Сахалыы сценарий олонхо

             
 Сценарий. Олоҥхо күнүн
үөрүүлээх аһыллыыта. 

Тоҕус
Мэҥэ хамсаныы.

Хоодуоттар
хотойдор үйэттэн үйэ5э ааттара ааттанар
Хонуунан- муоранан, тайҕанан-хайанан ырыаҕа ылланар.

Ол
иһин халлааҥҥа күн уота күлүмнээн күндээрэ умайар

Ол
иһин дьоннорго өй-санаа күүһүрэн күн курдук сандаарар.

 
        Үтүѳ күнүнэн күндү үѳрэнээччилэр, учууталлар!  Олоҥхо күнүн уонна суруйааччы,
буойун, Аҕа Дойду сэриитин кыттыылааҕа Тимофей Егорович Сметанин төрөөбүтэ 100
сылыгар аналлаах литературнай киэһэбитин саҕалыырбытын кѳӊүллээҥ.

Көхсүттэн тэһииннээх

Күн айыым дьонноро!

Арҕаһыттан тэһииннээх

Айыы хаан аймахтара!

Мүөттээх арамаат сыттардаах

Араҕас чэчир сибэкким

Арыаллаабыт аатыгар,

Итии куйаас барахсан

Ил салгын иэнигийэн

Ийэ сири сылыппытыгар,

Эйэҕэстэй түһүлгэҕэ

Эйээриэҕиҥ оҕолор!

Үөрүүлээх күннэрбит

Ɵрө үөмэн күндээрэн,

Саҥа тахсар күммүт

Сандаарыччы чаҕылыйбыт

Сарыалыгар тахсыаҕын!

    
Олоҥхо – норуот тылынан уус уран айымньытын чыпчаала. Киһи олоҥхону аахтаҕына,
кэрэтик саҥанарга, олоҥхо тылын өйдөөтөҕүнэ, мындырдаан толкуйдуурга, ис
хоһоонун биллэҕинэ, сөптөөхтүк дьаһанан олорорго үөрэнэр.

         Саха омук, өбүгэ саҕаттан,
өйүттэн-сүрэҕиттэн сүтэрбэккэ, уоhуттан түhэрбэккэ илдьэ кэлбит олоҥхото
сүүрбэhис, сайдыылаах үйэ кэлиҥҥи сылларыгар умнуллан, аныгы дьон сэҥээрбэт
буола сылдьыбыттарын кэннэ, уран тыл бу бастыҥтан бастыҥ айымньытын туhугар
туруулаhар дьон баар буоланнар, эмиэ хаттаан тыын ылар, араҥаччыланар,
харыстанар, өссө сайдар кыахтанна. Ол курдук, олоҥхо норуот тылынан айымньытын
быhыытынан аан дойдуга аатырда, ЮНЕСКО 2005 сыл сэтинньи 25 күнүгэр
быhаарыытынан киhи-аймах духуобунай культуратын сэдиэбирин быhыытынан ааттанна.
Бу биhиги устар ууну сомоҕолуур уран тыллаахтарбыт, кырыымпалыы кылыгырас
кылыhахтаахтарбыт, сүргэни көтөҕөр, санааны күүрдэр, сүрэҕи долгутар улуу
олоҥхоhуттарбыт талба талааннарын, өркөн өйдөрун, айар талааннарын чаҕылхай
туоhута буолар.   Биһиги оскуолабыт туора турбакка үгэс оҥостон  сыл
аайы олоҥхо бырааһынньыгын сылын аайы тэрийэбит.

Ойон тахсар күннээх,

Охтон баранар мастаах

Алаҕаркаан — тэтэгэркээн орто дойду

Оноһуллубута эбитэ үһү

Ол онно үс саха үөскээн тэнийбит

Түөрт саха төрөөн үөскээбит.

Ырыа бө5өтүн ылламмыт

Тойугунан доҕуһуоллаан

Хоһоонунан хоһуйан

Уйгулаах олонхобут күнүн

Үөрүүлээхтик аһарыгар тылы биэрэбит

Оскуола
директорыгар Владимир Николаевич Архиповка.

Эҕэрдэ
тыл.

 Үҥкүү
4 кылаастар

                                                   
2 чааһа

Ведущий:
Тэрээһиммит
2 чааһа Тимофей Егорович Сметанин  100 сааһыгар ананар. Тылы
биэрэбит саха тылын уонна литературатын учууталыгар Зоя Тарасовна
Саввиноваҕа.

Сэтинньи
25 күнүгэр саха талааннаах буойун суруйааччыта Т.Е. Сметанин 100 сааһын туолла.
Суруйааччы 100 сыллаах үбүлүөйүн өрөспүүбүлүкэтин бары муннуктарыгар
бэлиэтииллэр.

Тимофей Егорович Сметанин күлүм гынан
ааспыт  чаҕылхай  олоҕун,  үүнэр көлүөнэ ыччаттар саныы, өйдүү
сылдьаллар.

Тимофей Сметанин айымньыларын биһиги
сөбүлээн истэбит, ааҕабыт. Кини суруйан хаалларбыт остуоруйалара, хоһоонноро,
кэпсээннэрэ оҕо-аймаҕы умсугуталлар, ис хоһооннорунан, чаҕылхай геройдарынан
кэрэхсэтэллэр.

Тимофей Егорович Сметанин айымньылара
оҕо аймаҕы умсугутар, ураты күүстээхтэр.

Кырдьык даҕаны Тимофей Сметанин
айымньыларын аахтахха төрөөбүт төрүт, иитиллибит ийэ тылбыт сир симэҕинии
сириэдийэр, үрүйэ уутунуу үрүлүйэ устар. Кини уран тыл ууһа буоларын быһыытынан
норуот тылын сатаан сааһылаан туттар,  хомоҕой тыллаах- өстөөх суруйааччы.

Дьүүллүүр
сүбэ хамыыһыйатын билиһиннэрэбит: 

1)
Саввинова Зоя Тарасовна- председатель

2)
МартыноваСветлана Гаврильевна

3)
Третьякова Изабелла Николаевна

  1)   1
кылаас оҕолорун толоруутугар “Куоскалар уонна саһыл”

 
2)
  2 кылаас үөрэнээччилэрин толоруутугар инценировка «Бороҥ куобах үөрэммитэ”
диэн остуоруйа

 
3)   3 кылаас оҕолорун толоруутугар «Кыһыл былааттаах кыыс» —
инценировка

 
4)
 4 кылаас толоруутугар «Эһэ туһунан остуоруйа »

 
5)    5 кылаас үөрэнээччилэрин толоруутугар инценировка «Куобахчаан күнэ»

 6) 
«Күөрэгэй» остуоруйаттан быһа тардан көрдөрүөхтэрэ 6 кылаас үөрэнээччилэрэ

 7)  
7 кылаас толоруутугар «Эдэр булчут»-хоһоон

 
    8 кылаас толоруутугар Тимофей Сметанин хоһоонугар, Ольга Иванова матыыбыгар
ырыа «Манчаары»

9)   
Тимофей Егорович 1992 сыллаахха Кыһыл Армияҕа ыҥырыллыбыта. Сэрии алдьархайын
этинэн – хаанынан билбит буойун поэт «Буорах сыттаах хоһооннору айбыта»

9
кылаас толоруутугар «Буойун саллаат суруктара» уус-уран ааҕыы

10) 
10 кылаас толоруутугар «Үчүгэйиэн да тыыннаах буолар»

Саха
литературатыгар ѳлбѳт – сүппэт айымньылары биэрбит Тимофей Егорович айар
үлэтин үгэнигэр, 28 эрэ саастаа5ар күн сириттэн арахсыбыта. Биир дойдулаахтара
кини ча5ылай талаанын «Халлааны суруйар сулус уотун кэриэтэ, күүскэ күлүм
гыммыта» дииллэрэ оруннаах.

«Тимофей
Сметанин айбыта хаhан да ѳлбѳѳдүйүѳ, мѳлтүѳ суо5а. Сѳ5үрүйбэт ыралаах
буойун, тѳрѳѳбүт дойдутун күүскэ таптыыр киhи дууhата умайа, сырдыы туруо».

Ведущий:

Оҕо эрдэхтэн

Оһуокайдаан
оонньуоҕуҥ!

Эдэр эрдэхтэн

Эһиэкэйдээн
биэриэҕиҥ!

Саҥа үйэ
ыччата,

Саха омук
оонньуутун

Салгыыр
дьоннор буолуоҕуҥ!

 «Омоҕой
оhуокайа, Эллэй эhиэкэйэ дьиэрэйдин!». Илии-илииттэн тутуһан оһуокайдаан барыаҕын.

Үҥкүү тылын таһаарыахтара:

1 кылаас үөрэнээччитэ — Кузьмин Арсен

2 кылаас үөрэнээччитэ — Кузьмин Арчын

3 кылаас үөрэнээччитэ — Куприянов Кэскил

4 кылаас үөрэнээччитэ — Гоголев Туйгун

5 кылаас үөрэнээччитэ — Иванов Коля

6 кылаас үөрэнээччитэ — Иванова Александра

7 кылаас үөрэнээччитэ – Готовцева Ванесса

8 кылаас үөрэнээччитэ – Оконешникова Лейла

9 кылаас үөрэнээччитэ – Самсонова Сандаара

10 кылаас үөрэнээччитэ — Осипова Сайыына

(сынньалаҥ, эбиэккэ бараллар)

Наҕараадалааһын
(викторина, олоҥхо диктаана, уруһуй, Т.Е.Сметанин айымньыларынан композиция
күрэҕин түмүктэрэ

Күрэхтэрбит
түмүктэрин наҕараадалыырыгар тыл бэриллэр дьүүллүүр сүбэ бэрэссэдээтэлигэр Зоя
Тарасовнаҕа.

Ведущий:

Үлэ- үөрэх аргыстаах,

Үүнэр үрдүк аналлаах

Эрчимнээх сүрэхтээх

Оскуолабыт о5олоро,

Күндү учууталлар!

Кэскиллээҕи кэрэхсээҥ

Ыллыктааҕы ыраҥалааҥ

Ылсыбыккытын ыһыктымаҥ

Санаабыккытын саргылааҥ!

Үөрүүгүтүн үллэстэр,

Эрэйгитин чэпчэтэр

Үгүс үтүөкэн доҕордонуҥ

Кэрэни эрэ кэрэхсээҥ,

Үтүөнү эрэ түстээҥ,

Үйэлээ5и үксэтиҥ,

Кэскиллээҕи кэҥэтиҥ диэн туран

“Өбүгэлэр оонньууларын” саҕалыырбытын көҥүллээҥ!

Курэҕи иилээн саҕалаан ыытыахтара Варвара
Александровна уонна Николай Александрович Андреев.

Тыл
бэриллэр.

Ɵссө төгүл барҕа  махтал буоллун бүгүҥҥү тэрээһиммитин
киэргэппит, дьону сэргэни сэргэхсиппит саргылаах ыччаттарбытыгар, уруй-айхал
буоллун!

Күндү
дьоммут сэргэбит манан бүгүҥҥү олоҥхо күнэ, Т.Е Сметанин төрөөбүтэ 100 сааһыгар
аналлаах тэрээһиммитин түмүктүүбүт.

«Олонхо дойдутугар айан» теманан аьа5ас уруок хаамыыта:

Сыала-соруга:

• уерэнээччилэргэ олоҥхо туһунан билиһиннэрии;

• олоҥхону өйдүүллэригэр, ылыналларыгар олук ууруу;

• олоҥхо туһунан билиилэрин кэҥэтии.

Туттуллар технология: Куолаан үөрэтии технологията, уерэнээччигэ туһаайыллыбыт  үөрэх.

Уруок тэриллэрэ: ноутбук, проектор, экран

Уруок бэлиэ тыла: Олоҥхо — саха норуотун энциклопедията, бары күндүтэ мустубут музейа» -Суорун Омоллоон.

Үтүө күнүнэн!

Мин аатым Саргы Семеновна, бүгүн эһиэхэ олоҥхо нэдиэлэтин чэрчитинэн, аьа5ас уруок ыытыагым, эһиэхэ кэпсэтиһэн ырытарга табыгастаах буоллун диэн бөлөҕүнэн олортоотум, сөбүлэһэгит? Темабын билиһиннэрэрбин көҥүллээн — “Олоҥхо дойдутугар айан”. (слайд барар)

Киирии тыл

Бастатан туран, эһигиттэн ыйытыахпын баҕарабын, олоҥхо- диэн тугуй, ким төһө билэрий, истибитэй, эбэтэр бэйэтэ олоҥхону толорор уерэнээччи билигин биһиги ортобутугар баар дуу? (сэһэргэһии)

Олоҥхо – норуот тылынан уус-уран айымньытын чыпчаала. Киһи олоҥхону аахтаҕына, кэрэтик саҥарарга, олоҥхо тылын өйдөөтөҕүнэ, мындырдаан толкуйдуурга, ис хоһоонун биллэҕинэ, сөптөөхтүк дьаһанан олорорго үөрэнэр. Онон бу улуу айымньы киһиэхэ бары өттүнэн үчүгэйи оҥорор.

2005 сыллаахха сэтинньи 25 күнүгэр ЮНЕСКО олоҥхону киһи аймах чулуу айымньытынан билиммитэ. Онон саха олоҥхото аартык аайы аата ааттанар, тоҕой аайы сураҕа иһиллэр буолла.

Саха олоҥхотун XIX үйэттэн саҕалаан, нуучча үөрэхтээх дьоно – айанньыттар Линденау, Мидендорф, О.Н. Бетлингк, сыылынайдар И.А. Худяков, Э.К.Пекарскай, С.В.Виташевскай, В.А. Серошевскай, В.М. Ионов о.д.а. сурукка-бичиккэ киллэрэн барбыттар. Революция кэнниттэн үөрэхтээх сахалар А.Е.Кулаковскай, С.А.Новгородов, П.А. Ойуунускай олоҥхоҕо улахан болҕомтолорун уурбуттар. Олоҥхону научнай чинчийиинэн Сэһэн Боло, А.А.Саввин, Г.У.Эргис, И.В.Пухов, Г.М.Васильев, Н.В.Емельянов дьарыктаммыттар. Олоҥхону араас өттүттэн чинчийиигэ билигин А.С.Попова, П.Н.Дмитриев, В.В.Илларионов үлэлэрэ биллэр.

Сүрүн чааһа

(слайд барар)

Олоҥхолоон оҕонньор барахсан

Оллоонноон олорон эрэ

Олоҥхо номоҕо оҥостон,

Эриэккэстик этэн-тыынан

Эҕилдьитэн киирдэҕинэ,

Урааҥхай саха барахсан

Нохтолоох тойон сүрэҕэ долгуйан

“Ноо!” – диирэ эбитэ үһү…

Эһиги эбээлэргит, эһээлэргит дьоҥҥутугар, эһиэхэ даҕаны кэпсииллэрэ эбитэ буолуо, былыр уһун күннэрдээх хараҥа кыһыны хайдах балаҕан иһигэр аһаралларын. Билиҥҥи курдук лаампа уота суоҕар, көмүлүөк оһох тула олорон чугастан, ыраахтан ыҥырыллан кэлбит олоҥхоһуту сарсыарда халлаан сырдыар диэри истэллэрэ эбитэ үһү. Олоҥхоһут көмүлүөк оһох иннигэр талах олох маска оллоонноон олорон эрэ олоҥхотун саҕалыыр эбит. Ол кэмҥэ олонхолуур киһини хас биирдии дьиэҕэ олуһун кэтэһэллэр этэ диэн кэпсииллэр. Бэл кыра оҕолор ытыылларын тохтотон чуумпуран истэллэрэ, онтон орто саастаах оҕолор үтүктэн көрөллөрө эбитэ үһү.

Олонхоһут суруйааччылары ааттаталаан: (Платон Алексеевич Ойуунускай, Семен Степанович Яковлев — Эрилик Эристиин, Владимир Михайлович Новиков — Күннүк Уурастыырап, Сергей Степанович Васильев- Бороҕоонускай о.д.а.)

(слайданан көрдөрүү)

Олоҥхоһут олоҥхону саҕалыыр эбит аан дойду айыллыытыттан.

Аан дойду айыллыыта

Былыргы үйэҕэ

Ойуу-бичик уорҕалаах,

Киирэр-тахсар күннээх,

Кэрэ быйаҥ кэскиллээх

Кэтит аан ийэ дойду

Сириэдийэн үөскээбит.

Ороһуоллаах уулаах,

Одун байҕал олбохтоох,

Охтон баранар мастаах,

Уолан бүтэр уулаах

Аҕыс иилээх-саҕалаах

Аан ийэ дойду айыллыбыт.

Олоҥхо үс дойдута. Бу ханнык дойдуларый? (ааҕан тайтарыы)

1. Былыыр — былыр үөскээбит күлэр күөх салгыннаах, үрүҥ илгэ үктэллээх, үкэр куйаас тыыннаах күндүл күнүс дойду (үөһээ дойду)

2. Үс саха үөскээбит, түөрт саха төрөөбүт, ойон тахсар күннээх, охтон баранар мастаах, уолан бүтэр уулаах алаҕаркаан-тэтэгэркээн дойду (орто дойду)

3. Силлиэ түспүт, холорук ытыллыбыт, барбатах балык миинин курдук борук-сорук дойду (аллараа дойду)

Олоҥхо үс сүрүн сюжеттан турар:

1. Завязка сюжета — төрүтэ, олоҥхо туохтан саҕаламмыта.

2. Кульминация — ол эбэтэр олоҥхо сүрүн геройа утарылаһааччытын кытта күөн көрсүүтэ.

3. Развязка – тумук. Сүрүн геройбут кыайыыта-хотуута, сиргэ ил-эйэ олохсуйуута.

Аал –Луук мас

Аҕыс иилээх-саҕалаах

Атааннаах-мөҥүөннээх

Аан ийэ дойдуларын

Хаба ортотугар

Аҕыс салаалаах

Аар кудук мас

Үүммүт эбит.

Аал – Луук мас барахсан

Тула өттө тула

Сүөгэй арыыта

Сөлөгөй чөҥөрө чүөмпэлээх.

Билигин эһиэхэ олоҥхо текстарын түҥэтиэм. Итилэри ааҕан бараҥҥыт, олонхо ханнык сюжета суруллубутун бөлөҕүнэн сүбэлэһэн баран этиэххит.

(текстары ааҕаллар, ырыталлар)

Новиков Владимир Михайлович — Күннүк Уурастыырап

“Тойон Дьаҕарыма бухатыыр” олоҥхотуттан быһа тардыылары аахтыгыт, дорҕоонноохтук аахпыт, санааҕытын үллэстибит о5олорго барыгытыгар махтал!

Олонхо сүрүн идеята тугуй? ( Орто дойдуга олохтоох айыы аймаҕын туһугар туруулаһан охсуһуу, кинини араҥаччылыырга ыҥырыы)

—Олонхолор үксүгэр хайдах ааттаналларый? ( сүрүн геройдар ааттарынан, олоҥхолор испииһэктэрин көрдөрүү)

Олоҥхоҕо киһи аймахха баар түөрт сүрүн сыаннас баар:

1.      Сиэр- майгы сыаннастара

2.      Мал-сал сыаннастара

3.      Ис утум

4.      Кэрэ, уран сыаннастара

Түмүк (рефлекция)

Бүгүҥҥү “Олоҥхо дойдутугар айан” уруогу төһө ылынныгытый, сэҥээрдигит, сөбүлээтигит дуу? Биирдиилээн санааларгытын этэргитин истэбин. Ис иһигэр киирэн кэпсэтиһэн, ырытан истэххэ маарыынны санааларгыт уларыйан таҕыстылар дуу?

Олоҥхо – улуу айымньы. Саха норуотун олорбут олоҕо. Охсуспут охсуһуута, кини өйө-санаата – сырдыкка тардыспыт санааларын баҕата, үчүгэйгэ баҕарбыт үрдүк идеялара – бука барыта олоҥхоҕо түмүллэллэр. Ол иһин, саха олоҥхото сүүһүнэн ахсааннаах үгүс дьыллар халыҥ хаардарыгар саптаран, хараҥа күөннэригэр күлүктэнэн, умнуллан сүппэтэҕэ.

Билигин кини, көҥүлүн булбут дьоллоох норуот саамай сыаналаах айымньытын быһыытынан, өрөгөйдөөх советскай үйэ социалистическай культуратын толоонугар, аҕыс салаалаах Аал-Луук мас курдук барҕара сайдар, силигилии чэлгийэр кэмэ кэллэ. Ол бэрт кэскиллээх, сүүнэ үөрүүлээх, үтүө дьыала буолар.

Норуот күүһэ – өйүгэр, өйүн күүһэ – тылыгар диэн этэллэр. Тыл бары бастыҥа, сүмэтэ фольклорга, олоҥхоҕо баар диэн тылларынан уруокпун түмүктүүбүн. Болҕомтоҕут иһин барҕа махтал!

Мындыр – туох баҕарар уустук, бириинчик өттүн таба көрөр, таба өйдүүр.

ЮНЕСКО – наука, үөрэх, культура боппуруостарын быһаарар аналлаах Аан дойдутааҕы тэрилтэ.

Аартык – киэҥ, улахан айан суола.

Тоҕой – суол, өрүс токуруйан өҕүллүүтэ, өҕүллэр сир.

Эҕилдьитэн – уу сүүрүгүн курдук тохтообокко саҥаран.

Оллоон кэбистэ – атаҕын үрдүгэр атаҕын уурда.

Уорҕа – тас өттө.

Быйаҥ – өлгөм үүнээйи, ас-үөл, баай-дуол.

Сириэдийэн – олохтоохтук үөскээн, туругуран.

Одун – үөһээ олохтоох, модун, тыйыс.

Илгэ – киһиэхэ күүс киллэрэр үгүс үүнээйиттэн састааптаах күндү убаҕас ас.

Үкэр куйаас – наһаа сыралҕана суох итии, чуумпу күн.

Күндүл – ыраас, сырдык.

Атааннаах-мөҥүөннээх – айдааннаах, иирсээннээх.

Сөлөгөй – үрүҥ ас, үүт ас.

Чөҥөрө чүөмпэ – эмпэрэ кытыылаах олус дириҥ уулаах сир.

_________

Дьэ бу,

Былыргы дьыл киэнин

Быһылааннаах быдан мындаатыгар,

Урукку дьыл киэнин

Алдьархайдаах анараа таһаатыгар,

Нөҥүө дьыл киэнин

Дүбдүргэннээх түбүлээн түмүгэр,

Чиэрэс дьыл киэнин

Дибдиргэннээх тигилээн тимэҕэр,

Тэргэн ый киэнин

Быысаһар ыпсыытыгар,

Үүнэр күн киэнин

Үөскүүр саҥатыгар, —

Сэндэлэс мас эркиннээх,

Сиэкилэ дугуй уу толбонноох,

Сибэкки күөх от кырыстаах,

Сир сибиир ийэ хотун,

Сэттэлээх тииҥ кыыл

Тиҥилэҕин тириитин курдук,

Тэнийэн тэлгэнэн,

Сиэллээх сири иһит

Сиксигин курдук

Ситэн сириэдийэн

Үөскээбитэ эбитэ үһү.

Аҕыс иилээх саҕалаах,

Атааннаах мөҥүөннээх,

Айдырҕаннаах-амырҕаннаах,

Айгырыын силик

Аан ийэ дайды

Аҕыстаах саарба кыыл

Атаҕын тыһын курдук

Аҥнан-бохтон айыллан,

Талахтаах далбар чабычах

Чапчааһынын тараадыйан

Үөскээбитэ эбитэ үһү.

_____________

Тиит мас курдук

Чинэриччи тартаран ылла,

Бэс мас курдук

Хаҥараччы тартаран ылла.

Икки иэнин иҥиирэ

Икки туут хайыһар курдук

Өрө кэдэриччи таттаран таҕыста;

Икки сототун уҥуохтара

Икки атыыр оҕус буулаҕатын курдук

Иһирдьэ-таһырдьа

Матырыччы тардыллан хааллылар.

Хатан куйах

Таҥаһын таҥынна.

Хара балаххай

Хаанын хааннанна,

Хахай модун

Дьүһүнүн дьүһүннэннэ,

Харса суох

Быһыытын быһыыланна,

Хараҕалаах, хааннаах,

Батаһын тайахтанна.

Кырыыс хаан кыттыста,

Өс-саас үксээтэ,

Хара санаа хаҥаата;

Тыа кыыла тыаһырҕаата,

Далай балыга дьаадыйда,

Көтөр кынаттаах күрэннэ;

Күн быата тулунна,

Ый быата быһынна,

Сулус уота тоҕунна;

Өлүү уута тааҥнаата,

Сир чиэппэрэ сиҥиннэ.

Былыт быһаҕаһа хайынна.

___________

Ол дойду киэнэ

Баай тиит мастара бука бары

Бастарыттан таҥнары хаттылар,

Уулаах улуу күөллэрэ бүүс бүтүннүү

Ортолоруттан оҥойо уоллулар;

Дьэс солуур түгэҕин

Тэниччи тарпыт курдук

Чэки курус халлаана

Дьэбин уоһуйан,

Дьэбидис гына тустэ.

Бу курдук

Муҥ быһылаан,

Түптэ түлүөн

Буола турдаҕына,

Аныардаах арҕаа халлаан

Аргыардах алын тардыытыттан

Алаас сыһыы быһаҕаһын саҕа

Ала чуоҕур былыт обургу,

Часкыйбытынан,

Таҥнары сатыылаан тахсан,

Ортотунан быһа ыстанна,

Төбөтүнэн хайа ыстанна.

Ол кэлин кырыытыттан,

Өрүскэ тутуулаах киһи

Өрүсүһэн бугуллаабыт

Хаардаах бугулун саҕа

Өлүү сидьиҥ чэлкэҕэ

Былыттан быһа ыстанан,

Биһиги киһибит иннигэр кэлэн

Биирдэ “пал” гына түстэ.

Онуоха

Биһиги киһибит

Соһуйбут курдук

Ол чэлкэҕи

Ойон тиийэн

Уһун дурба батаһынан

Ортотунан быһа далайан кэбистэ.

Инньэ гынарын кытта,

Табыйар Хара бухатыыр обургу

Илэ бэйэтинэн,

Эт дьүһүнүнэн

Биһиги киһибит иннигэр

Биирдэ бэрис гына түстэ.

Хаһыытаһа-хаһыытаһа

Хапсыбытынан бардылар;

Үөгүлэһэ-үөгүлэһэ

Өттүктэспитинэн бардылар;

Ойбонноох оройдоругар

Уурсубутунан бардылар;

Киргиллээх кэтэхтэригэр

Киирсибитинэн бардылар.

_____________

Онуоха туран,

Анараа киһи,

Атыттан туспэккэ эрэ,

Тойон Дьаҕарыма бухатыыры

Тула сүүрдэ сылдьан,

Туох да кэпсэтиитэ суох

Толбонноох ньууруттан

Тоҥсуйбутунан барда,

Килбиэннээх сирэйиттэн

Кэрпитинэн барда.

Итинниккэ түбэһэн баран,

Биһиги киһибит даҕаны,

Иэс күүтэн,

Иҥнэн-туттан туруох

Бэйэлээх буолуо дуо, —

Харса суох

Хардарсыбытынан барда,

Омуннаах үлүгэрдик

Охсуспутунан барда,

Дьүүлэ суох

Түһэрсибитинэн барда.

______

Тумул арыы тыа

Туллан-быстан түһэн иһэрин курдук

Туорай туоһахталаах

Нуоҕалдьын кугас аттаах

Тойон Дьаҕарыма бухатыыр обургу,

Тойон инититтэн арахсан баран,

Орто туруу дойду

Дьоллоох суолун тобулан,

Аан ийэ дайды

Айылгылаах аартыгын арыйан,

Илин өттүгэр

Эргэнэ хара тыа саҕа

Эҕэрдэ хаан эккиннэнэн,

Ойоҕос өттүгэр

Моҕол ураһа дьиэ саҕа

Соргу дайаан доҕуһуолланан,

Муҥ-быһылаан буолбакка,

Эрэй-буруй эрийбэккэ,

Ыарыы-сүтүү ыксаласпакка,

Дьаҥ-дьаһах таарыйбакка,

Өлүү-үлүгэр үтүрүйбэккэ,

Абааһы-албын атаҕастаабакка,

Алыс үчүгэйдик айаннаан, —

Иитиллибит-тэриллибит

Ийэ сибиир дойдутугар,

Илин атах кэбирэ суох эриэккэс бэттик

Эргийэн-тиийэн кэлбитэ эбитэ үһү.

___________

Дьэ доҕоттоор,

Олоҥхотун олоҥхо,

Омуннааҕын омуннаах,

Бу,

Куртуйах улар

Кутуругун түүтүн курдук

Куударалаах баттахтаах,

Хотой Айыы баай

Тойон оҕонньор аҕалаах,

Эрдэҕэс улар

Түөһүн түүтүн курдук

Эбирдээх иэдэстээх

Эдьээн Айыы баай

Хотун эмээхсин ийэлээх,

Тумул арыы тыа

Туллан быстан түһэн иһэрин курдук

Туорай туоһахталаах

Нуоҕалдьын Кугас аттаах

Тойон Дьаҕарыма бухатыыр обургу,

Тохтор-хордор

Кыайан хороммот

Дохсун кэрэ

Тотун тотон,

Бараатар-хайаатар

Кыайан бараммат

Барҕа баһаам

Баайын байан,

Ыырдар-хайдар

Кыайан ситтэрбэт

Ыраах күтүр

Ыырын ыырданан;

Аат бөҕөтүттэн суодуйан,

Үөһээ дойдуттан

Үргүөһүн үргүйбэккэ,

Аллараа дайдыттан

Аргыаһын аргыйбакка,

Иитэр сүөһүнү күрүөлээн,

Төрөтөр оҕону уйалаан;

Аал уоту оттон,

Алаһа дьиэни тэринэн,

Алтан сэргэни анньан,

Аар баҕаҕы айгыһыннаран,

Араҕас чэчири тиирэн.

Арыы түһүлгэни төрүттээн

Аҕа баһын тосту олорон, —

Үс саханы үөскэтэн,

Түөрт саханы төрөтөн,

Биэс саханы бииһэтэн,

Кириэс ыырай

Кинээһэ буолан,

Сатыы ыырай

Саарыга буолан,

Орто дойду

Тутааҕа буолан.

Олорбута эбитэ үһү.

Киириитэ

         Олонхо уус уран айымньы, хас биирдии олонхо угус ураты дьоруойдаах тус туhунан ис хоьоонноох – олонхо ѳбугэ тѳрутпут кэлэр кѳлуѳнэлэргэ кэриэс гынан хаалларбыт кэс тыла, ол кэс тыла диэн олонхо5о олох дьаhах, ѳй санаа, былдьаhыктаах, быhылааннаах кэм майгытын сигилитин туhунан уустаан-ураннаан дьуhуйбут уѳрэ5э эбит. Ону ааhан киэн халлаан киэлитин, итэ5эл, сиэр туом туhунан билиини тиэрдэр уѳрэх. Онтон саамай сурунэ – киhи аналын, бухатыыр айыы айма5ын кѳмускуур, араначчылыыр аналлаа5ын уран тылынан умсугутан инэрэр уѳрэх. Ол да иhин сункэн билиини инэринэн ильдэ сылдьар олонхоhуту улуу педагог Г.Н. Волков «Олонхоhуттар норуот утуѳкэннээх учууталлара эбиттэр», — диэтэ5э.

        Олонхо тѳрут ѳйдѳбуллэрэ саха оло5о, тулалыыр олох кѳстѳр-кѳстубэт эйгэтин, аан айыл5аны анааран сылыттаан кѳрѳр уѳруйэ5ин кытта быhаччы ситимнээхтэр. Олонхо иитэр уѳрэтэр, сайыннарар кыа5ын тута сылдьар тѳрут ѳйдѳбуллэрин маннык наардыахха сѳп:

·    Аан дойдуну анаарар тѳрут ѳйдѳбуллэр: аан ийэ дойду, Аар кудук мас //Аал луук мас, уеhээ дойду , орто дойду, аллара Дойду, то5ус хаттыгастаах халлаан, ойук былыт, кинкиниир киэн куйаар, былыргы быльдаhыктаах быдан дьыллар мындаалара.

·    Киhи аймах аналын туhунан: айыы айма5а, кун айыы улууhа, кун ѳркѳн улууhа, саха ураанхай, аар тойон а5а, кун кубэй ийэ, айыы кыыhа, окко туспут оноhуу, тѳннубэт тѳлкѳ, киhи буолар кэрэмэс кэскил, саха буолар салбар салааhын,; бутун оноруу, киhи тѳрдѳ буол, кэнчээрини кэнэтэр, удьуору ууhатар о.д.а.

·    Бухатыыр аналын туhунан: айыы бухатыыра, бухатыыр ата, кун улууhун, айыы айма5ын араначчылыыр аналлаах, суон дурда, халын хахха, кун киhитэ кѳмускэс, айыы киhитэ аhыныгас, айыы сирин аарыма ба5аната, кун сирин кутур куустээ5э, Кудай Бахсы уус о.д.а.

·    Айыы айма5ар утары турар куус туhунан: абааhы айма5а адьарай бииhэ, Арсан Дуолай, уѳдэн тугэ5э, Нэс Утугэн, абааhы уола, абааhы кыыhа, о.д.а.

·    Итэ5эл туhунан: сур-кут,буор кут, салгын кут ийэ кут, урдук айыылар, Урун Айыы Тойон,иччи, ойуун, уда5ан, кыырар, дьалбыйар, алгыыр, од.а.

·    Норуот уйгулаах оло5ун-дьаhа5ын туhунан: алаhа дьиэ, иэримэ дьиэ, аал уот, алтан сэргэ, аар ба5ах, урун суурук, хара суурук, унаар буруо, уостубат уйгу, быстыбат, быйан, иитэр суѳhу;

·    Тыл кууhун туhунан: кэс тыл, аман ѳс, хомуhуннаах тыл, сиэрдээх тыл илбистээх тыл, иччилээх тыл, сэттээх-сэлээннээх тыл, тыл иччитэ;

Бу а5ыйах холобуртан олонхо терут ѳйдѳбуллэрэ киhи буолар кэскили тустуур ѳйу санааны тиэрдэр аналлаахтара кѳстѳр.

Олонхону о5о5о уѳрэтии.

      Киhи аймах уйэлэр тухары олох туhугар туруулаhар охсуhуу наадатын, эр санаалаах кууhун , кэрэ утуѳ быhыы-майгы уйэлээ5ин, киhи оло5о бутун норуотун оло5ор суолталаа5ын олонхо философията кэрэhэлиир.

Олонхо кэнчээри ыччаттарбытын иитиигэ-уѳрэтиигэ туhанар сорук турар.           

    Тулуурдаах буолуу проблемата кыра саастаах о5олорго эмиэ баар. Билинни о5о кыра сааhыттан билиилээх-кѳруулээх, толкуйдуур дьо5урдаах, тыла ѳhѳ ыраас, ситимнээх сайдыылаах буолара ирдэнэр. О5олору иитэргэ былыргы ѳбугэлэрбит абыычайдарын , этиилэрин олоххо туhанарбыт ордук буолуо этэ.

О5о туhунан:

О5о – уйэ кэскилэ

О5о – инники эрэл

О5о – дьол-уѳруу,

О5о – оло5у, омугу сал5ааччы

Улэм сыала -соруга :

       О5олору сиэрдээх быьыыга- майгыга, ѳйгѳ-санаа5а иитии, ѳбугэлэрбит угэстэрин, итэ5эллэрин, тѳрут культуураны о5о5о ѳбугэлэрбит оонньууларын нѳнуѳ тириэрдии- уѳрэтии. Олонхо тылынан-ѳhунэн, дьоруойдарын уобарастарын, олонхо дойдутунан былыргы ѳбугэлэрбит олорон ааспыт олохторун кэрэhэлиир, сал5ыыр, кэнчээри ыччаттарбытыгар кѳрдѳрѳн, утугуннэрэн, уерэтии иитии.

Актуальноhа:

      Олонхо тылын-ѳhун кѳмѳтунэн о5ону сахалыы тыынна ѳбугэлэрбит олохторун-дьаhахтарын билиhиннэрээри. Бу олонхо диэн суду айымньыга о5олору кыра саастарыттан уhуйан иитиигэ-уѳрэтиигэ.

Тылларын саппааhын байытыы, уустаан-ураннаан бэргэн-хомо5ой тылынан кэпсэтэр уонна кэпсиир дьо5урдарын, уобарастаан толкуйдуур фантазияларын сайыннарыы.

Улэм формалара:

·    Дьарыктар

·    Бэсиэдэлэр

·    Олонхо оонньуулара

·    Олонхону оонньооhун (драматизация),  Мария Обутова – Эврестова «Дьуруйаан Бэргэн» олонхотун туруоруу.

      О5о5о бастаан олонхо сириттэн дойдутуттан са5алаан кэпсээhин уруhуйу кѳрдѳруу, олонхо дьоруойдарын уобарастарын кѳрдѳруу, ѳйдѳтуу.

      Дьарыкка сахалыы ѳбугэ оонньууларын оонньоотуу. Олонхону улахан группа о5олоругар утугуннэрэн аахтарыы. О5о уус уран тылы-ѳhу билэригэр бэйэтин сааhыгар сѳптѳѳх тойугу, олонхону уѳрэтии.

О5о уонна олонхо:

      Ханнык ба5арар омук уѳскээбит олорбут оло5ун кэпсиир, сырдатар уостан-уоска бэриллэн, аныгы ыччакка тиийэн кэлбит уостубат-ѳспѳт айымньылаах буолар. Саха омуга уѳскээбит дойдутун тыынын, дьонун ѳйун-санаатын, оло5ун дьаhа5ын кэрэhэлиир суду айымньытынан олонхо буолар. Олонхо тылын – ѳhун иhитиннэрии о5о кыра эрдэ5иттэн ыытыллар. О5о олох кыратыгар ыалга, дьиэ5э-уокка, эбэ-эhэ, тѳрѳппут олонхону сэнээрэн истэннэр о5о бол5омтотун тардаллар.             Уhугэр диэри сааcтаах кырачааннар ойууну кѳрѳн олонхо дойдутун, сирин-уотун, айыы бухатыырын, кыыhын аатын суолун, уратытын билсэллэр.

      Ол курдук ѳйдууругэр табыгастаах гына остуоруйа куpдук кылгатан, ол эрэри олонхо ойуулуур-дьуhуннуур, олук тылларын туттан сурун ис хоhоонун иитээччи билиhиннэрэр, о5о ѳйугэр онорон кѳрѳр дьо5урун сайыннарар. Олонхону кыра сааhыттан билсэн, этигэр хааныгар инэринэн, ылынан улааппыт о5о:

1.   Ѳйдѳѳн истэр дьо5ура сайдар

2.   Олонхо тылыгар-ѳhугэр интириэhэ уhуктар.

3.   Тѳрѳѳбут норуотун былыргы оло5ун-дьаhа5ын кытта билсэр

4.   Ыраа5ы толкуйдуур ыраналыыр буолар, ойуулаан-дьуhуннээн, уобарастаан кѳруутэ сайдар

5.   Тулалыыр айыл5атын, эйгэтин убаастыыр, учугэй-куhа5ан ѳруттэри араарар, тѳрѳѳбут норуотунан киэн туттар буола улаатар

6.   Айыы сыралын инэринэн, сахалыы сиэрдээх киhи кэрэмэhэ буолар кыахтанар.

Уhуйаан нэдиэлэђэ биирдэ, (сылга 34 чаас), ыытыллаллар. Дьарык уhуна – 30 мүн.

	Дьарык  темата	Ситиhиллиэхтээх сатабыллар	Буолар күнэ-дьыла, туттуллар литература.
	«Олонхо туьунан билиьиннэрии»	Уорэтэр сыла: Социально—коммуникативнай сайдыы: беле5унэн  улэлиир уеруйэхтэрин, толкуйдуур дьо5урдарын сайыннарыы; беле5унэн улэ5э уерэтии, дьайымал кэмигэр о5о бэйэ-бэйэни кытта бодоруьа уерэниитэ; дьарык кэмигэр бэйэ-бэйэ5э комолоьор, до5ордуу сыьыаны иитии. Билии—керуу сайдыыта: олонхо ус дойдутун туьунан билиьиннэрии, интэриэьи уоскэтии; олонхо ебугэбит суду айымньыта буоларын ойдотуу; о5о билэр-корор ба5атын сайыннарыы; Тыл сайдыыта: сана тыллары билиьиннэрии, о5о тылын саппааьын байытыы, ситимнээх толору этиилэри туттан санарарга уорэтии; тыллары чуолкайдык санарар, бэйэ санааны толлубакка этэр дьо5уру сайыннарыы.  Олонхо туьунан уопсай ойдобул биэрии. Интерактивнай доска5а слайд коруу «Олонхо дойдута»; «» олнхону быьа тардан аа5ыы.	Алтынньы ый 25 кунэ. 1 «Олонхо дойдута» Дь-2014 с. Е.П.Чехордуна. 2 Олонхо уруьуйдарынан слайд онорон кордоруу. 3 «Куонэ ко5оччор аттаах куустээх-уохтаах  Кун Кундулу бухатыыр» Дь.- 2009 с. П.Е. Решетников —  олонхоттон быьа тардан аа5ыы (3стр-7стр).
	«Олонхо ус дойдута таныллар хартыына«	Ус дойду уруhуй 3 чаастан турар , Уѳhээ дойду — халлаан куйаара ,былыттар ,сулустар ,урун айыылар Орто дойду — сир араната, айыл5а , уунээйилэр ,кыыллар ,уѳн-кѳйуур, кѳтѳрдѳр Аллараа дойду -сир аллараа араната Хас биирдии дойду бэйэтэ туспа ис хоhоонугар сѳп тубэhиннэрэн ууруллар Сайыннарар кыа5а: Ус дойду ойуу о5о сенсорнай сайдыытын хааччыйар уонна олонхо ус дойдутун билсиhиннэрэр демонстрационнай матырыйаал буолар, улахан о5о олонхону бэйэтэ кэпсиир кыахтанна5ына, тылын-ѳhун, айар, кэпсиир уонна бол5омтолоохтук истэр дьо5урун таhымын урдэтэр кыахтанар.	Сэтинньи ый 1 кунэ 1 «Олонхо дойдута» Дь-2014 с. Е.П.Чехордуна. 2 Олонхо уруьуйдарынан слайд онорон кордоруу.
	«Обугэлэрбит олохторо-дьаьахтара»	Сахалар былыр алаастарынан бытанан дьиэ-уот тэринэн олорбуттара. Бэйэлэрэ анал сирдээх буолан, ынах, сылгы иитэллэрэ. Сайылыыр, кыстыыр сирдэрэ тус-туьунан буолара. Тыйыцс кыьын дьахтар, эр киьи сылаас, туулээх танаьы таннар. Сахаларга былыргыттан билиннэ диэри бииргэ торообуттэрэ, уруу-аймах улахан оруоллаахтар. Ол иьин торду-ууьу билиллиэхтээх. Оонньуу сахалыы лото «Мин эйгэм»	Сэтинньи ый 8 кунэ. 1 Дьарыкка сахалар олохторун-дьаьахтарын слайдын коруу,кэпсээьин, И.Г.Федоров,П.К.Васильев кинигэтинэн. 2 остуол оонньуута лото.
	Олонхо хамсаныылара: «Хамсаныылаах олонхо оонньуута»	Дьарык сыала:  о5о этин-сиинин, тылын-оьун,ойун-санаатын сайыннарыы. Эрчимэн Бэргэн бухатыыр Иитээччи аан дойду айыллыыта хоhоон аа5ар Бухатыыр Эрчимэн Бэргэн аллараа дойдуга айанныыр 3 куруугу сы5арытан онон хаамар Аллараа дойдуга ѳйдѳѳн кѳрбутэ хара тааhынан кѳрѳн турар эбит Абааhы о5олоро 5 о5о куруук иhигэр тураллар , Эрчимэн Бэргэн ньолбуhах хара ѳрбѳхтѳн оноhуллубут мээчигинэн быра5аттыыр 5 абааьы о5олоро тогурук хаптаhын урдунэн солбуhан ууран хаамаллар Куота сатыыллар, Барыларын табан Эрчимэн Бэргэн хотор Оонньуу сайыннарар кыа5а Оонньуу быраабылатын тутуьан, о5о сатаан быллаанныыр ,хонтуруолланар , бэйэтин салайынар тургэнник хамнанар ,сымса буоларыгар эрчийэр.	Сэтинньи ый 15-22 куннэрэ. «Олонхо: эти-сиини эрчийии»Дь.- 2009 с.
	«Кырыллыбыт хартыынкалар» (пазл).	Олонхону билиьиннэрэргэ, уерэтэргэ олонхо сюжетынан оноьуллубут хартыынкалары хомуйуу – таныы. Танар кэмигэр хартыына ис хоьоонун о5ону кытта кэпсэтэрбит туьалыыр еруттэрдээх буолуон сеп: олонхо ис хоьоонун ейдуур, тыла сайдар, тылын саппааьа элбиир, ейугэр тутар дьо5ура сайдар, бол5омтолоох буолар, ену, быьыыны-таьааны араара уерэнэр. Маны таьынан бытархай элеменнэри тутан тарбахтарын былчына сайдар буолан о5о уопсай сайдыытыгар эмиэ кемелеех буолуон сеп. Бу оонньууну биирдиилээн, команданан да оонньуохха сеп.	Сэтинньи ый 29 кунэ.  пазылынан дьарык.
	Ойуулаах кубиктар»	О5о кубик туерт хайысхатыгар ойууламмыт уруьуйдары сааьылаан булар, наардаан уурар. Оонньуу кэмигэр о5о ебугэ туттубут малын – салын, иьитин – хомуоьун, сэбин – сэбиргэлин, танаьын сабын туьунан эбии ейдебулу ылар. Маны таьынан ахсааны аа5арга, ену араарарга туьалаах буолуон сеп. Оонньуу биирдиилээн, хамаанданан , беле5унэн ыытыллыан сеп.	Ахсынньы ый 6-13 куннэрэ
	Саха норуотун уус-уран айымньытын саамай урдук чыпчаала – Олонхо	Иллюстрация кеметунэн о5олорго кэпсээьин. Уустаан-ураннаан, куцолаьы уларытан, ис хоьоонноохтук кэпсээн о5олорго тиэрдии. О5о санаабыт санаатын таба этэн, ис хоьоонноохтук санара уерэнэрин ситиьии.	Ахсынньы ый  20-27 куннэрэ.
	Дид/оонньуу	«Пааратын бул», «Предмети наардаа».	Тохсунньу ый 10- 17 куннэрэ
	Хамс/оонньуу	«Харда5ас охторуу», «Дьиэрэнкэй тэбии», оьуохай хаамыыта.	Тосунньу ый 24 кунэ
	«Олонхо – эйгэтэ…»	«Дьулуруйар Ньургун Боотур» — олонхоттон ат уобараьын быьа тардан о5олорго аа5ан иьитиннэрии. Суруллубут тыллары ырытыы, туох ейдебуллээхтэрин быьаарыы. О5о тылын байытыы, ситимнээх сананы            сайыннарыы. Тыл оонньуута: «Этиини сал5аа», «Теттеру эт». Хамс/оонньуу: «Атынан сырсыы», «Тургэнник хомуй»	Тохсунньу ый 31 кунэ
	В рамках Года молодежи в РС(Я)и 385-летия вхождения Якутии в состав Российского гос-ва XXI респ-й фестиваль дошкольных театральных коллективов «Синяя птица» им. Ю.Н.Козловского  курэххэ театрилизованнай  сценка кордоруугэ бэлэмнэнии. Мария Обутова – Эврестова «Дьурайаан Бэргэн»  олонхотун туруоруу.	Группанан театрилизованнай кордоруугэ дьарык ыытыы. Олонхо —  о5о торообут торут тылын кэрэхсииригэр,тулалыыр куох эйгэбитиг харыстыырыгар, таптыырыгар уорэтэр.   Олонхо туругун , ис хоьоонун о5олорго тиэрдии. Оуолларга о5олору уллэриир,	Олунньу ый 7,14,21,28 ; Кулун тутар ый 7;14;21;28  куннэрэ.
	«Олонхо5о уран тыла»	Дьарыкка о5олор олонхо кулуус тылларыгар уорэнэллэр: •          Олонхо: олонхоьут, аал уот, оллоон кэбистэ, кулгаах баттанна; •          Уоьээ дойду: киэн куйаар, урдук айыылар, добун халлаан, кунду манан кун, уоттаах кун, урун былыт; •          Орто дойду: конус урэх, сууруктээх орус, уллэр муора,анаат-мунаат алаас, баттаатахха маталдьыйбат, тулларытта5ас хатырык, хатын мас; •          Айыы аймаха: кохсуттэн тэьииннээх кун улууьун дьоно, толуу дьон, халлааны хаххалыыр, кунду кулуктэр,о.д. хоьуйан этэр-санарар тылларга уорэнэллэр. О5о онорон коруутэ,фантазиятын сайыннарыы. Ойго онорон коруу: олонхо геройдарын, оту-маьы,уунээйини.	Муус устар ый 4 ; 11 ; 18 куннэрэ.
	Орто дойду айыллыыта	Олонхо хамсаныыларыгар о5олору уорэтии. Эрчиллиигэ бэлэмнэнии: турукка киирии. Сиьи конотук туттан олоруу,тобону эргитии о.д.а хамсаныылары оноруу.	Муус устар ый 18-25 куннэрэ
	Олонхо5о айыл5а костуутэ Тумуктуур дьарык  ыам ыйын 23 кунэ	Олонхо хамсаныыларыгар о5олору уорэтии. Эрчиллиигэ бэлэмнэнии: турукка киирии. Сиьи конотук туттан олоруу,тобону эргитии о.д.а хамсаныылары оноруу.	Ыам ыйын 2;16;23 куннэрэ

Туhаныллыбыт  литература

1. «Олонхо: эти –сиини эрчийии»Дь.2009с, Н.В. Чехордуна, А.С. Ефимова,Т.В.Старостина

2. «Олонхо в игровой деятельности детей»Якутск 2013г. Андросова Ю.В., Александрова Н.П.

3. «Алгыстаах алаьа» Дь-2009с,Д.Г.Ефимова, Н.П.Александрова

4. «Олонхо дойдута» Е.П. Чехордуна- Дь.: Бичик, 2014с

5. «Обугэлэрбит оло5о-дьаьа5а» Дь-2012с И.Г.Федоров, П.К. Васильев

6. «Куонэ ко5оччор аттаах куустээх-уохтаах Кун Кундулу бухатыыр» Дь-2009с,П.Е. Решетников- Коьоно Буотур.

Дьокуускай куорат, 17 оскуола

Олонхону туруорууга комо матырыйаал.

Туттуллубут литература:

Олонхо о5олор айымньыларыгар.

1. Олонхо геройдара:

Иэйиэхсит

Айыыьыт

Дьоьогой

Урун Аар Тойон

Аар Луук Мас

Аан Алахчын Хотун

Баай Байанай

Саха Саарын Тойон

Сабыйа Баай Хотун

Кун Дьирибинэ- Саха Саарын Тойон, Сабыйа Баай Хотун уоллара

Тунал5аннаах Ньуурдаах Туйаарыма Куо- Саха Саарын Тойон,Сабыйа Баай Хотун кыыстара

Ньургун Боотур-айыылар орто дойдуга туьэрбит бухатыырдара

Ньургун Боотур балта Айталы Куо

Аллараа дойду абааьы бухатыыра ыйыста Хара

Аллараа дойду а5а баьылыга Арсан Дуолай

Дьыл5а Тойон

Хара Ытык Хахайдаан-уда5ан, ус хос бастаах оксоку(хотой)

Айыы Умсуур уда5ан- Ньургун боотур а5аьа(эдьиийэ)

Урун Уолан-?хантан кэлбитин бил

Кыыс Ньургун-бухатыыр дьахтар

Айыы Дьура5астай Кыыс Ньургун сурдьа

1. ^

Ыйыста Хара Айталы Куону уорбута.

Уот Уьутаакы Туйаарыма Куону уорбута.

Ньургун Боотур быыьыыр Айталы Куону, Туйаарыма Куону, Урун Уоланы, Айыы Дьура5астай , 37 айыы бухатыырын.

1. ^

Сценарий тутула:

-Олонхо са5аланыыта.

-Олонхо5о быьылаан торуотэ. Конфликт.

-Олонхо5о тахсыбыт быьылааны быьаарар суол. Решение конфликта.

-Сопутствующие конфликты и их решение.

-Кыайыы. Ким кыайыыга кыттыбыта. Айыы уда5аннарын суолтата. Ап-куруьун суолтата. Значение шаманок и их способы помощи богатырю.

Ради чего победа? Ради продолжения рода человеческого.

Оборудование: мультимедиа, проектор, экран,колонки,презентации, фонограммы.Звуки: хомус, лошади, жаворонок(фоновая фонограмма). Фотоаппарат, видеокамера.

1. Орто бараан дойду костуутэ. Олонхоьут:

А5ыс иилээх-са5алаах,атааннаах-монуоннээх, айгыр-силик аан ийэ дойду-ойор куннээх, охтор мастаах, уолар уулаах.Кохсуттэн тэьииннээх, аьыныгас санаалаах айыы хаан аймахтара Орто дойду килэйэр киинигэр, тарайар тааскатыгар, суон саалыгар, ааттаах алааьыгар олохсуйан ууьууллар.

1. Уоьээ дойду костуутэ.

Уоьээ дойду то5ус хаттыгастаах . Алын хаттыгаьыгар Иэйэихсит, Айыыьыт, Дьоьогой айыылар олороллор. Кинилэр ураанхай саха удьуоругар, сылгы ынах суоьуну , о5ону-урууну айан-кэрдэн биэрэллэр. Уоьээ тохсус хаттыгаска Урун Аар тойон олохсуйбут. Кини ус дойду оло5ун барытын салайар, дьаьайар,дьыл5алыыр.( Иэйиэхсит, Айыыьыт, Дьоьогой айыылар сыана5а тахсан бокулуон онороллор, олороллор).

3 костуу. Аллараа дойду костуутэ.

Кун анаара куннээх, ый анаара ыйдаах, буспатах мунду миинин курдук балыа-будуо халлааннаах Аллараа дойду абааьы бииьин ууьа бурууккуур. Кинилэр туун сырыылаахтар. Орто дойду кыргыттарын уораллар-талыыллар. Ыйданатаа5ы тиит кулугун са5а улахаттар, коруохтэн туктэри коруннээхтэр, анала кэнэннэр, буор уйбат буула5а куустээхтэр.( харана буолар, кулуктэр костолло( слайд№4 абааьы бииьин ууьа).

1. Аар Луук Мас.

Орто дойдуга 8 салаалаах аар Луук Мас уунэр. Бу мас лабаатыттан урун илгэ ко5он кус сымыытын са5а чоллургэччи таммалаан , уйгулаах быйаннаах дирин далай олохсуйар. Аар Луук маска аан дойду иччитэ аан Алахчын Хотун олорор.

5.

Баай байанай

Кэнкил хара тыа5а суурэр атахатаа5ы, котор кынаттаа5ы тэниттин диэннэр, Уоьээ айыылар Баай байанайы Орто дойдуга туьэрэллэр. Онтон ыла иннинэн сирэйдээх, иэгэйэр икки атахтаах сугуруйэн туран: «Суду эьэ тойонум! Бар5а баайгыттан, куон туоьум иннигэр куойэ котон кулу! Кынааьыммар киллэр, кылыыбар уктэт!»-диэн унэн-суктэн кордосто5унэ, киниэхэ Баай Байанай булдуттан тосхойон биэрэр.

5 костуу: Орто дойду оло5о костор.

Кыладыака эбэ хотунна Саха Саарын Тойон чэлгиэннээх тэлгэьэтэ, дьоллоох тусаьата туругуран турбут эбит. Мас маалтаар бала5ан дьиэ иннигэр кэлбит киьи атын баайдын диэннэр бастын сэргэни байбаччы бар5ардыбыттар, орто сэргэни ойуччу туруорубуттар, кэнники сэргэни кэккэлэьиннэрэ аспыттар Саха Саарын тойонно, Сабыйа баай хотунна уоллаах кыыс о5о торуур. Уол о5о торообутугэр дьиэлэрин урдэ уллэнниир, эркиннэрэ иэ5энниир, ба5аналара байааттар. А5ата уолун контоьунэн чороччу кэлгийэн у5арытар. Кун Дьирибинэ бухатыыр о5о омуннаахтык улаатар: биир хонон биирдэнэнр, икки хонон иккилэнэнр, ус хонон устэнэр.

Саха Саарын тойон, Сабыйа баай Хотун кордор харахтарын дьуккэтэ, котурдэр тиистэрин миилэтэ буолбут кыыстара, Тунал5аннаах ньуурдаах Туйаарыма Куо то5ус былас суьуохтаах, танас бутэй этэ ,унуо5а, унуох бутэй силиитэ дьалкыйан коруохтэн кэрэ дьуьуннээх кыыс о5о буола улаатар.

6 костуу Туйаарыма Куону уоруу.

Бу бэйэлээ5и Аллараа дойду адьарайдара ымсыыра корон, айыы дьоно билбэтинэн, кэтиир –маныыр буолбуттар. Ыйданатаа5ы тиит кулугун курдук суор хара абааьы Бухатыыра Туйаарыма Куону уоран, Хаан бай5алы унуордуура, муус уора5айыгар кистиирэ тиийэн кэлэр.

Айыы кыыьа ытыыр-сонуур. Ытаабыт саната ыраахтан кумаар –бырдах санатын курдук дыыгынаан иьиллэн хаалар. Айыы кыыьа абааьы уола сымара таас ордуутугар олорон, харыьыттарара хара5ын уута, комускэтэрэ эрэ комускэтин уута буолар. Кун Дьириминэ балтын ир суолун ирдии барар да, ууга тааьы бырахпыттыы сутэр.

7 костуу. Ньургун Боотуру туьэрии.

Ортодойду олохтоохторо абааьы айма5ын ата5астабылыгар аймаммыттар. Онуоха : «Дуула5а бухатыырда туьэрэн кулун !»,-диэн , Аан Алахчын Урун ААр Тойонтон кордоьор. Ньургун Боотуру ураанхай саханы ууьаттын, айыы айма5ын араначчылаатын диэн , Айталы Куо балтын кытта Уоьэттэн утумэхтээн туьэрэллэр.

О5олор орто дойдуга туох да кыьал5аны билбэккэ корулээн-нарылаан олороллр. Уол сааьа ситэригэр бухатыыр куустэнэр, кууьун холонуон, охсуьуон-киирсиэн ба5арар буолар. Кыы о5о сэттэ былас суьуохтаах, утуокэннээх бэйэлээх кыыс буола улаатар.

Ньургун Боотур балта Айталы Куону кытта уу нураллык олордохоруна,эмискэ буур5а туьэр, этин этэр, хаардаан халыьытар, тонот турар. Аллараа дойдуттан абааьы бухатыыра Ыйыста Хара тахсанг Айталы Куону уоран-талаан илдьэ барар.

8 костуу. Ньургу Боотур Аан Алахчыттан алгыс кордоьор.

Ньургун Боотур балтын Айталы Куону абааьы уола Ыйыста Хара уорбутун кэннэ, Аар луук маска тиийэн сир-дойду иччитэ Аан алахчын хотунтан куус-уох кордоьор. Онуоха дойду иччитэ алгыс этэр. Бухатыыр орулуур уохтанар, курулуур куустэнэр. Хантас гынна5ына халлааны хаххалыыр, ыгдас гынна5ына ыйы сабардыыр, куокэс гынна5ына куну кулуктуур, куурээннээх куустээх, бухатыыр быьыылаах буолар.

9 костуу Бухатыыр ата.

Бухатыыр аналлаах ата-дьулусханнаах дьулус манан халлаан дьураатыгар тура торуобут дьулусхан суурук ат. Бу ат тэьиинин быстыа5ынан чиччигинэс иниирдээх, контос быстыа5ынан курус куустээх. Бу ат барахсан ус дойдуну ургулдьу туьэн айанныыр. Иччитэ иэдээннэ тубэстэ5инэ эрдэ сэрэтэр, киьилии кэпсэтэр сахалыы санарар. Бухатыыр бастын до5оро-атаьа, субэьитэ.

10 костуу. Ньургун Боотур Аал уокка бухатыыр сугуруйуутэ.Айыы бухатыыра адьарай бииhэ ата5астаан барбытын ситиьэ-иэстэьэ барарыгар аал уотун иннигэр соьургэстээн олорон эрэ: «Мин эргиллэн кэлиэхпэр диэри оттубут уоппун умуруорума! Биир ньирэйи токутума, биир кулуну туоратыма!»-диэн алгыс ал5аан кордоьор.

Ньургун Боотур балтын уорбут Ыйыста Хара абааьы бухатыырын ир суолун ирдиир, тон суолун тордуур. Кыьыны кырыатынан,сайыны самыырынан саба5алаан айанныыр. Элбэх моьоллору туораан абааьы уолун ситэ баттыыр. Балтын быыьаан ылан, чокуур таска кубулутан сиэбигэр уктан кэбиьэр уонна остоо5ун кытта охсуспутунан барар.

Ыйыста Хара Ыйтык Хахайдаан диэн абааьы уда5анын комо5о ынырар. Уда5ан ус хос бастаах оксоку кыылга кубулуйан кэлэн болуох хааны быра5ар. Абааьы уола ыйыстар, ус тогул эьэлии часкыйар.

Ньургун Боотур а5аьын Айыы Умсуур уда5аны ынырар. Уда5ан кыталык кыыл буолан кэлэн, айыы бухпатыырыгар ко5он кус сымыытын са5а ара5ас илгэни быра5ан биэрэр. Ньургун Боотур айа5ара «лап» гыннарар да иниирин тыаьа лачыгырыы туьэр.

11 костуу. Кыайыы

Ньургун Боотур ыйыста Хараны кыайан-хотон балтынаан Айталы Куолуун Саха саарын Тойон уонна Сабыйа Баай хотун олохторугар тиийэн кэлэллэр.

О5онньордоох эмээхсин айыы бухатыырыгар Туйаарыма куону оссо биир абыыьы уола Уот Уьутаа5ы уорбутун туьунан, Кун Дьирибинэ комускуу баран баран суппутун туьунан ытыы-сонуу кэпсииллэр, быыьыырыгар-абырыырыгар кордоьоллор.

12 костуу. Ньургун Боотур уонна Уот Уьутаа5ы охсуьуулара

Орулуур отут куну быьа хара бай5алы хабар5аларыгар диэри тэпсэ сылдьан, таас хайалары тобуктарыгар диэри то5ута тэпсэ сылдьан охсуьаллар. Ус дойдуну атыйахтаах уу курдук аймыыллар.

Ньургун Боотур а5аьа Айыы Умсуур биэрбит уот субуйа батаьын комотунэн, айыы далбар кымньыытын туьанан Уот Уьутаакыны кыайар-хотор. Абааьы айма5ыттан Кун Дьирибинэнэни, Туйаарыма Куону,Урун Уоланы таьынан оо5уй о5ус о5уруктаах быатыгар кэлгиллибит отут сэттэ айыы бухатыырдарын быыьаталыыр, олортон оруьуйэр.

13 костуу. Ыал буолуу

Ити курдук кыайан –хотон уорэн-котон олордохторуна, Ньургун Боотур а5аьа айыы Умсуур кэлэн:

«Балтын Айталы Куо кун Дьирибинэ анала буолар. Оттон эн холоонноох до5орун Кыыс Ньургун буолар,»-диир.

14 костуу. Ньургун Боотур Кыыс Ньургуну кэргэн кэпсэтэ кэлбитигэр, бухатыыр дьахтар маннык диэн кордоьуулээх буолар:

«Сурдьум Айыы Дьура5астай аллараа дойдуларга хааллан сытар. Кинини босхолоо, быыьаа-абыраа!» Ньургун Бооту тургэн улугэрдик хотторбут абааьы айма5ыттан айыы Дьура5астайы сулбу таьыйан а5алар.

15 костуу. Кыыс Ньургун кэргэн тахсар кэмэ кэрдиитэ тиийэн кэлэр. Кинини айыы уда5аттара а5ыс дьайтан аал уотунан ыраастаан арчылаан кийиит буоларга бэлэмнииллэр. Ньургун Боотурга кэргэн тахсар.

16 костуу .Ыьыах

Айыы дьоно алаас-сыьыы мунунан ара5ас чэчири анньаллар. Аар ба5ах сэргэни туруораннар ыьыах ыьаллар, уорэллэр-котоллор, оонньууллар-корулууллэр. Ыьыахха чугаьы чуораанынан, ыраа5ы хобо тыаьынан то5уоруталлар. Аттаах-сатыы бары айаннаан кэлэр. Орогой ыьыа5а то5ус хонук устата у5араабат. Куустээх манна куон корсор, быьый манна быыраттар, аьастаах манна аьыыр, тойуктаах манна туойар, ырыалаах манна ыллыыр, олонхоьут манна олонхолуур.

17. Ити курдук орто дойду олохтоохторо дьэ льоллоох олохторо са5аланар.

Ньургун Боотур балта Айталы Куо Кун Дьирибинэлиин , Туйаарыма Куо Урун Уоланныын, Ньургун Боотур Кыыс Ньургуннуун ыал буолан орто дойдуга олохсуйаллар. Алаьа дьиэни иччилииллэр, аал уоту оттоллор, иитэр суоьуну куруолууллэр, торуур о5ону биьиктииллэр, саха тордо буолаллар.Дом! Дом!Дом!

Цели и задачи:

• В игровой форме проверить и закрепить ранее
  полученные знания об олонхо по темам: “Якутский
  эпос олонхо”, “Покровитель лошадей Джесегей
  Айыы”, “Герои олонхо”, “Олонхо. Срединный мир”,
  “Три мира олонхо”, “Нижний мир”, “Верхний мир
  олонхо”.
• Расширить познания детей о Вселенной — Верхнем
  мире, Срединном мире, Нижнем мире, о героях
  олонхо, населяющих Верхний мир, Срединный мир,
  Нижний мир.
• При помощи предлагаемых перед игровым туром
  вопросов провести фронтальную проверку знания.
• Способствовать дальнейшему формированию
  нравственных понятий как доброта, взаимопомощь,
  благодарность, любовь к родителям.
• Развивать познавательный интерес у детей к
  эпосу олонхо.
• Оказание помощи ребенку в развитии творческого
  потенциала народа cаха, склонностей,
  способностей, помощь в якутском самоопределении,
  самореализации в семье, школе, окружающем мире.

Оборудование: Юла, буквы из разрезной азбуки,
картины, изображения, рисунки учащихся трех
миров, героев олонхо, карточки с подсказками,
ручки, бумаги, якутские узоры Иэйиэхсит богини
Верхнего мира (за правильный ответ), призы.

Подготовительная работа:

1. Подготовить буквы на магнитной основе.
2. Подготовить вопросы для игроков и зрителей.
3. Подготовить призы для игроков.
4. Подготовить игру “Поле чудес” (юла).

Ход мероприятия

I. Беседа

– Сегодня у нас необычный урок, а урок-игра “Поле чудес”, посвященная к теме олонхо. Олонхо – это древняя былинная история народа саха о героических подвигах. Нам нужно выбрать первую тройку игроков. Участниками первого тура станут те, которые правильно ответят на три вопроса. Вопросы: Как называется царство черных сил, демонов всякой разной нечисти? — Нижний мир был царством черных сил. Черные силы нижнего мира всегда хотели поработить Срединный мир. В нижнем мире живут злые духи – абаасы. В каком Мире живут Боги Айыы? – Олонхо – древнее поверье народа cаха. Наша Вселенная в те далекие времена создалась из трех миров. В Верхнем мире властвовали Боги Айыы, высшие небесные силы. Верхний мир – небо, там живут добрые духи. Кто защищал Срединный мир от злых духов, всякой разной нечисти? — Срединный мир – это Земля, где живут люди. У Срединного Мира были свои защитники – могучие богатыри. Такие как Ньургун Боотур, Могучий Эр Соготох, Элэс Боотур, Эрчимэн Бэргэн и т.д.. Мы хотим быть похожими на этих богатырей, такими же умными, сильными, ловкими.

Богатыри

Дети, ответившие на эти вопросы, становятся
участниками первого тура.

Тур 1. “Житьё-бытьё Срединного мира”

Задание: Напиток этот вкусен и полезен,
содержит много витаминов С, Р, В, обладает
чудодействием, исцеляет, очищает организм, дает
энергию. В те далекие времена называли напиток
“живой водой” (кумыс – национальный напиток
народа саха)

Первый игрок вращает юлу. Если названной буквы
в слове нет, то право следующего хода переходит к
другому игроку, пока не разгадывают слово. Если
игрок подряд правильно угадывает три буквы, то
выносят два чорона, в одном из них находится приз.
Чорон – это деревянная посуда для питья кумыса.
Игрок, угадавший слово, выходит в финал, получает
узор “Иэйиэхсит”. Все игроки получают приз.

Вопросы для участников второго тура:

1. Как зовут творца мира? – Юрюнг Айыы Тойон –
   творец мира.
2. Чему учат олонхо? – Олонхо учили отличать добро
   и зло. Олонхо учит быть добрым, побеждать зло,
   быть благодарным, помогать друг другу, уважать
   слабых, пожилых. Любить своих родных и Родину,
   чтобы дети с малых лет учились жить.
3. Как называют человека, который исполняет
   олонхо? – Олонхосутами. Они очень талантливые,
   яркие люди. Обычно они в те далекие времена были
   простыми бедными крестьянами – скотоводами. А в
   наше время талантливейших олонхосутов много. Мы
   тоже учимся с раннего детства подражать и
   сказать олонхо. В I классе в районном фестивале
   олонхо всем коллективом стали призерами
   фестиваля, а Маша Трофимова заняла IV место. Она
   знает олонхо Сергея Васильева “Эрчимэн Бэргэн”
   и сказывает наизусть 145 слов олонхо.

Тур 2. “Герои олонхо”

Задание: Где жили Нюргун и Айтал –
Куо? – в Верхнем мире

Подсказка: Так описывается их страна.
Там царили спокойствие, богатство, гармония.

Игрок, угадавший слово, становится участником
финала и ему вручается узор “Иэйиэхсит”. Все
участники второго тура награждаются призами.

Вопросы для участников третьего тура:

1. Как описывается Земля, в которой жили древние
   якуты?
2. Дополните отрывок: Добрый конь так и радовался
   … своего хозяина, что побежал еще быстрее. (Новой
   победе.)
3. Задание: Отгадайте кроссворд (вывешивается
   кроссворд на формате А3)

1. Нюргун – он славный богатырь, стремительный –
   быстрый, ловкий. А как переводится богатырь? (Боотур.)
2. Как звали сестру Нюргуна? (Айтал-Куо.)
3. Место для привязывания лошадей у древних
   якутов? (Коновязь.)
4. Как называют Гнедого коня Нюргун? (Скакун.)
5. Как звали хозяина болота? (Ап Хара.)
6. Как называют людей, которые благодарят за добро,
   помощь? (Благодарные.)

Тур 3. “Красавица Земля”

Задание: Поднявшись на высоту
птичьего полета, мы увидим родные места наших
героев олонхо. Он лежит в самом центре Срединного
мира. Такой широкий, что грозный, быстрокрылый
сокол, летит изо всех сил, за тридцать дней не
может долететь с одного края на другой.

Подсказка: Его окаймляют зеленые леса.
Шелест шелковистых берез ублажает слух. С небес
льется пение жаворонка. В лесах полно дичи. В
озерах серебрится крутобоковая рыба. Не
надышишься медовым пьянящим воздухом. (алас)

Игрок, угадавший слово, становится участником
финала и получает узор “Иэйиэхсит”. Все игроки
получают призы.

Финал

Задание: Олонхо является вершинным
достижением фольклорной классики народа саха. В
одном олонхо содержится от десяти до нескольких
тысяч слов в определенном порядке.

Подсказка: Певец олонхо знал их и
сказывал наизусть целыми ночами. Современная
наука еще не раскрыла секрета записи такого
огромного количества информации в мозге
человека – биоматериале. Этим будут заниматься
науки будущего, кибернетика и биогенные
технологии. Итак, в одном олонхо содержится от
десяти до скольки тысяч слов? (До ста.)

Финалист награждается призом.

В итоге изучения данной программы учащиеся
выполняют проектные работы. Например, доклад
ученика 2-го класса Иванова Лёвы на тему
“Жаворонок” (см. Приложение)
выполнен с целью изучения темы “Животный мир
Срединного мира”, занял призовое место в
Чугуновских региональных чтениях.

«Олоӊхо дойдутугар»

уруок таҺынан дьарык бырагыраамата.

БыҺаарыы сурук.

Оскуола алын сүҺүөх кылаастарыгар «Норуот тылынан айымньыта уонна уус – уран литература» бырагырааматыгар олонхону үөрэтии иккис кылаастан көрүллэр. Онон олонхо сүрүн өйдөбүлүн, тылын-өҺүн үөрэтии сађаланар. Кылааска олонхону толору үөрэтии уустугунан, тылын – өҺүн үөрэтии куурус быҺыытынан уруок таҺынан үлэђэ ыытыллар.

Кууруска олонхо тылын үөрэтии тыл дэгэтин, дорђоон дьүөрэлэҺиитин быҺаарарга олођурар. Олонхо тыла омук ытык өйдөбүллэрин (сыаннастарын) биэрэринэн, тыл көмөтүнэн ођо кутун – сүрүн иитэр үлэ барар.

Олонхо тылын үөрэтии сүрүн сыала: ођо олонхону өйдүүрүгэр, биҺирииригэр, ылынарыгар олук ууруу, сахалыы тылын саппааҺын байытыы; олонхо ытык өйдөбүллэрэ ођону иитэр кыахтарын туҺаныы.

Олонхо тылын үөрэтии соруктара:

1. Олонхо эйгэтин үөскэтии.

2. Тыл кэрэтинэн ођону олонхођо умсугутуу.

3. Тыл кэрэтинэн төрөөбүт дойдуга, ийэ сиргэ тапталы инэрии.

4. Олонхо тылынан ођођо ийэ өйү, сиэрдээх майгыны, кэрэ сигилини олохсутуу.

5. Тыл күүҺүнэн кыра кылаас үөрэнээччитэ уус – уран толкуйун сайыннарыы.

6. Ођо бэйэтигэр эппиэтинэстээх буоларыгар иитии.

7. Олонхо уран тылын кыра кылаас ођотугар инэрэр олугу охсуу.

Ытык өйдөбүллэри (сыаннастары) куурус ис хоҺоонугар киллэрии.

Олонхођо сөӊөн сытар ытык өйдөбүллэри кыра кылаас үөрэнээччитин сааҺыгар сөп түбэҺэр тылларынан, олуктарынан тиэрдиллэр.

Олонхођо саха норуотун маннык ытык өйдөбүллэрэ бааллар: Олох. КиҺи. КиҺи аймах. Дойдуга бэриниилээх буолуу. Айылђа. Υлэ. СомођолоҺуу. Уус-уран тыл. Дьулуур. Эрэйдэнии. Мал-сал.

Олонхо ис хоҺооно, этэр санаата кыра саастаах ођођо ордук кэбэђэстик, судургутук төрүт өйдөбүллэринэн тиийэр. Олонхо төрүт өйдөбүллэрэ саха олођу, тулалыыр олох көстөр-көстүбэт эйгэтин, аан айылђаны анааран, сылыктаан, сэдиптээн көрөр үөрүйэђин кытта быҺаччы ситимнээхтэр.

4. Олонхо төрүт өйдөбүллэрин туҺанан хоту сир, Саха сирэ, аан дойду, үс дойду өйдөбүллэригэр бэйэтин санаатын этэр, сааҺылаан санарар.

5. Олонхоттон сэргиир, наадыйар иҺитиннэриитин арааран булар.

6. Олонхођо этиллэр сиэр-майгы олуктарыгар олођуран, ођолору (ол иҺигэр атын омук) кытта сатаан алтыҺар, ханнык бађарар түгэннэ сөптөөх суолу-ииҺи көрдүүр.

Куурус түмүгэ

1. Олонхону үөрэтэргэ сыалы туруорар, аађары былаанныыр.

2. Олонхо олугуттан ис хоҺоонун сабађалыыр.

3. Олонхо олугуттан аахпытын, үөрэппитин сыаналыыр.

4. Олонхо олугуттан тэннэбилгэ кэриннэри, төрүт буолар тылы (билиини) талар.

5. Олонхо араас олугуттан биир кэлими, бүтүнү танан онорор, онуоха бэйэтэ ырытан ситэри толкуйдуур, көтүтүллүбүт, сиппэтэх өлүүскэни ситэрэн биэрэр.

6. Олонхођо ойууланар айылђа көстүүтүн быҺаарар, ырытар, толкуй утум-ситим тутулун тутар, дакаастыыр.

7. Олонхоттон улахан быҺа тардыыны аађарыгар салайыныыга дьулуҺар: кыађын, күүҺүн-күдэђин түмэр, көрсөр мэҺэйдэри, ыарахаттары туоруур; бэйэни күҺэйинэр.

8. Олонхону аађыы, үөрэтии итэђэҺин тупсарар: үлэ былааныгар, ньыматыгар уларытыыны, эбиини, тупсарыыны киллэрэр.

9. Киэп (эталон), дьайыы уонна үлэ түмүгүн (бородууксуйа) икки ардыгар араастаҺыы тађыстађына, дьайыы былааныгар уонна ньыматыгар сөптөөх уларытыылары, көннөрүүлэри киллэрэр.

Куурус ис хоҺооно.

Олонхо тылын үөрэтии олонхо олугар олођурар. Олонхо олугун сүрүн ис хоҺоонугар үлэ эрчиллии араас көрүнүнэн барар. Хас практическай дьарык аайы ођо кэтээн көрөр, илиитинэн тутан-хабан онорор үлэлэрэ киирэллэр.

Yөрэтиллэр матырыйаал тиэмэнэн наарданар.

Олонхо тылын үөрэтии олохо сирин-уотун, дьонун-сэргэтин туҺунан уопсай өйдөбүлтэн сађаланар. Эрчиллии үксэ тылынан ыытыллар. Дьарыкка хамсанан эрчиллии учуутал көрүүтүнэн оноҺуллар. Бу кылааска ођо уруҺуйдуур.

Аан дойду айыллыытын үөрэтэллэр. Маныаха сөптөөх тиэмэлэр таныллан, болђомто ођо тылын-өҺүн, өйүн-санаатын сайыннарарга туҺаайыллар. Суругунан үлэ киирэр.

Дьарык таҺыма хас биирдии учуутал дьођуруттан тутулуктаах. Онон манна этиллибит тиэмэлэри, үлэ араас көрүӊүн төҺө бађарар уларытыахха сөп.

Тыл дьүөрэлэҺиитигэр учуутал көрүүтүнэн дьарыктаныы ыытыллар. Практическай дьарык араас көрүӊэ: уруҺуй; олонхо ойуутун көрүү, үс дойдутун, дьонун-сэргэтин ойуунан көрөн тэннээҺин, ырытыы; күн-дьыл хаамыытын кэтээн көрүү; ребуҺу, таабырыны таайсыы; араас тиэмэђэ, ол иҺигэр олорор түөлбэтигэр баар Кэрэ Ытык сирдэр туҺунан бэйэттэн айан хоҺоон, кэпсээн суруйуута; тылы наардыырга өйгө дьарыктаныы, хоҺуйуу, этиилэри сааҺылаан санарыы, өйү сайыннарар оонньуу киирэр. Υөрэх-иитии үлэтин көдьүүҺэ үөрэппиккэ олођурбут бырайыактары онорууга эмиэ

Календарно-тематическое планирование

№	Тиэмэтэ	ЧааҺа	Υөрэнээччи үлэтин ис хоҺооно	Күнэ
Был.	Факт.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34	Олонхо-норуот киэн туттуута Төрөөбүт түөлбэ олонхоҺуттара Υс дойду ΥөҺээ дойду Орто дойду Орто дойду кэрэтэ Аллараа дойду Айыы дьоно Айыы бухатыыра Төрөөбүт сирин-уотун көмүскээччи Саха уола уонна айыы бухатыыра АбааҺы бухатыырын майгыта Сиэрэ суох быҺыы охсуута Уол ођо туҺунан олонхођо өйдөбүл Олонхођо Υрүӊ Уоланы хоҺуйуу Чаппараах анала Олонхођо куйаар өйдөбүлэ Олонхо уус-уран тыла Наукађа куйаар өйдөбүлэ Олонхођо халлаан өйдөбүлэ Наукађа халлаан өйдөбүлүн быҺаарыы Олонхођо күнү хоҺуйуу Халлаан эттигэ (кун туҺунан наукађа быҺаарыы) Олонхођо былыты ойуулааҺын Былыт туҺунан наука өйдөбүлүнэн Олонхођо ый туҺунан хоҺуйуу Ый-наукађа Сулустар сахалыы ааттара Сулус туҺунан научнай быҺаарыы Дьыл түөрт кэмигэр,ыраас халлаан туҺунан олонхо, хоҺоон уус-уран тыла Харана хайдах үөскүүрэ Сырдык уонна харана Олоӊхођо күн, ый, сулус туҺунан уус-уран этиилэр. Түмүк.	1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1	Төрөөбүт түөлбэ олонхоҺуттарын туҺунан кэпсэтиҺии. Кинилэр олохторун, олонхолорун үөрэтии. Yс дойду олохтоохторун тэннээн көрүү. Айыы дьонун олонхо тылынан ойуулааҺын. Билинни дьону кытары тэӊнээҺин. АбааҺы майгытын олонхо тылынан ойуулааҺын, бэйэ санаатын этии. Уус-уран тылынан дьүҺүйэн этии. Бэйэ күннээђи олођун кытары дьүөрэлэҺиннэрии. Былыты уус-уран хоҺуйуу. Аан дойду айыллыытын, халлааны ойуулааҺын. Күн, ый, сулус туҺунан уустаан-ураннаан этии. Бэйэ төрөөбүт дойдутун уус-уран хоҺуйуу. Бэйэ дойдутун олођуттан суруйуу. Алаас, хону у уратытын уус-уран тылынан этии. Олорор дойдубут дьыл түөрт кэмигэр.Өйтөн суруйуу « Мин дойдум – олоӊхо дойдута». Кэтээн көрүү. Тыл саппааҺын байытыыга тылдьыты сатаан тутта үөрэнии. Ийэ дойдуга тапталы этэргэ уустаан – ураннаан санарыы. Айылђа уларыйыытын кэтээн көрүү. КиҺи майгытын туҺунан уопсай түмүк оноруу.

Материальнай-техническэй хааччыллыыта

№	Материальнай-техническэй тэриллэр	Хос быҺаарыы
1 2 3 4	Yөрэтэр-методическэй кэмпилиэк: Кыра кылааска олонхо тылын үөрэтиигэ сүрүннүүр бырагыраама. Олонхо олуктарынан ођођо аналлаах аађар кинигэлэр. Учууталга аналлаах кинигэлэр. Бэчэээтинэй босуобуйалар Тиэмэнэн наардаммыт ойуулаах кинигэлэр Тылдьыт. Олонхо төрүт өйдөбүлүгэр сөп түбэҺэр ойуулар. Көрдөрөр-иҺитиннэрэр босуобуйалар YөМК сөптөөх слайдалар. Мультимедийнэй босуобуйа. Оонньуулар уонна оонньуурдар Олонхо дьоруойдарынан танастаах куукулалар. «Саха ыала» остуол оонньуурдара.	Олонхо тылын үөрэтиигэ эбии матырыйаал быҺыытынан туттуллар Саха Республикатын Yөрэх министиэристибэтин биҺирээбит, бигэргэппит босуобуйалара, кинигэлэрэ.

15.11.2016

Конкурсно — познавательная игра » Олонхо»

Конкурсно — познавательная игра » Олонхо» для 1-2 класса. История Якутской земли.

Оценить

797