя категориями, то дос­тигнешь небывалых высот!» Благодаря талантливому перу мастера этот образец народной мудрости еще глубже раскры­вает характер степняков.

Повесть «Ит ашуы» ярко демонстрирует дар писателя как символиста.

Читая повести Сафуана Шаймерденова «Мезгіл» и «Мәжнүн тал», невольно замечаешь, как мас­терски автор строит диалоги. В повести «Мезгіл» он утверждает, что душа человека как струна кобыза. «Если притронешься к ней, то услышишь звуки чудной, чарующей музыки», – таков настрой незаурядного «властителя дум».

Интересны образы женщин в произведениях прозаика. Образы Бибигуль из повести «Мезгіл», Камили из «Жел керуена», Аспет из «Мәжнүн тал», являющиеся символами красоты, милосердия и человечности, останутся навсегда в духовной истории нации.

В 1982 году Сафуан Шаймерденов, выступая с телеэкрана, высказался о том, что считает писателя духовным вождем народа. Талантливый художник, идущий в ногу со временем, слова которого никогда не расходились с делами, всегда держал руку на пульсе отечественной литературы. Он постоянно делился мне­нием о творческих мастерских таких выдающихся писателей, как Мухтар Ауэзов, Сабит Муканов, Габит Мусрепов, Альжаппар Абишев, Габиден Мустафин, Жумагали Саин, Отебай Канахин, Бердибек Сокпакбаев.

В статье «Многогранный пи­сатель» (1983 г.) Сафуан Шаймерденов подвергает всестороннему анализу романы Тахави Ахтанова «Қаһарлы күндер», «Боран», а анализ новелл Такена Алимкулова вызывает неподдельный интерес у читателей. Прозаик искренне делится радостью восприятия чистого, незамутненного и доступного для понимания языка произведений академика, писателя Зейноллы Кабдолова. В статье «Көз – қуаныш» (1965 г.) объясняет, насколько понятен и неповторим слог Абиша Кекильбаева, и радуется неординарному способу мышления и разнообразию палитры художественных приемов писателя.

В своих размышлениях о Мухтаре Шаханове (1991 г.) С. Шаймерденов подробно останавливается на общественном труде и творчестве поэта и делает заключение, что сплав таланта акына и качеств гражданина-борца выковали личность высочайшей пробы.

К сожалению, в национальной науке литературоведения проблема текстоведения мало изучена. Тем не менее в литературном наследии Сафуана Шаймерденова достаточно выкладок на эту тему. Тщательно исследуя наследие Акана-серэ и Балуана Шолака, писатель находит неправильную трактовку написания и звучания отдельных слов песен «Маңмаңгер» и «Сұрша қыз», при этом аргументированно объясняет разницу. С доводами дотошного и трудолюбивого исследователя не поспоришь. В пес­не Акан-серэ «Маңмаңгер» фраза «Кекілің келте» должна звучать как «Кекілің күлте», а слова мелодии «Сұрша қыз» Балуана Шолака «Әндір, әндір, әндір-ай» должны звучать как «өндір» – таков итог многодневных поисков и раздумий писателя. Действительно, ведь казахи издавна знали, что слово «өндір» является синонимом юности и ослепительной красоты. Сафуан-ага также исследовал тексты песен Биржан-сала, представляя многостраничный анализ текстовки.

Писатель посвятил 14 статей проблемам художественного перевода произведений. Его тео­ретические исследования касательно этого вопроса отличаются новаторским подходом и свежим взглядом на сложнейшую проблему.

Нельзя обойти вниманием обширные исследования жизни и творчества Абу-али Ибн-Сины, Джами, Махатмы Ганди, Рабиндраната Тагора, А. С. Пушкина.

Мастер художественного слова, драматург, литературный и театральный критик, оратор и переводчик Сафуан-ага в студенческие годы записывал в тетрадку высказывания великих людей, стремясь быть похожим на них. Особенно нравились ему слова Рабиндраната Тагора, которые звучат так: «В нашем селении живет малыш, я такой же вечный ребенок, в нашем селении живет старик, древнее самой древности, я такой же вечный старец». Если хорошо поразмыслить, то и жизнь Сафуана Шаймерденова и его обширное творческое наследие перекликаются с речением индийского поэта и писателя Рабиндраната Тагора.