Сценарий бажын ажыдыышкыны

Хылбык  байырлалын  эртиреринин сценарийи.Дерилгези: байырлал болур черни байырлалга  дууштур янзы-буру шариктер, ленталар, плакаттар–биле дерип каастаар.Аалчылар чыглып турар уеде хогжум ойнап турар.Б-чы:Айнын чаазы, хуннун экизинде   

Нажмите, чтобы узнать подробности

Хылбык  байырлалын  эртиреринин сценарийи.

Дерилгези: байырлал болур черни байырлалга  дууштур янзы-буру шариктер, ленталар, плакаттар–биле дерип каастаар.

Аалчылар чыглып турар уеде хогжум ойнап турар.

Б-чы:Айнын чаазы, хуннун экизинде

          Ада-огбе сузуун салбайн,

Аэлитанын  хылбыындыва

Торел чонну чалап-тур бис,

Моорланар-ла, сааданар-ла !

Дыргак хире кара безин дээр чок,

Дыка онза байырымныг  аяс хунде

Дугаландыр олурунар аалчылар

Аяк-шайдан, аъш-чемден чоогланар-ла!

—   Байырлыг хуннун мендизи-биле хундулуг доргул-торелдер, эш-оор, чалаткан аалчылар! Байырлалдын дериттинген столдарынче саадап, аяк-шайдан аартап, аъш-чемден чооглаарынче чаладывыс!

Бо хунгу байырлалдын кол ээлери болур Аыр-Санаа база Алдынай Дамдыннарнын, чаптанчыг оглу __________________________ хундулуг олудунче чаладывыс.

Б-чы: Хундулуг чалаткан аалчылар, бистер богун айнын чаазы, хуннун экизинде чаптанчыг бичии ___________________ хылбыынын байырынче чаладып келген-не болгай бис. 

 .

Б-чы:Уе-дуптен тыва кижи

Уш-ле харлаан биче чаштын

Баштын дугун хылбыктаарын

Байырлал деп хулээп чораан.

Бичии хензиг адыш ишти

Опеявыс торуттунгеш

Ойнап, шурап, чуруттунуп

3 хар четкен. Ооруп тур бис.

Аяк-шайже байырлалче

Чоок эргим, улузувус

Чыып тур бис, келинерем!

— Богунгу чаптанчыг  оглувустун бажынын дугун хылбыктаан байырлалын  ажыдары-биле _______________________________________мурнувусче  адыш часкаашкыннары- биле чалап тур бис.

Байырлалды ажыткаш 1-ги дашканы кодуртур

Б-чы:Байырлал-даа ажыттынды

Дашкаларны долдурунар

Аас-кежик, оорушку дээш,

Амыдырал, чуртталга дээш,

Хензигни-даа артырбайн

Дашкаларны божудунар!

— богунгу байырлалдар ____________ биле________________  ог-булезинин езулуг байырлалы, ынчангаш аныяк ог-буленин аас-кежии, амыдырал чуртталгазы дээш дашкаларны кодуруптерин дилеп-тур бис! Аалчылар дашкаларын божудуп, аяк-шайны аартап турарар азында бичи :

Аван,ачан эргелелдиг толу боор сен

Арат-чоннун чоргааралы кижи боор сен

Ажыл-иштин, эртем-номнун ханы боор сен

Ортемчейнин ховар диген  оглу  боор сен

Деп йорээгеш хогжумнуг байырны чедирер-дир бис.

Хогжумнугбайыр.

Б-чы:Богунгу байырлалдын кол ээзи  ада-иезин адыш часкаашкыннары-биле микрофонче чалапалыылынар, каш айтырыгдан салыптаалынар.

Ачазынга айтырыглар:

1._________ каш  кг торуттунгенил база узуну кайы-хире турганыл?

2._________________ шола ады бар бе? Кым адааныл? Тайылбыры?

3.Озуп келгеш кандыг мергежилдиг болурун кузээр силер?

4. Каш ажы-толдуг болук саар силер?

Авазынга  аайтырыглар:

1._________ дуне ыглаарга ачазы чайгажыр бе?

2. Ачанар______________чоргектерин чугжур турганбе?

3. Озуп келгеш кандыг мергежилдиг болурун кузээр силер?

4. Каш ажы-толдуг болуксаар силер?

 Б-чы:  Айтырыгларга солун харыылаанынар дээш четтирдивис, шылгалданы  кончуг эки эртип алганы дээш 2-ги дашкаларны долдургаш кодуруптерин дилеп-тур бис!

Дашкаларны  куткулаашты

 Денге шупту туруп келгеш,

Ог-буленин кежии дээштин,

          Ору сунгаш четтирээли!

Б-чы: Богунгу онзагай байырлалдын чыглып келген доргул-торелдери, аалчылары эн-не эки кузээшкиннерни кузеп келген болгай.  Эн-не, эн-не экини кузеп турар аалчыларны холдарын кодургеш, аттарын адаптарын дилеп-тур мен, оюндан ойнаптаалынар

Оюн ойнадыр  Йогурт биле. сок херек.

3-ку дашкаларныкодуртур

Б-чы:

Артыы Танды ору дээрже

Ак чемден оргунерем

Ам-даа хензиг бичи чашка

Алгаг-йорээл салынарам

Кайынар-даа байыр тудуп

Хылбыктажып корунерем.

Б-чы: Анаа улай торелдери, аалчылары каттыжып

Уш-ле харлыг чаштын чажын хылбыктажып

Аас-кежикти, оорушкуну йорээп турлар.

— Байырлалывыстын кол кезээ хылбык езулалынче   кирери- биле состу  ________________ улуг даайы  _____________сценаже адыш часкаашкыннары- биле чалап тур бис.

(Хылбык езулалынче кирер.)

Б-чы: Тыва улустун эн- не хундуткелдиг чеми ужаны салыры- биле улуг даайы                                               соннээр-дир, хулээп ап корунер.

— Дараазында микрофонче байыр чедирер торелдерни, аалчыларны чалап тур бис.

(белек селек бээр уези)

Пар ыяш баглааштыгболзун!

Бажын саваан аъттыг болзун!

Ал-боду сооккур болзун,

Девип-самнап озер болзун!

Б-чы: Эгинниг чувээ эннешпес болзун,

Эрбеннига аскы алыспас болзун!

Назы-хары узун болзун,

Аас-дылы тоолзуг болзун!

Хылбык аразында оюннар, ырылар, танцы.

Б-чы:Карактары  коску болзун,

Кулактары дыыжы болзун,

Торлаа дег оорлуг болзун,

Тогдук дег каас болзун!

Б-чы:Эдеришкен эштиг-оорлуг

Эчис-соруу бедик болзун!

          Унген-кирген чоннуг болуп

Ууле-херээ будуп чорзун!

Б-чы: Байырлал-даа хоглуг болзун,

Ырлыг -шоорлуг найыр болзун,

Акылары, ченгелери, угбалары, честелери

Аалчылары догерези

Хоглуг ырдан ырлаар болзун

Оюн-тоглаа узулбезин!

Оюннар:

1)            Детский ыры конкурузун эрттирер «В лесу родилась елочка», «Два веселых гуся»  (ужуктер «Я» и «О»);

2)            Яблоктар биле оюн.

3)            Йогурт биле сок чемгерер оюн.

4)            Сандайларга олуртуп алгаш танцыладыр оюн.

5)            Шариктер-биле оюн:

Шариктерни чара урдурер,  иштинге даалгалар бижээш суккан турар (йорээл чугаалаары-биле)

6)            Чугааккырлар моорейи.- чуну-даа чугаалаар 1 мин иштинде чугааланыр;

7)            Дыл сайзырадыры-биле дурген чугаа «сирге».

 « Ийи сылдыс !» деп мѳѳрей кежээнин сценарийи.

Болур айы, хуну, шагы, чылы: 2016 чылдын декабрь 2-те 17-00 шакта

Болур чери : «Самбажык»кѳдээ культура бажыны

    Мѳѳрей кежээнин каасталгазы:  Кежээнин адын « Ийи сылдыс!»  ѳннуг ужуктер –биле бижээш азар ѳн- баазын шарлар болгаш «Кадык бол!» мерген сѳстерни бижээш азар.

  « Ногаа-кат аймаанын онза шынарлары», «Ыдыктыг суксун- шай» стендини дериир.

Программада:

1.Байырлыг ажыдыышкын

2. Байыр чедириишкинни

3.Беседа « Ыдыктыг суксун-шай», «Ногаа-кат аймаанын онза -шынарлары»

4. Мѳѳрей « Ийи сылдыс!»

Байырлыг хѳгжумну салыр: Игилге аялгалар.

Мѳѳрейнин сорулгазы:

  1. Кадыы кошкактар хунун байырлап демдеглээри
  2. Кадыы кошкактарнын уран талантызын сайзырадыры, делгемчидери
  3. Кадыы кошкактарны деткип Республика болгаш кожуун мѳѳрейлеринге киириштирери

 Мѳѳрейнин негелдези:

  1. Ийинин ырызын кууседир.

1-ги башкарыкчы : Эки хуннун амыр –мендизи-биле! Бѳгун бо  шакта силер –биле ужуражып, бо залда байырлыг хунде силерге байыр чедирери биске ѳѳрунчуг –дур!

     Кижинин сеткилинин чылыынын болгаш сагыш салыышкынынын кайгамчык байырлалы кадыы кошкактар хуну –биле чуректин ханызындан чедирген байырывысты хулээп ап кѳрунер. Бо хунге тураскааткан «Ийи сылдыс! » деп  моорейге , каткы –хѳглуг, омак –сергек болуп хун бурунун сагыш –човаашкынындан бичии –даа бол  чарлып дыштаныырынарны кузедивис.

2-ги башкарыкчы:

 Аяк –шайны аартап ора

 Аразында хѳѳрежип

 Ѳѳру –биле хѳглээри дег

 Ѳѳрушку каяа турар.

Шайлап, хѳглеп, чугаалажып,

Салым –чолдун агымнарын,

Сайзыралын, хѳгжулдезин,

Чамдыкта оон ундаралын

Чайлап эртер аргаларын,

Чажыт чокка сооттажып,

Сагышка киир дыштанынар!

Хѳгжумнуг байыр :

1-ги башкарыкчы

   Амыр –менди солчуп ора

   Аян –ырдан ырлашпышаан

   Амыдырал –чуртталганар

 Аранарда , хѳѳрешпишаан

 Аян –ырлыг хунувуске

 Аалчы болуп чедип келгеннинерге ѳѳруп

 Байырлыг хуну  ажыттынган деп чарладывыс.

   Каттышкан Нациялар Организациязынын Кол Ассамблеязынын шиитпири –биле 1992 чылдан бээр Бугу –делегейнин инвалидтер хунун чыл буруде, декабрьнын 3-те , демдеглээрин доктааткан. Ынчангаш ол уеден эгелээш, амыдыралынын берге байдалынга таварышса –даа, анаа дужуп бербейн, тура –соруктуг чоруу –биле бистин аравыста чоруур инвалидтернин хунун бистин республикада база чогуур деннелге эрттирип турар. 24 дугаар чыл байырлап эрттирип турарывыс бо байырлалга байыр чедирери –биле дараазында удуртукчуларны чаладывыс. 

2-ги башкарыкчы:

  Байыр чедирери –школанын директору Ондар Екатерина Ыйдымбууевна

Байыр чедирип сѳс алыры –биле Сумунун социал политика талазы –биле оралакчы даргазы Аржаана Чечек –ооловна Монгуш

 Чырык чер кырынга чаяаттынып тѳруттунген кижи кандыг –даа салым –чолга таваржып болур. Ону бистин чурттап эртип чоруур амыдыралывыс кѳргузуп чор. Берге салым –чолга таварышкан кижилернин чамдыызы орта ундаравайн , бодунун кижизиг мѳзу –шынары –биле ону ажып эртип, ѳскелерге улегер –чижээн кѳргузуп чоруур боор –дур.

Чуртталга дээрге сенээ берген ынаныг –дыр, ону салба.

Чуртталга –чараш хуулгаазын –дыр, анаа ѳѳруп чор

Чуртталга –кузел –дир, ону боттандыр,

Чуртталга –хулээлге –дир, ону куусет

Чуртталга –оюн –дур , ойнап чор

Чуртталга –ынакшыл –дыр, ынак бол.

Чуртталга –чажыт –тыр, ону тып.

Чуртталга –берге –дир, ону ажып эртип чор.

Чуртталга –аян –чорук –тур, дидим бол

Чуртталга дээрге амыдырал –дыр, ону камгала

Чуртталга –аас –кежик –тир, чедип ал.

Мѳѳрейнин 1-ги кезээ:

Эжеш дуруяа олбук- шыкка

Эргеленчип самын ойнаар

Эжештернин мѳѳрейи «Ийи сылдыс»

Эшти — ѳѳруну, аалчыларны чалап туру

Ажыл-иштен кезек чарлып

Аян ырдан таалап  дыннап

                     Сеткилдерни доюлдуруп, алаактырып

                                         Сергектенип дыштанынар, эргим чонум.

1-ги башкарыкчы. Хун буруде оода-ла 1 ырыдан дыннап ап, чараш чурук кѳруп алыры болдунар чуве болза, угаадыглыг мерген сѳстер, бодалдар чангыс домак-даа номчуп алыры ажыктыг.

И.В. Геге.

Уран талантызы

Чогаал бижиир , хѳгжум ойнаар,

Чок –ла болза ырлаан турар

Танцы –самга база ынак

Талант –даа силерлерде

Чадаган дег хоюг уннуг

Чазык топтуг –аажы- чанныг

 Кайгамчыктыг  оолды, кысты

 Катап-катап чалап алгаш магадаалы

Мѳѳрейнин киржикчилерин изиг адыш часкаашкыннары –биле чалаалынар

1-ги башкарыкчы:

Амыдырал дески турбас,

Анаа чуу –даа таваржып боор

Ѳѳрушку кежик –чолду

Ѳѳру –биле улежип кээр

Ѳскелерден чыда  калбас

Ѳѳруп –хѳглеп ойнап чоруур

Кара булут келгенинден чалданмас,

Хайлыг сѳстун кавынындан хыралбас,

Ужу –бажын чулбарлай соп, ыглавас,

Уш –баш чокка килен –кылыын кѳргуспес,

Каржы чаннаан чолуктардан сезинмес

Хая кѳрген дужуметтен чексинмес,

«Хая даш  дег, кадыг –быжыг, туруштуг!»

Кайгамчыктыг оол, кысты кѳрдувус.

Эргим, бо хунгу байырлалдын киржикчилери! Амыдыралга ынак болгаш шыдамык чоруунар, хун буру чаныш –сыныш чок куш –ажылынар дээш мѳгейип тур бис. Силернин ажы –тѳлунер, чоок кижилеринер силерни доктаамал ртуп, чылыг сагыш –салыышкынын кѳргузуп чорзуннар. Силерге чугле-чугле кадыкшылды кузедивис!

Чурек дугайында чуну билир силер?

Кижинин чурээ 1 минута дургузунда 60-70  куб см ханы чорудар. Ынчалза –даа кижинин чурээнин согуглар кылыры оон чуну канчап турарындан хамааржыр: бир эвес кижи оожум, томаанныг сула салдыныпкан олурар азы чыдар болза, чуректин ажылддары оожумнаар, сула шимчээшкиннер кылып, аар эвес ажыл кылып турар ойде, оон ажылдаары дургедээр, абир эвес кадыг ажыл, аар куш ажыл кылып спортчу шимчээшкиннер кылып эгелээр болза, чуректин ажылддары хенертен дургедеп, хан базыышкыны кодурлуп, дамырларже оон –даа хой объём хемчээлдигханны чорудуп эгелээрин билир силер.

          Бир хун –дун (сутка) дургузунда кижинин чурээ ортумаа –биле 100 000 катап согар, а бир чылда- 40 000 000 катап, а 70 чыл дургузунда -3000 000 000 катап согуглар кылыр. Бир шак дургузунда чурек дамырларже 300 литр ханы дамчыдар, бир хун –дун дургузунда -7000 ажыг литрни, чылда 175 000 000 литр ханы чорудар. 70 чыл дургузунда ниити чоруткан ханы чыып кээр чуве болза, 4375 демир –орук цистерналарын азы ишкири 10 000 тонна 18 танкерни долдуруп болур. Бир эвес кижинин чурээ ханы эвес, а сугну дамчыдып турган болза, 70 чыл дургузунда дамчыткан суг –биле ханызы 2м 50см., калбаа 7 км.,узуну 10 км онгарны долдуруп болур.

Ѳг –буле болуп чурттай бээр таварылгалар.

    Бойдустун чаяалгазы –биле эр болгаш херээжен кижилер канчаар таныжып, эдержип оон соонда ѳг –буле туда бээрил? Бо талазы –биле психологтарнын сан –чурагайы база бар чуве –дир. Кижилернин 50% бот –боттарын кады ажылдап азы кады ѳѳренип тургаш таныжып , ѳгленчип алыр, 20% -эш ѳѳрлеринин компаниязынга, 10%- дыштанылга черлеринге, а кижилернин чугле 5% хуузу кудумчуга танышканынын соонда, ѳг –буле тудуп чурттай бээр.

                                             Шын № 108(17596) 2008 ч сентябрь 20.

Автор: Монгуш Алекмаа Сыгыр-Ооловна
Должность: учитель родного языка и литературы

Учебное заведение: МБОУ Бажын-Алаакская СОШ Дзун-Хемчикского кожууна, Республики Тыва
Населённый пункт: с.Бажын-Алаак
Наименование материала: методическая разработка
Тема: Сценарий нового года

Раздел: полное образование

Чаа чылдын сценарийи.

(Зал. Шивижигешти аянныы кончуг каастап каан. Чараштыр кеттинген уруглар шивижигешти долганып,

ырлажып турар. Ийи башкарыкчы унуп келир.)

Башкарыкчы 1:
Душтекинин мендизи-биле, эргим уруглар. Бистин богунгу дорт эфирде
дамчыдылгавысты эгелээр-дир бис. Чаа чылдын медээлерин 3:00 минута турда дыннаар силер.
Медээлернин соолунде 3:30 минутада «Мода-2012». 4:00 минута турда чаа чыл таварыштыр
байыр чедириишкиннери. 4:30-де силерни «Тоол оранынче» чаладывыс.

Башкарыкчы 1
: Эф. Мен. Мон.

Башкарыкчы 2:
Эфирде Менги Монгуш.

Башкарыкчы 1:
Си. Со. Ме. Би. Та.

Башкарыкчы 2:
Силерни соолгу медээлер-биле таныштырайн.

Башкарыкчы 1:
Ба. Ал. Шко. Ча. Чы. Ба. Ки. Ту. Чо. Ту.

Башкарыкчы 2:
Бажын-Алаак школазында чаа чыл байырлалы кидин тулук чоруп туру.

Башкарыкчы 1:
Кет. Ур. Да. Хо.

Башкарыкчы 2:
Кеттинген уруглар-даа хой.

Башкарыкчы 1:
Со. Ир. Би. Хар. Чет. Ма. Ту.

Башкарыкчы 2:
Соок-Ирей-биле Харжыгашты четтикпейн манап турлар.

Башкарыкчы 1:
Ам дараазында Бажын-Алаак ортумак школазынын оореникчилеринин чаа чыл
таварыштыр чогаадып кылган модельдерин коргузер-дир бис. Маскаларны шуптузун бээр чалап
тур бис.

(Шупту долгандыр кылаштажыр.)

Башкарыкчы 2:
Ам чаа чылдын эн кол хевин коор-дур бис, уруглар.

Башкарыкчы 1:
(Уругларже коргеш алгырыптар.) –Ой халап болду!

Башкарыкчы 2:
Чуу болду? Канчап бардын?

Башкарыкчы 1:
Харжыгашты оорлап алгаш барган-дыр.

Башкарыкчы 2:
Канчап? Ой, кандыг кончуг соой берди! Шо-шо-шо.

(Соок-Ирей кирип келир.)

Соок-Ирей:
Канчаайн-чоойн, уругларым? Харжыгажым чидирип алдым.

Башкарыкчылар:
Ажырбас, кырган-ачай, мунгаравайн кор. Бис силерге дузалажыр бис. Кады
Харжыгашты дилээлинер.

(Аза-кадайлар коступ келир. Кол аза-кадай, кымны-даа эскербейн, эштерин кончуп турар.)

Аза-кадай:
Кончуг мелегейлер! Силерни мен уруун эвес, а Соок-Ирейнин бодун оорлап
эккелинер дидим чоп!? Мелегей азалар!

(Уругларны коруп кааш, дезер байдалдыг апаарлар.)

Башкарыкчы 2:
Кырган-авай, бис силерни деп билбедивис. Харжыгашты эгидип корунерем.
Кырган-ачазы мунгарап тур шежил. Уруглар база манай бердилер.

Аза-кадай:
Хош! Силернин Харжыгажынарны мен анаа бербес мен, билдинер бе? Ындыг кончуг
чаа чыл манап турар болзунарза, мени кайы-хире хогледип шыдаар эвес силер, корээлинер че?
Бир эвес менээ эки авыяастап, чашпаалаар болзунарза, уруунарны бээр-ле мен.

Башкарыкчы 1:
Че, уруглар, Харжыгашты эгидип алыры-биле кырган-аваларывыска солун
чуулдер коргузер-дир бис.

(Исценировкалар корулдези.)

Аза-кадай:
Уруунарны хулээп ап корунер, Соок-Ирей. Угбанарны эккеп бердивис, уруглар.
Силернин байырлалынарга келгеш, дыка-ла ооруп, хоглеп алдывыс. Четтирдивис, уруглар.

Харжыгаш:
Экии, уруглар! Мени шупту демниг хостап алганынарга улуу-биле четтирдим! Мени
хостап алыр дээш кайы-хире туржуп турганынарны бугу делегейни долгандыр коор корунчуумден
коруп олурдум. Эр-хейлер болдунар, уруглар. Ой, кырган-ачай, эки ооренген ажы-толдеринерни
шаннадынар бе?

Соок-Ирей:
Ой, кончуг «склерозту» мени. Уттуп алыр часкан шежил мен, уруукужуум. Харым
чогум каш апарган кижи мен ыйнаан, уругларым? Кыраан болгаш, угааным баксырап турар
апарган ийин.

Уруглар:
2012

Соок-Ирей:
Корбес силер бе? Уругларывысты шаннаар кылдыр школанын директорун чалап
аалы, уруум.

(Шанналдар)

Соок-Ирей:
Чаа, ажылывыс адакталып тонуп бар чор, Харжыгажым. Моорейден чарлаптаалы.
Моорейивистин ады «Танцор диско».

(Аялга аайы-биле уруглар танцы-самны ойнап эгелээрлер.)

Аза-кадай:
Корунерем, уруглар. Телеграмма келди. Номчуп корунерем, кырган-ачай.

Соок-Ирей:
Ма, уруум, мээн костуктерим чок шээй. Сен номчуп корем.

(Харжыгаш калбак саазынны тудуп алгаш номчуур)

Харжыгаш:
«Соок-Ирей, кырган-ачай база Харжыгаш! Силерни Хондергей ортумак школазынын
уруглары манап турлар. Дурген чедип келиринерни четтикпейн манап тур бис.» Кырган-ачай,
бисти Хондергей школазынын уруглары база четтикпейн манап турарлар-дыр.

Соок-Ирей:
Чаа, уругларым. Силернин-биле дыка-ла ойнап-хоглеп алдывыс. Ам бистер улаштыр
Хондергейже аъттаныптаалы. Эки турар силер, уругларым. Менди-чаагай!

(Соок-Ирей биле Харжыгашты уруглар удеп турарлар. Чаа чылдын дискотеказы байырлалды

уламчылаар)

Муниципальное

общеобразовательное

учреждение
Бажын

Алаакская

СОШ

Сценарий

новогоднего

праздника
Разработчик
:
А
.
С
.
Монгуш

2014
год

План-конспект урока по теме: Сценарии

«Куда-дойну дужурери, хуу салым эгези ол»

(Куда хунунун сценарийи)

Амыр-менди, чалаткан аалчылар

Экии! Экии, эргим эш-оор, доргул-торел!

 Кудаларнын торуп берген

            Чараш кызы ____________

            Кадак туткан кунчуглары

            Камныы холчок уткуп турлар.

(Кунчуу келинни уткуп, кеннинге болгаш оглунга кадактарны сунуп, ак сутту оргуур. Аныяктар олудунга олуруптар).

        Хундуткелдиг кудаларны

        Чыглып келген торелдерни

        Эшти-оорну, кожаларны

        Амыр-менди солчуп ора

Аяк-шайны ижип ора

Амыдырал-чуртталгазын

Айтыржып, хоорешпишаан

Аъштын-чемнин дээжизин чооглаарынче

Арбын чоннун бугудезин чаладывыс

Олуттарже олурунар, сандайларже сааданар!

Шайлаалынар, дойлаалынар!

(Аалчыларнын кайы столга орарын микрофон дамчыштыр айтып бээр)

Бо хун бо ог-буле тудуп турар аныяктарнын ____________________________ _______________________________________ оорушкузун улежип, оларнын кузенчиг аалчылары болуп чалалгага келгенинер дээш ооруп четтиргенивисти илеретпишаан «Куда-дойну дужурери, хуу салым эгези ол» деп байырлыг шайлалганын аксын ажыдары-биле _______________________ ____________________________________________________________________________________________________________________ бээр чалап аалгар.

        Саарып тургаш хайындырган

Сарыг шайдан аартап ора хоорежинер

        Аъштанынар, чемненинер.

        Хогжум чокта хоглуг болбас

        Хогжум ыры бо-ла-дыр-ла.

/Хогжумнуг байыр: «Ушкарып ал чараш уруг» Валентин/

Огленип турар аныяктар:_____________________________________________

        Огленишкен оолдун, кыстын чуртталгазы

        Оорушкулуг, кежик-чолдуг болзун дээштин

        Аяк-шайны нары-шээр чок чоогланар-ла

        Алгыш-йорээл, аян ырдан ырлажыр бис.

        Эшти тывар оорушкунун бадыткалы

        Аас-кежик чаяалга-дыр

Сумележип, хундулежип, деткижери

Сузуглелдин, ынакшылдын бедии ол-дур.

Суузуннуг чемин делгээн

Суттуг шайын саарып куткан

Кудаларнын куткаш сунган

Кундагазын кодурер бис.

— Баштайгы дашка кодуреринге белеткенип, кылан баштыг шампаннар-биле дашкаларны долдуруп, иштеп алырынарны дилеп тур бис хундулуг аалчылар.

/Ол аразында хогжумну сала кааптар/.

Куда-дой-дур, кундагада шампаннарны

Куткулап каан кыланайнчып хайнып турлар

Ийи-бирден иле чокка шеливиткеш

Ижин-хоонну илередип ораалынар.

— Баштайгы дашкаларны бут кырынга тура ПОЗДРАВЛЯЕМ! Горько! Горько!  деп тургаш чооглаалгар.

        Дараазында дашкаларны

        Дарый-дарый чоогланар-ла

        Аъштын-чемнин дээжизин

Нары-шээр чок четтиринер!

Огленишкен оолга, кыска

Ошпес отту ыры кыпсыр

Салгал дамчыыр буянныг ыр

Сагыш сеткил эртинези.

/Хогжумнуг байыр: «Сыгыт, хоомей, кожамыктар» Валентин/.

Тыва чонум шаандан тура

Ажы-толун эргим чылыг

Йорээл салып оглеп баштааш

Эптиг-топтуг чурттанар деп чагып чораан.

Ынакшылдын чечээн туткан оолга, кыска

Хойну корген огбелернин йорээли бо.

        Авамайлаан, ачамайлаан ажы-толдуг

        Аалаан, чиилээн кодан сынмас малдыг болзун!

        Эдилээни компьютер, торгу маннык болзун!

Эзертээни чыраа саяк чычаан болзун!

Кунчуумайлаан, бээмейлээн

Кудук-чайык чараш чанныг

Кернивистин шырай арны

Кезээ шагда чазык чорзун!

— Дашкаларны долдуруп кодурер кылдыр белеткеп алырынарны сагындырдывыс.

        Куда-дойда кундагада шампаннарны

        Куткулап каан мыжырткайндыр хайнып турда

        Ийи чурек чангыс кылдыр доннашканда

        Идегелди, ынакшылды кузеп каалы.  (ГОРЬКО! ГОРЬКО!)

/Дашкаларны кодурер/.

Оолга, кыска сорук киирер чагыг кылдыр

Омак-хоглуг, оолдуг, кыстыг чурттап коргер

Белен орук чуртталгадан сургеш чоорул

Бергелерге доктаай дужуп торулбанар.

                Кернивис боор_____________________бо

                Кудээнер боор_____________________бо-дур.

                Кежик чолду оларга бис

                Кузеп йорээп алгаалынар!

Куда-дойну дужурери

Хуу салым эгези ол

Огленишкен оолга-кыска

Белек-селек соннеп тура

Оорушкулуг йорээл состер

Оор-оор болуп куттулзун-на!

/Оолдун, кыстын талазындан кассага ажылдаары-биле 2 кассирден сонгуур/:

КЕЛГЕН ААЛЧЫЛАРГА САГЫНДЫРЫГ

  1. Богун мында тускай бижикчи ажылдап турар, чундулуг аалчылар, доргул-торел, эш-оор (ФИО__________________________________), анаа ат-сывынар бижиттирип алгаш, таваар олудунарга олурар силер, бис чалаптарывыска сценаже унуп байырынар чедирер силер.
  2. Элээн кааш аалчы байыр чедирген соонда-ла хогжумнуг байыр, оюн азы танцы.
  3. Сцена кырынга манап турурп бээривиске столда аъш-чемивис сооп каар болгай. Ынчангаш бистин сагындырыгларывысты адыш часкаашкыннары-биле хулээп аарынарны дилеп тур бис.

—Микрофонну силер бугудеге дамчыдып берип тура баштайгы байыр чедириишкининин созун оолдун (кыстын) авазы, ачазынга ________________ ___________________________________________________________________________________________________________________хулээдип тур бис.

Душтук кыстын толеп чаны

Дунмавыска йорээл болзун

Оонун иштин ээлеп чоруур

Оорушкузу чолу болзун!

                Дунмавыстын бердингени

                Туруг ышкаш быжыг болзун

Хулумзурээн шырай арны

Кернивиске эргим болзун!

Эгин моюн тудуш кылдыр

Эдержип-ле корунерем

Оорушку аас-кежик

Оонерни ойбас болзун.

                Назынында чангыс болур

                Найыр куда эргим кызын

                Алдын билзээ аккыр хеви

                Аас-кежиин чырыткызы.

/Белектер берип турар аразында ойнадыр оюннар/(в конце)

Чоннун хойун корунерем

Чорук херээ ажыл-ижи

Чогунгур-ла болур болзун!

Орегелиг оглуг боордан

Оорушкулуг чуве кайдал

Уне калбаш кире калбаш

Ургулчу-ле калбанназын.

Оолду, кысты оглеп кааштын

Ол-ла олчаан чоруй барбаал

Ургулчу-ле харылзажып

Унчуп киржип чоруулунар!

Чалбарыывыс йорээливис

Чагыывыс-даа мындыг-ла-дыр

Бо-ла бугу боттанзын дээш

Боданып каап чоруулунар.

Моон-даа сонгаар байырлалга

Моорлап кээп-ле турунарам

Чорук-херек чогуп турзун

Бугу чуве будуп турзун!

Любитель пива.

 Для участия в конкурсе приглашаются несколько мужчин. Каждому дается бутылка пива с соской. Победителем будет считаться тот, кто первым выпьет пиво через соску.

Угадай-ка.

 Этот конкурс проводится для жениха и невесты. Приглашаются 5-6 мужчин и каждому выдается рюмка с водой и только в одной рюмке водка. Под музыку все по очереди выпивают содержимое, стараясь не показать эмоциями, что они выпили. А невеста и жених должны угадать по выражению лица, кто же выпил водку.

А давайте споём?

 Ведущий предлагает спеть всем вместе, хором. Для начала — песню, которую, наверное, знают все: «Подмосковные вечера» или «Голубой вагон». По первому хлопку ведущего все громко начинают петь, по второму хлопку — пение продолжается, но только мысленно, про себя, по третьему хлопку — вновь поют вслух. И. так несколько раз, пока кто-нибудь не собьется. Тот, кто ошибается, выходит вперед и предлагает всем спеть какую-либо другую широко известную песню. Так повторяется несколько раз. Ведущий может помочь всем остальным, дирижируя сводным хором, особенно в те моменты, когда участники поют мысленно.

Танцевальный конкурс.

 Гости разбиваются на пары и начинают танцевать. Ведущая командует: левое плечо к левому плечу, правое плечо к правому плечу, левая щека к левой щеке, правая щека к правой щеке, левое ухо к левому уху, правое ухо к правому уху, правая нога к правой ноге, левая нога к левой ноге, лоб ко лбу, спина к спине, нос к носу. Выигрывает пара, которая точнее всех выполняла команды ведущей.

Шариктер (огленишкен аныяктарга оюн).

Кок биле кызыл шар херек. Айтырыглар салыр.

nsportal.ru

Хылбык-дой — Википедия

Хылбык-дой — тыва чоннуң шаандан тура сагып келгени чаш уругнуң үш хар чеде бергенин барымдаалап, ооң бажының дүгүн кыргыыр байырлал. Бичии уругнуң бажының дүгүн кыргыдарының кол ужуру болза үш харлаан уругну өнчүлендирери болур. Бажының дүгүн кыргыткан хүнүнде төрелдериниң болгаш чоок кижилериниң берген мал-маганы база эт-севи ол чаш төлдүң шуут өнчүзү бооп артар.

Үш харлаан уругнуң ада-иези оглунуң азы уруунуң бажының дүгүн кыргыдар хүннүн өрү дээрде сылдыстар чурагайының аайы-биле санап тургаш кам (хам) кижилер айтып бээр. Амгы үеде аныяк өскен чон, хүрээ-хиитте лама башкылардан айтырып алгаш эртирип турары шын эвес. Лама башкылар, Тибет ёзулалының аайы-биле айтып берип турар чүве болза, а уруг чажы хылбыктаар деп Тыва чоннуң аңгы, тускай ёзулалы барын барымдаалап, канчап-даа дүүшпес деп шынзыдып турар.

Үш харлаан уругнуң бажының дүгүн кыргыыр дойга чалаттырып келир кижилер ол кыстың азы ол оолдуң даай-авалары, күүйлери, кырган-авалары, дөргүн-төрели болгаш күзелдиг кижилер болур.

Хачыны актап алыр, ол болза тудазынга ак пөс азы ак кадакты баглап алыры-дыр, ооң соонда бизин арылдыр артыжаар. Оол уругнуң эң улуг назылыг даайы кижи ооң бажын кыргыыр. Даайы кижи актаан хачыны алгаш, ол оолдуң бажын чассыдып суйбагылааш, ооң бажын үш долгандыр демги хачыны хүнгээр алзы кыйбадыр. Оон ам даайы кижи чаш оолдуң бажының оң талазындан бир шымчый дүктү үзе кыргааш, авазынга тутсуп бергеш, мындыг хевирлиг йөрээл сөстерни чугаалаар:

— Чаш үреним, бажың дүгүн баштай кыргыдым. Мен ышкаш узун назылыг боор сен. Сеңээ кулуннуг бора бени белекке бээр-дир мен.

Ооң соонда ол кырган йөрээл салыр:

Ак дээрим өршээзин,
Актаан хачым өршээзин,
Тос дээрим, өршээзин,
Тос ада-үрени мандызын.
Кезер дээш кеспедим,
Кедизинде бажының дүгү чаагай болзун.
Кыргыыр дээш кыргывадым,
Кырыыже дээр бажың дүгү дүшпезин.
Эр бооп доругуп өзер болзун.
Эзерлиг аътты мунар болзун.
Эгинниг чүве эннешпес болзун.

Эрбенниг ааска алыспас болзун.
Назы-хары мен дег узун болзун.
Аксы-дылы мен дег тоолчу болзун.
Уйгу-хавы болбас болзун.
Улуг сеткил сеткивес болзун.

Үш харлыг чаш төлдү хуузунда өнчүлүг кижи кылдыр йөрээп кааны ол.

Кыс уруг үш харлаанда, хамыкты мурнай даай-авазы актаан хачыны туткаш, бажының дүгүн кыргыыр.

Өшкү саар чүвем! Мен ышкаш узун назылыг бол, уран-шевер бол. Сеңээ белек кылдыр бызаалыг инекти бээр-дир мен – деп, ол чугаалааш, бир шымчым кеске дүктү кыс уругнуң иезинге берип каар. Ооң соонда даай-авазы йөрээлин салыр:

Ак сүдүм чаштым.
Ак орууң алгадым.
Кыргыыр дээш кыргывадым,
Кыраан назыныңда бажың дүккүр болзун.
Куъдун Эмегелчин ээрен
Хумагалап турар болзун.
Кулактары дыыжы болзун,
Карактары көскү болзун.
Бора хек дег ыраажы болзун,
Мочурга дег өзүген болзун,
Торлаа дег өргүн болзун.
Тогдук дег чараш болзун.
Чон кайгаар шевер болзун.
Улуг кижи көргеш, шайын хайындырар болзун.

Уруг кижи көргеш, курудун сунар болзун.

Үш харлаан уругнуң бажының дүгүң кыргаан хүнде, ооң ада-иезиниң өөнге четкилеп келген дөргүл-төрелдер ол чаш амытанның бажының дүгүн бир шымчымны кыргааш, хире-шаа-биле белектерни бээр. Кыргып каан дүктү хылбык-хап иштинге суккаш, авазы кижи сыртыының иштинге шыгжап алыр. Ооң соонда үш харлаан уругнуң бажының дүгүн кыргаан төрелдерин болгаш чыглып келген кижилерни мага хандыр шайладыр, эъттедир — ону уруг дою дээр.

Уруг дою дээрге үш харлаан уругнуң хуу өнчүлүг болганын байырлап турары оол болур.

Шаанда үш харлыг оол азы кыс уругнуң бажының дүгүн кыргаанда, белек айтыры база ужурлуг: адазы ыяап-ла төлдүг азы эжеш мал айтыр турган. Кулуннуг бе бергеш, кулунчактың адын Калчан-Шилги, бызаалыг инек бергеш, бызаазының адын Дөңгүр-Ак, хураганныг хой бергеш, хураганын Саарзык-Мыйыс, анайлыг өшкү бергеш, анайын Хертеш-Мыйыс деп адаар турган.

Үениң сайзыралының аайы-биле ада-иезиниң үш харлаан оглунга азы уруунга бээр белектерниң утка-шынары өскерли берген.

Үш харлыг уругнуң бажының дүгүн кыргышкан өске кижилер чүнү белекке бээрин боттары билир. Оол уруг болза, эр кижиниң эдилелин болгаш эт-херекселин бээр. Кыс уруг болза, ава кижиниң эдилелин болгаш хер-херекселин бээр.

Бажының дүгүн кыргыткан оол болгаш кыс уруг белекке алган мал-маганын боду карактажыр, ада-иезинге дуазалажыр, топтуг-томаанныг болгаш дыңнангыр бооп өзер. Оол уруг, кыс уруг белекке алгылаан эдилелдерин болгаш хер-херекселин кырыыжеге чедир камнап эдилээр. Оол уруг, кыс уруг өзүп келгеш, тускай өг-бүле тудар, ынчаарга үш харлыында бажын кыргыткаш, белекке алгылаан эт-херексели база мал-маганы бодунуң хуузунда өнчү-хөреңгизи бооп артар. Үш харлыг чаш амытанның мал-маган чүзүнү таныптар апаары, эт-севинге хумагалыг болуру база ада-иезиниң ажыл-хожулунга дузалажы бээри — тыва чоннуң эрте-бурунгу чаңчылы.

  • «Шын» солун, № 91-92 (18824-25), 2016 ч. ар. 15.

tyv.wikipedia.org

Сценарий уруг айтырар 1 | DocsArchive.net: архив документов

Сценарий.
Уруг дилээри, айтырары.

________________________________________________________
Добрый вечер дорогие друзья! Кежээкинин амыр мендизи биле эргим , хундулуг чалатырган аалчылар, база кудалар! Силер бугудеге состун болгаш сеткилдин чылыын соннеп, ынакшылдын болгаш аас- кежиктин айтырыын шиитпирлежип келгеннинер дээш сеткиливис ханызындан могейип тур бис!

Дорогие друзья! Позвольте мне назвать Вас именно так, потому что вы- самые близкие и родные люди, самые верные друзья и родственники героев торжества. От всей души приветствуем Вас, пришедших к нам в этот удивительный прекрасный вечер!
Уважаемые родители! Дорогие гости! Сегодня мы собрались здесь, чтобы отметить самое главное и радостное, самое значительное событие в жизни наших молодых – согласно тувинским обычаям

Частып унген чечек ышкаш ийи чылыы чурек катчып салым-чолун тудуштурарынын болгаш каттыштырырынын аас- кежиктиг айтырыын шиитпирлежип, буяныг ууле херекти дугуржуп, чугаалажыр, сумележир дээш богун мында ийи ангы кожуун, ийи ангы аймак торел чон чыгылып келгенивис бо.
Ынчангаш байырлалывысты ажыдары-биле ___________________
динмиттиг адыш часкаашкыны-биле чалап алыылынар хун.аалчылар!
Ынчангаш шак мындыг кайгамчык чайгы кежээ. кернивис болур чараш кызывыстын эн чоок,эн эргим кижилери-биле эки чоок таныжып, оларнын чопшээрели,дузазы- биле улуг уулэ херээвисти будуруп турзунам!- деп йорээл,состерден номчуп, келген аалчыларывысты амданныг аъш-чемче, аяк-шайже чалавышаан , столдарда турар байырлалдын, ууле- херектин хундулуг суксуну болур алдын баштыг шампаннарнын аксын ажыдып, баштайгы дашкаларны долдургаш, «Чорук херек чиик чаагай, будунгур болзун, бо хуннун, бо байырлалдын айтырыы чиик чаагай онза хундуткел-биле будер болзунам!»-деп кузевишаан дашкаларны кодуруптеринерни силерден дилеп тур бис.

Амыдырал чурталгазы аас-кежик бургезин, ажы-толу ковей болзун,алган эжи турум болзун,ак хадак дег арыг оруктуг болзун деп алгап йорээп, дашкаларны саат чокка чооглаптарын дилеп тур бис!
Аныяктарнын амыдырал-чурталгазы аас кежиктиг, ак оруктуг болзун, аас-кежиктиг болзун, хей-аъды бедик болзун, кежик-чолдуг, чоруу чогунгур, чолу будунгур чолдуг болзун! Курай, Курай!(4раза)
Хундулуг кудалар, чалатырган аалчылар, оолдун, кыстын ада-иези!
Бо хунден эгелээш чаа торелдер болуп, база бо хунден эгелээш эдержип- аргыжып, оорушкуну, мунгаралды денге улежип, хундулежип чоруурун кузеп, ууле-херектеринер будуп, чугаа-соодунар узулбес болзун, деп кузевишаан, хогжумнуг байырны силер бугудеге бараалгадырын чошпээреп корунер.

1.Байыр тудайн

Ам силерни амданныг аъш-чемче, аяк шайже чалавышаан, бо хун эртирип турар херээвис тыва чоннувустун база бир онза чараш чанчылдарынын бирээзи « келин айтырар» азы кудалар-биле таныжып билчип алыр уттундурбас хуннун чылыг чымчак чараш солун кылдыр эртирип алырывысты кузеп, байырлал езулалывыстын эгезинде, ынакшылдын чараш тоолун ыдып бээрин чопшээреп корунер!

Бодамчалыг дыннавышаан,ооруп хоглеп орар силер!

Шыян-ам! Эртенгинин эртезинде, бурунгунун мурнунда
Калбак чуве хадып,борбак чуве чуглуп турар шагда чуаен иргин!
Эринниг чувеге уттуруп болбас,
Эргектиг чувээ алзып болбас
Чарынныг чувенин алдынга дужуп корбээн
Чаактыг чувеге чаргызын алзып корбээн
Кара саар идиктиг, кара-торгу тоннуг
Эрнин эрези Ай-Херел -деп аныяк оол чурттап чораан чувен иргин Бир-ле картап кускээр, эрнин эрези, аннап, балыктап, агаарлап чорааш, Ай-хун херелдиг алдын дангына коруп кааш, ынакшый берип тир оо! Дунелерде уйгу дыш чок чуг-ле ол даннынаны бодап, хундус боорга аяс дээрже топтап бодалдарга алзы берген.

Алдын дангына чуу боор тоор –даа чувези чок,

docsarchive.net

Үш харлаан уруг бажын кыргыырда йөрээл

1

Кыргыыр дээш кыргывадым,
Кырган-Чиңгис номнады.
Кезер дээш кеспедим,
Кезер-Чиңгис номнады.
Хачылаар дээш хачылавадым,
Хаак-Чиңгис номнады
Келир үеде кедергей
Узун чаштыг бол.
Моон соңгаар боошкуннуг,
Чавагалыг бол.
Кара бажы агаргыже,
Башкы дижи саргаргыже
Узун назы назыдазын,
Улус көргеш магадазын!
Кодангылаштыр агара кырызын,
Хойгулаштыр калбара семирзин!

2

Торлаа дег өөсрлүг болзун,
Тогдук дег каас болзун!
Эдеришкен эш-өөрү эки болзун,
Эрес омак чурттазын!

3

Ажы-төлү арбын көвей болзун!
Эр бооп, эзерлиг аъттан туттунар болзун,
Кыс бооп, ожук-паштан туттунар болзун!
Туң дег ак диштерлиг болзун,
Чуңгу дег кызыл чаактыг болзун!
Эгинниг кижи тутчуп шыдавас болзун,
Аастыг кижиге алдырбас болзун!
Азыраан малы
Аал сыңмас болзун,
Эдилээн эди
Эгин ажыг болзун!
Дөң черге өөн хондурзун,
Дөъш черге малын одарлатсын!
Оюн, чирин чире чурттаар болзун!

Аажы-чаңы,
Аксы-дылы мен дег болзун!
Уруг чаштар үре-төлдер
Уян эвес, эрес болзун!
Бочургалап частыр болзун,
Бора хектер дег өзер болзун,
Бочурганың чечээ ышкаш,
Бора хектиң чалгыны дег болзун!
4

Уруг чаштар үре-төлдер
Уян эвес, эрес болзун!
Бочургалап частыр болзун,
Бора-хек дег өзер болзун!
Бочурганың чечээ ышкаш,
Бора-хектиң чалгыны дег,
Бүгү чоннуң чаш-ла төлү,
Бүрүн-менди өзер болзун!
Каптагайның чечээ ышкаш,
Каас-чараш үре-төлдер,
Оран-чурттуң чечээ ышкаш,
Онза чараш чаш-ла төлдер,
Сайзанактап ойнап хөглээр.
Сай-ла сайдак үре-төлдер
Бурунгунуң соон салгап,
Буянныг бооп төрүттүнген
Төөгүнүң оруу-биле
Төрел садыы уктуглар бооп,
Яаяаттынып төрүттүнген
Чаш-ла төлдер менди өссүн!
Сайзанактап ойнап-хөглээн
Чаптап-тендиң кылаштыглар,
Чассыг-шулуң чугаалыглар
Эмегелчи ээренде
Кудун сузун кадагалаан
Хува калчан хураганнар

Чаштарыңга хагбалыг бол!
5

Өпейлиинден
Өзүген болзун
кавайлыындан
Каң дег болзун!
Улуг угааныг болзун,
Узун назынныг болзун!
кулактары дыыжы болзун,
Карактары көскү болзун!
Алдын холдуг кежээ болзун,
Аас-кежии бүргээр болзун!
Чазыыл чок болбазын,
Чаш ыяш сыкпазын!
Улугну улчуктурбазын,
Аныякты алгыртпазын!
Ханаа-думаа дыынмас,
Хая дег кадыг болзун!
Дөңге орар аңчы болзун,
Төре баштаар чолдуг болзун!
Улуг уйгаа алыспазын,
Улуг сеткил сеткивезин!
Шуулганга аъды эртер болзун
Сураа үнген мөге болзун!
Ужукка ораашпазын,
Ус-куш дег шевер болзун!
Бажын ашкан малдыг,
Эктин ашкан эттиг болзун!

wikisource.org

Чаш уругнуң төрүттүнгенинде база 3 харлыында эрттирер дою.

«Тыва кижиниң үш доюн эрттирериниң чуруму» деп номдан үзүндү.

I.

ЧАШ УРУГНУҢ ТӨРҮТТҮНГЕНДЕ БАЗА

3 ХАРЛЫЫНДА ЭРТТИРЕР ДОЮ

1. Төрүттүнген чаш уругнуң дою

    Тыва кижиниң аажы-чаңы төрүмелинден-не төлзүрек, ижинниг ава божуур деп барганда, ону чоок кижилери кичээнгейлиг карактап, кадыының байдалын айтырып, сагыш човап, үргүлчү омак-сергек болуп, багай чүүлдерни сеткилинге чоок албайн, бүгү бодалын келир үеде төрүттүнер төлү кадык-шыырак болурунче угландырарын күзеп, сеткилин чугаалажыр.

    Төрүттүнген чаш уруг элээн доругуп, ооң иези быжыгып келген соонда, уруг дою деп ёзулалдың бирги чадазын эрттирер.


    Уруг дою — төрүттүнген төлүнге бараалгаткан, өг-булениң кежигүннерин болгаш чоок кижилерин хаара тудуп, өөрүшкүнү илереткен өг-бүлеге эрттирер байырлал болур. Олчазы чүү болганын улус кончуг сонуургаар. Ынчангаш, ол байырлалга чыглып келген кижилерниң аразынга, төрүттүнген чаш уругга ат тыпсыры-биле «Ат адаар» деп мөөрей хевирлиг ёзулалды эрттирер турган. Кижи бүрүзү бодунуң адаар дээн адын адап бээрге, чаш төлдүн ада-иези хөй аттар аразындан бир атты шилип алыр. Чаш уругга ат тывыскан кижи, ол хүнден эгелеп, ол уруг өгленип-баштангыже чедир, онзагай харыысалгалыг болур. Азы, чок болза, ада-иези боттарының, баш бурунгаар шилип алган адын чыглып келген чонунга таныштырып, оларның чүүлдүгзүнгенин азы чөшпээрелин чедип алыр турган.

    Амгы үеде шажын-чүдүлгениң сайзырааны-биле, төрүттүнген чаш уругнуң ада-иези дуган-хүрээге барып, лама-башкылардан сүме айтырып, ат чалап алыры чаңчыл болуп бар чыдар.
    Оол уругга бир янзы йөрээл болгаш тускай ат бээр.
    Чаш уруг төрүттүнерге ооң келир үеде чуртталгазы эки, каң кадык, аас-кежиктиг болзун дээш, алгыш-йөрээл күүседир. Ол йөрээлдерни оол уругнуң азы кыс уругнуң төрүттүнгениниң аайы-биле, улуг назылыг чоок кижилери кылыр турган.

    Оол уруг төрүттүнген болза, эң улуг назылыг чоок төрели болур эр кижи йөрээл салыр:

            Пар ыяш баглааштыг болзун!

        Бажын саваан аъттыг болзун!

Ал-боду сөөккүр болзун,

     Давып-самнап өзер болзун!

        Дөр сыңмас төрелдиг болзун,

                    Дөргүн сыңмас бода малдыг болзун!

                 Өдек сыңмас шээр малдыг болзун,

          Ойнап-хөглээр өөрлүг болзун!

      Каңгай эзер олуттуг болзун,

            Кара киш кежи бөрттүг болзун!

       Эвилең чаңныг үрен болзун,

          Экер эр бооп чурттаар болзун!

 Улуг кижи көрүп каанда,

            Орук чайлап хүндүлээр болзун!

    Уруг чашты көрүп каанда,

              Бажын чыттап чассыдар болзун!

    /Сотпа Ойлуевич сактып алганган, 1901-1976 чылдарда чурттап чораан. 1973 чылдың, август 3 чаазында дыңнап бижээн. Чөөн-Хемчик кожуун Хөндергей сумузу/.

       Оол уруг төрүттүнерге, бурун өгбелер ол чаш амытан кадык-шыырак, чазык-чаагай болгаш биче сеткилдиг кижи болурун алгап-йөрээп каарын бо алгыш көргүзүп турар.

       Кыс уруг төрүттүнерге, бир янзы уткалыг мындыг хевирлиг йөрээлди эң улуг назылыг, чоок төрели болур херээжен кижи салыр: 

               Үнер хүндүс үнген-дир сен,

              Кыс бооп төрүттүнген-дир сен!

     Ус-куш дег шевер болзун,

           Улуг назын назылаар болзун!

                       Анай, хураган кодан сыңмас болзун,

                 Акы, дуңмазы өг сыңмас болзун!

  Оду-көзү өшпес болзун,

    Оюн оя чурттаар болзун!

             Каттыраңнаан чаңныг болзун,

    Каас-коя хептиг болзун!

         Чассыг-хоюг үннүг болзун,

         Саяк аъттыг кадын болзун!

    /Донгак Барыкаан Хуралбайевна  сактып алганган, 1898-1975 чылдарда чурттап чораан. 1973 чылдын август 5 чаазында дыңнап бижээн. Чөөн-Хемчик кожуун. Хөндергей суур/.

    Кыс бооп төрүттүнген төл чараш, эвилең болгаш кээргээчел болзун дээн күзел бо йөрээлдиң утказы бооп турар.
    Допчулап чугаалаарга, тыва кырганнар бодунуң ыдыктыг чагыын чаш уруг кавайда чыдырда-ла, йөрээл дамчыштыр берип каар чаңчылдыг турган.
    Уруг доюнга холбаштыр мындыг бир чүүлдү билип алыры чугула. Тыва ёзуда каң-кадык болгаш угаан сарыылдыг кандыг-даа кижи төл чок кырып өлбес, чер кырынга изин истээр төлүн арттырар ужурлуг. Чамдык таварылгаларда, төлзүрээн өг-бүле уруг дилеп аар, амгы үеде бичии уруглар бажыңындан хоойлу ёзугаар азырап алыр.
    Хөй чылдарда төл чок чурттаан өг-бүле, чаш уруг азырап алган таварылгада, уруг дилеп азы алганынга амырап, уруг доюн эрттирип болур. Уруг азырап алганынга бараалгаткан дой, уруг төрүттүнгенинге бараалгаткан дой-биле бир дөмей.

       Уруг доюн эрттирип турда, аъш-чем элбек болгаш ёзулалды эки шынарлыг, чараш кылдыр эрттирер. Хөй арага-дары ажыглаары база эзирик турары хоруглуг. Чүге дээрге, чаш уругнуң доюн канчаар эрттиргенинден ооң келир үеде канчаар амыдырап-чурттаары дорт хамаарылгалыг.
    Тыва кижиге төлдүг болуру эң улуг аас-кежик, ынчангаш уруг дою өг-бүлеге өөрүшкүлүг байырлал болур.

    Уруг дою — төрүттүнген төлүнге тураскааткан, өг-бүлениң кежигүннерин болгаш чоок кижилерин хаара тудуп, өөрүшкүнү илереткен өг-бүлеге эрттирер байырлал.

2. Бичии уругнуң бажының дүгүн кыргыырының дою



    Баш дүгүн кыргыырының дою — уруг үш харлап чорда болур. Үш харлаан уругнуң, ада-иези оглунуң азы уруунуң бажының дүгүн кыргыдар хүннү тускай айтырып алыр.
  Бичии уругнуң бажының дүгүн кыргыдарының кол ужуру болза, үш харлаан уругну өнчүлендирери болур. Бажының дүгүн кыргыткан хүнүнде төрелдериниң болгаш чоок кижилериниң берген мал-маганы база эт-севи ол чаш-амытанның шуут өнчүзү бооп артар. Чижээлээрге, кандыг-бир чылдагаан ужун, уругнуң доюнда айтып берген иртти дөгерип чиир дээн болза, ол чаш амытандан айтырар, ооң орнунга өске малды айтып бээр.
    Үш харлаан уругнуң бажының дүгүн кыргыыр хүнге чалаттырып келир кижилер ол кыстың азы ол оолдуң даай-авалары, даайлары, күүйлери, кырган-авалары, дөргүл-төрели болгаш күзелдиг кижилер болур.
   Хачыны актап алыр, ол болза тудазынга ак пөс азы ак кадакты баглап алыры-дыр, ооң соонда бизин арылдыр артыжаар. Оол уругнуң эң улуг назылыг даайы кижи ооң бажын кыргыыр. Даайы кижи актаан хачыны алгаш, ол оолдуң бажын чассыдыр суйбагылааш, ооң бажын үш долгандыр демги хачыны хүнгээр алзы кыйбадыр. Оон ам даайы кижи чаш оолдуң бажының оң талазындан бир шымчым дүктү үзе кыргааш, авазынга тутсуп бергеш, мындыг хевирлиг йөрээл сөстерни чугаалаар:
    — Чаш үреним, бажың дүгүн баштай кыргыдым. Мен ышкаш узун назылыг боор сен. Сеңээ кулуннуг бора бени белекке бээр-дир мен. Ооң соонда ол кырган йөрээл салыр:

Ак дээрим, өршээзин,

Актаан хачым өршээзин.

Тос дээрим, өршээзин,

Тос ада-үрени мандызын.

Кезер дээш кеспедим,

Кедизинде бажының дүгү чаагай болзун.

Кыргыыр дээш кыргывадым,

Кырыыже дээр бажың дүгү дүшпезин 

Эр бооп доругуп өзер болзун.

Эзерлиг аътты мунар болзун.

Эгинниг чүве эннешпес болзун.

Эрбенниг ааска алыспас болзун.

Назы-хары мен дег узун болзун. 

Аксы-дылы мен дег тоолчу болзун.

Уйгу-хавы болбас болзун.

Улуг сеткил сеткивес болзун. 

    /Куулар Кенденчик Сембилович сактып алганган, 1904-1975 чылдарда чурттап чораан. 1973 чылдың август 5 чаазында дыңнап бижээн. Чөөн-Хемчик кожуун. Хөндергей суур/.

    Үш харлыг чаш төлдү хуузунда өнчүлүг кижи кылдыр йөрээп кааны ол.
  Кыс уруг үш харлаанда, хамыкты мурнай даай-авазы актаан хачыны туткаш, бажының дүгүн кыргыыр.
  -Өшкү саар чүвем! Мен ышкаш узун назылыг бол, уран-шевер бол. Сеңээ белек кылдыр бызаалыг инекти бээр-дир мен — деп, ол чугаалааш, бир шымчым кескен дүктү кыс уругнуң иезинге берип каар. Ооң соонда даай-авазы йөрээлин салыр:

Ак сүдүм чаштым.

Ак орууң алгадым.

Кыргыыр дээш кыргывадым,

Кыраан назыныңда бажың дүккүр болзун.

Куъдун Эмегелчин ээрен

Хумагалап турар болзун. 

Кулактары дыыжы болзун,

Карактары көскү болзун.

Бора хек дег ыраажы болзун, 

Мочурга дег өзүген болзун.

Торлаа дег өргүн болзун.

Тогдук дег чараш болзун.

Чон кайгаар шевер болзун.

Чораан чоруу бүдүнгүр болзун.

Улуг кижи көргеш, шайын хайындырар болзун.

Уруг кижи көргеш, курудун сунар болзун.

/Донгак Барыкаан Хуралбайевна сактып алганган, 1898-1975 чылдарда чурттап чораан. 1973 чылдың август 9 чаазында дыңнап бижээ. Чөөн-Хемчик кожуун. Хөндергей суур/.

Үш харлаан уругнуң бажының дүгүн кыргаан хүнде, ооң ада-иезиниң өөнге четкилеп келген дөргүл-төрелдер ол чаш амытанның бажының дүгүн бир шымчымны кыргааш, хире-шаа-биле белектерни бээр. Кыргып каан дүктү хаш хап иштинге суккаш, авазы кижи сыртыының иштинге шыгжап алыр. Ооң соонда үш харлаан уругнуң бажының дүгүн кыргаан төрелдерин болгаш чыглып келген кижилерни мага хандыр шайладыр, эъттедир — ону уруг дою дээр.
Уруг дою дээрге үш харлаан уругнуң хуу өнчүлүг болганын байырлап турары ол болур.
  Шаанда үш харлыг оол азы кыс уругнуң бажының дүгүн кыргаанда, белек айтыры база ужурлуг: адазы ыяап-ла төлдүг азы эжеш мал айтыр турган. Кулуннуг бе бергеш, кулунчактың адын Калчан-Шилги, бызаалыг инек бергеш, бызаазының адын Дөңгүр-Ак, хураганныг хой бергеш, хураганын Саарзык-Мыйыс‚ анайлыг өшкү бергеш, анайын Хертеш-Мыйыс деп адаар турган.
  Үениң сайзыралының аайы-биле ада-иезиниң үш харлаан оглунга азы уруунга бээр белектерниң утка-шынары өскерли берген. 
  Үш харлыг уругнуң бажының дүгүн кыргышкан өске кижилер чүнү белекке бээрин боттары билир. Оол уруг болза, эр кижиниң эдилелин болгаш эт-херекселин бээр. Кыс уруг болза, ава кижиниң эдилелин болгаш хер-херекселин бээр.
  Бажының дүгүн кыргыткан оол болгаш кыс уруг белекке алган мал-маганын боду карактажыр, ада-иезинге дузалажыр, топтуг-томаанныг болгаш дыңнангыр бооп өзер. Оол уруг, кыс уруг белекке алгылаан эдилелдерин болгаш хер-херекселин кырыыжеге чедир камнап эдилээр. Оол уруг, кыс уруг өзүп келгеш, тускай өг-бүле тудар, ынчаарга үш харлыында бажын кыргыткаш, белекке алгылаан эт-херексели база мал-маганы бодунуң хуузунда өнчү-хөреңгизи бооп артар. Үш харльхг чаш амы-танның мал-маган чүзүнү таныптар апаары, эт-севинге хумагалыг болуру база ада-иезиниң ажыл-хожулунга дузалажы бээри — бистиң эрте-бурунгу өгбелеривистен дамчып келген чаагай чаңчыл.

    /Василий Уйнукайның «Баш дүгүн кыргып тургаш» деп 1989 чылдың сентябрь 8-те «Шын» солунга парлаттынган чүүлүнден шилип алдынган/.



    Бичии уругнуң бажының дүгүн кыргыдарының кол ужуру болза, үш харлаан уругну өнчүлендирери.

    Ук ёзулалдарны төөгү эртемнериниң доктору, тыва хамнарның бүгү назынында Президентизи, Нью-Йорктуң эртем академиязының чиңгине кежигүнү, «Американың хамнаашкынның шинчилел фондузунуң хамнаар чоруктуң Дириг Эртинези» деп хүндүлүг аттың эдилекчизи М.Б. Кенин-Лопсанның «Тыва чоннуң бурунгу ужурлары» — деп номундан ушта бижээн.

bodalru.blogspot.com

Куда сценарийи | Образовательный портал EduContest.Net — библиотека учебно-методических материалов

«Куда-дойну дужурери, хуу салым эгези ол»
(Куда хунунун сценарийи)
Амыр-менди, чалаткан аалчыларЭкии! Экии, эргим эш-оор, доргул-торел!

Кудаларнын торуп берген Чараш кызы ____________
Кадак туткан кунчуглары Камныы холчок уткуп турлар.
(Кунчуу келинни уткуп, кеннинге болгаш оглунга кадактарны сунуп, ак сутту оргуур. Аныяктар олудунга олуруптар).Хундуткелдиг кудаларныЧыглып келген торелдерниЭшти-оорну, кожаларныАмыр-менди солчуп ора
Аяк-шайны ижип ора
Амыдырал-чуртталгазынАйтыржып, хоорешпишаанАъштын-чемнин дээжизин чооглаарынчеАрбын чоннун бугудезин чаладывысОлуттарже олурунар, сандайларже сааданар!
Шайлаалынар, дойлаалынар!
(Аалчыларнын кайы столга орарын микрофон дамчыштыр айтып бээр)
Бо хун бо ог-буле тудуп турар аныяктарнын ____________________________ _______________________________________ оорушкузун улежип, оларнын кузенчиг аалчылары болуп чалалгага келгенинер дээш ооруп четтиргенивисти илеретпишаан «Куда-дойну дужурери, хуу салым эгези ол» деп байырлыг шайлалганын аксын ажыдары-биле _______________________ ____________________________________________________________________________________________________________________ бээр чалап аалгар.
Саарып тургаш хайындырганСарыг шайдан аартап ора хоорежинерАъштанынар, чемненинер.
Хогжум чокта хоглуг болбасХогжум ыры бо-ла-дыр-ла.
/Хогжумнуг байыр: «Ушкарып ал чараш уруг» Валентин/
Огленип турар аныяктар:_____________________________________________
Огленишкен оолдун, кыстын чуртталгазыОорушкулуг, кежик-чолдуг болзун дээштинАяк-шайны нары-шээр чок чоогланар-ла
Алгыш-йорээл, аян ырдан ырлажыр бис.
Эшти тывар оорушкунун бадыткалыАас-кежик чаяалга-дыр
Сумележип, хундулежип, деткижериСузуглелдин, ынакшылдын бедии ол-дур.
Суузуннуг чемин делгээнСуттуг шайын саарып кутканКудаларнын куткаш сунганКундагазын кодурер бис.
— Баштайгы дашка кодуреринге белеткенип, кылан баштыг шампаннар-биле дашкаларны долдуруп, иштеп алырынарны дилеп тур бис хундулуг аалчылар.
/Ол аразында хогжумну сала кааптар/.
Куда-дой-дур, кундагада шампаннарныКуткулап каан кыланайнчып хайнып турларИйи-бирден иле чокка шеливиткешИжин-хоонну илередип ораалынар.
— Баштайгы дашкаларны бут кырынга тура ПОЗДРАВЛЯЕМ! Горько! Горько! деп тургаш чооглаалгар.
Дараазында дашкаларныДарый-дарый чоогланар-ла
Аъштын-чемнин дээжизинНары-шээр чок четтиринер!
Огленишкен оолга, кыскаОшпес отту ыры кыпсырСалгал дамчыыр буянныг ырСагыш сеткил эртинези.
/Хогжумнуг байыр: «Сыгыт, хоомей, кожамыктар» Валентин/.
Тыва чонум шаандан тура
Ажы-толун эргим чылыгЙорээл салып оглеп баштаашЭптиг-топтуг чурттанар деп чагып чораан.
Ынакшылдын чечээн туткан оолга, кыскаХойну корген огбелернин йорээли бо.
Авамайлаан, ачамайлаан ажы-толдугАалаан, чиилээн кодан сынмас малдыг болзун!
Эдилээни компьютер, торгу маннык болзун!
Эзертээни чыраа саяк чычаан болзун!
Кунчуумайлаан, бээмейлээнКудук-чайык чараш чанныгКернивистин шырай арныКезээ шагда чазык чорзун!
— Дашкаларны долдуруп кодурер кылдыр белеткеп алырынарны сагынд

educontest.net

Дөжек дой.

Дөжек дой.
Чаш уругнуң төрүттүнген доюн эртирери

Тыва кижиниң аажы-чаңы төрүмелинден-не төлзүрек, ижинниг ава божуур деп барганда, ону чоок кижилери кичээңгейлиг карактап, кадыының байдалын айтырып, сагыш човап, үргүлчү омак-сергек болуп, багай чүүлдерни сеткилинге чоок албайн, бүгү бодалын келир уеде төрүттүнер төлү кадык-шыырак болурунче угландырарын күзеп, сеткилин чугаалажыр.

Төрүттүнген чаш уруг элээн доругуп, оон иези быжыгып келген соонда, уруг дою деп ёзулалдын бирги чадазын эрттирер.

Уруг дою — төрүттүнген төлүнге бараалгаткан, өг-бүлениң, кежигүннерин болгаш чоок кижилерин хаара тудуп, өөрүшкүнү илереткен өг-бүлеге эрттирер байырлал болур. Олчазы чуу болганын улус кончуг сонуургаар. Ынчангаш, ол байырлалга чыглып келген кижилернин аразынга, төрүттүнген чаш уругга ат тыпсыры-биле «Ат адаар» деп мөөрей хевирлиг ёзулалды эрттирер турган. Кижи бүрүзү бодунуң адаар дээн адын адап бээрге, чаш төлдүң ада-иези хөй аттар аразындан бир атты шилип алыр. Чаш уругга ат тывыскан кижи, ол хүнден эгелеп, ол уруг өгленип-баштангыже чедир, онзагай харыысалгалыг болур. Азы, чок болза, ада-иези боттарының баш буруңгаар шилип алган адын чыглып келген чонунга таныштырып, оларньн чүүлдүгзүнгенин азы чөшпээрелин чедип алыр турган.
Амгы үеде шажың-чүдүлгениң, сайзырааны-биле, төрүттүнген чаш уругнун ада-иези хүрээге барып, лама-башкылардан сүме айтырып, ат чалап алыры чанчыл болуп бар чыдар. Оол уругга бир янзы йорээл болгаш тускай ат бээр. Чаш уруг төрүттүнерге оон келир үеде чуртталгазы эки, каң-кадык, аас-кежиктиг болзун дээш, алгыш-йорээл күүседир. Ол йорээлдерни оол уругнун азы кыс уругнун төрүттүнгениниң аайы-биле, улуг назылыг чоок кижилери кылыр турган.
Оол уруг төрүттүнген болза, эң улуг назылыг чоок төрели болур эр кижи йорээл салыр:

Пар ыяш баглааштыг болзун!
Бажын саваан аъттыг болзун!
Ал-боду сөөккүр болзун,
Давып-самнап өзер болзун!
Дөр сыңмас төрелдиг болзун,
Дөргүн сыңмас бода малдыг болзун!
Өдек сыңмас шээр малдыг болзун,
Ойнап-хөглээр өөрлүг болзун!
Кангай эзер олуттуг болзун,
Кара киш кежи бөрттүг болзун!
Эвилең чаңныг урен болзун,
Экер эр бооп чурттаар болзун!
Улуг кижи көрүп каанда,
Орук чайлап хундулээр болзун!
Уруг чашты көрүп каанда,
Бажын чыттап чассыдар болзун!

Оол уруг төрүттүнерге, бурун өгбелер ол чаш амытан кадык-шыырак, чазык-чаагай болгаш биче сеткилдиг кижи болурун алгап-йорээп каарын бо алгыш көргүзүп турар.

Кыс уруг төрүттүнерге, бир янзы уткалыг мындыг хевирлиг йорээлди эң улуг назылыг, чоок төрели болур херээжен кижи салыр:

Үнер хүндүс үнген-дир сен,
Кыс бооп төрүттүнген-дир сен!
Ус-куш дег шевер болзун,
Улуг назын назылаар болзун!
Анай, хураган кодан сыңмас болзун,
Акы-дунмазы өг сыңмас болзун
Оду-көзү өшпес болзун,
Оюн оя чурттаар болзун!
Каттыраңнаан чаңныг болзун,
Каас-коя хептиг болзун!
Чассыг-хоюг үннүг болзун,
Саяк аъттыг кадын болзун!
Кыс бооп төрүттүнген төл чараш, эвилең болгаш кээргээчел болзун дээн кузел бо йорээлдин утказы бооп турар.
Допчулап чугаалаарга, тыва кырганнар бодунуң, ыдыктыг чагыын чаш уруг кавайда чыдырда-ла, йорээл дамчыштыр берип каар чаңчылдыг турган.
Уруг доюнга холбаштыр мындыг бир чүүлдү билип алыры чугула. Тыва ёзуда каң-кадык болгаш угаан сарыылдыг кандыг-даа кижи төл чок кырып өлбес, чер кырынга изин истээр төлүн арттырар ужурлуг. Чамдык таварылгаларда, төлзүрээн өг-бүле уруг дилеп аар, амгы үеде бичии уруглар бажыңындан хоойлу ёзугаар азырап алыр.
Хой чылдарда төл чок чурттаан өг-бүле, чаш уруг азырап алган таварылгада, уруг дилеп азы азырап алганынга амырап, уруг доюн эрттирип болур. Уруг азырап алганынга бараалгаткан дой, уруг төрүттүнеринге бараалгаткан дой-биле бир домей.
Уруг доюн эрттирип турда, аъш-чем элбек болгаш езулалды эки шынарлыг, чараш кылдыр эрттирер. Хөй арага-дары ажыглаары база эзирик турары хоруглуг. Чүге дээрге, чаш уругнун доюн канчаар эрттиргенинден ооң келир үеде канчаар амьдырап-чурттаары дорт хамаарылгалыг.
Тыва кижиге төлдуг болуру эң улуг аас-кежик, ынчангаш уруг дою өг-бүлеге өөрүшкүлүг байырлал болур.

Эта статья была автоматически добавлена из сообщества Подслушано Шагонар

everything.kz

(ог-буле-биле ажыл)

Аа суттуг мал-маган, ан-мен база оът-сиген ие дег, аа чулуктуг, шупту оран чуртувустун толдери бис. Шаг-уе онар-донар уелерлиг болгай. Шаг-уе эгелиг база

аа чылыы — биле амыдыралды диргизер. Ынчанганда «Шаг — аазы» шагаа найырынын аагы болганы ол деп кырганарнын тоогуден дыннап, дамчыдып келген созу бар.

класстын оореникчилери база ада — иелери, ог — булелер биле кады байырлап эрттирер Шагаавыстын сценарийи.

Сорулгазы:

1. Торээн чурттунга, дылынга база чоннунга ынак, хумагалыг болурунга; ада-иезинге, огбелеринге хундулээчел, ог-булезинге камныг, эки-бакты ылгап билиринге Тыва чонувустун чаагай чанчылдарынга даянып алгаш кижизидери;

2. Чонувустун шаандан тура ойнап чораан оюннарынга даянып, уругларны сагынгыр, тывынгыр чорукка ооредири;

3. Тыва дылывыстын эртинези болур алгыш-йорээлдерни ажыглавышаан, уругларнын аас-чугаазын сайзырадыры; ог-буле кежигуннеринин аразында харылзаазын быжыктырары.

Дерилгези:

Тоолай биле Улу чуруктары, кадак, артыш, тос-карак, суттуг шай бажы, аъш-чем, Тоолай база Улу чылдарынын дугайында состер; Шагаа дугайында состер.

Башкарыкчы:

Ак-кок дээрлиг, байлак Тыва чуртка

Аяс дээрлиг, хаяалыг эртенде

Тоолай чылды аалынче удевишаан,

Медээ уннуг улу чылын уткуулунар!

Кырган-ача азы ада-иелернин улуу:

Келир чаа чыл

Кежик чолду хайырлазын!

Эртип турар эрги чылым

Эртинезин хайырлазын!

Аас-кежик бээрлезин,

Амыдырал чаагайжызын!

Аарыг, халап тайлып турзун,

Амыдырал тодуг болзун!

Дайын-чаанын чепсектери

Дазылындан хуюкталзын!

Ортемчейнин диптеринге

Оорушкулуг тайбын турзун!

Ажы-толдун келир ойу,

Аяс дээр дег, чырык болзун!

Ажы-толум, Бугу чонум

Амыр-ла, амыр! Чолукшуулу!

Кырган-ача келген чон биле, уруглар-биле чолукшуур; шупту бот-боттары-биле чолукшуур.

Кадакта шай болгаш белээн оол, кыс кырган-ачага могейип, соннээр.

Башкарыкчы:

Бойдустун-даа, назыннын-даа

Болчаан ойун кым-даа ойбас.

Эрги чылды чалаалынар

Эрткен оруун дыннаалынар!

Эрги чыл:

Экии! Амырган-на, чонум!

Эрткен чылын чаш оол келдим

Ам бо шакта чарлып тура,

Адак аартап, кырый бердим

Эрткен чылдын тоогузун

Эргий коруп корунер даан.

Класста оореникчилеривис кайы-хире ооредилгелиг, идепкейжи, тывыштыг, ажыгыр болганын тодарадып, клазывыстын школа, хоорай иштинге ажылын тунеп, тергиинерни шаннаар.

Пантомима

Динмиттиг, дааш-шимээннигаялга дынналып келир. Аза-бук, Аарыг, Арагачы, Ончу; Дуржокпай, Оор болгаш оскелер-даа, амыдыралга шаптыктыг чуулдер боттарынын бугу-ле багын улустарга халдадыр-дээш, чонаразынче чуткуп кирерин кызыдарлар, а уруглар база келген аалчылар ада-иелер оларны аразынче киирбейн, тарадыр ойладып, сывыртап чорудуптар.

Эрги чыл:

Ашак-кадай улустарнын

Ажы-толу топтуг болзун!

Ок-бижек, алгыш-кырыш,

Олчаан борта хооржуттурзун!

Аас-кежик, найырал, иш

Ашпас хун бооп монгежизин!

База катап душкужеге,

Быйырлыг че, ажы-толум!

(Чонга могеер. Ийи оол эрги чылды удеп чоруптар).

Башкарыкчы:

Шагаа чылы шакылады,

Чаа чылды чалаалынар!

Идик-хепти кактанынар,

Ижин-хоонну сергединер!

(Ажы-тол, аалчылар даштын харга хептерин кактай туткулаар, аяннаныр. Ол уеде Чаа чыл келир).

Чаа чыл:

Экии, чонум! Мендээ, чонум!

Эл-хол болуп душчуулунар.

Эрткен чылдын артырып каан

Эки чуулун сайзырадыыл!

Арын-нуурну хуюктап кээр

Артык чандан хосталыылы!

Кылык Кижи оожургазын!

Кырган кижи дыштыг орзун!

Нугул хоптар унмес болзун,

Унер унущ сагланназын!

Аныяктар кырганнарга

«Ада, ие» дижир болзун,

Улгатканнар чалыыларны

«Уруум, оглум» дижир болзун!

Бак-ла чуве ынай турзун,

Бай-ла чуве бээр турзун!

Курай! Курай!

Шагаанын аъш-чемин чонга улеп байырлаары (шайлалга эгэлээр)

Башкарыкчы:

Чаа чылдын чаражын аа,

Чаагай агаар тыныш аштаар.

Хоглел-хогнун магалыын кор-

Хорек, чурек сергеп келир.

Байырлалдар уезинде,

Баштак, хоглел устур эвес,

Огбелернин ырларындан

Откут кылдыр бадыраалы!

Моорейлиг оюннарже

Моону-биле кирээлинер!

Шайлап-муннеп хоорежинер,

Чаглыг эъттен чоогланар!

Чылывыс-ла чаагай болзун!

Чаа чыл-биле! Шагаа-биле!

Тус-тус удуртукчуларнын аайы-биле моорейлиг оюннарны, маргылдааларны эрттирер (тевек, шыдыраа, чинчи чажырары, тывызыктажыры, узун тыныш моорейи,…)

Башкарыкчы: хундускунун мендизи-биле эргим хундулуг аалчылар, башкылар база уруглар. Силер бугудеге Улу чылы Шагаа байырлалы таварыштыр канн дег кадыкшылды, аас-кежикти, ажыл-агыйынарга чедиишкиннерни кузеп тур бис.

Тыва чонум чанчылдары

Тывызыксыг аажок чараш

Шаандан тура чанчыл болган

Шага деп бир байырлал бар.

Шага дээрге тыва чоннун

Чаагай сузук чанчылы-дыр

Айнын чаазын, хуннун эртенин

Алгап йорээнбайыры-дыр.

Ава: хуун судум тос карактап

Кудай дээрже оргип тур мен

Эки чуве эглип келзин

Эрбенниг чуул ынай турзун!

Орна тандым оршээ,

Одум козум оршээ,

Арга чонум менди чаагай,

Аш-чут корбейн.

Амыр менди бодаразын, оршээ.

(Артыш-биле холаан судун дорт чукче чажар).

Уругларга шага хуну

Уттундурбас байырлал-дыр

Улуг улус ону деткип,

Улам солун болдурунар.

Башкарыкчы: ам болза ийи аалга уступ алыр бис (2 команда).

Унген чаа чыл улу чылы

Ууле херээ будунгур болзун

Уутунмас буян кежикти

Улус чонга шаннаар болзун!

Садыгларга баран-сараан

Сагышта дег элбек болзун

Ажы толдер кадык болзун

Аас-кежик бээр-ле турзун.

Бирги морей: «Йорээл состер».

Шагнын солгу эргилдези

Чыккылама кышты солуур

Чырык чаагай кыштын бажы

Шага хуну унуп келди.

Тывызыктап, тоолдажып,

Дызырадыр танцы теп,

Чанчыл болган шагаавысты

Салгакчылар улап чор бис.

Башкарыкчы: Тывызыым дытты

Тоолум дошта. (Диин, балык).

Ийиги морей: «Тывынгырлар кайда силер?»

Ак теве он ийи бодаган торээн (чыл, 12 ай)

Дорт алышкы, дорт чузун (чылдын 4 уези).

Чыжыр алдын ковайды, чымыш бажын дуйметти (дан адары, хун унери).

Хопчу кадын ходуш диди, кожаларда чалчырт диди (ала-сааскан).

Ак-кара чузуннуг, алдан дорт хонаштыг (шыдыраа).

Алыр бээрде аргалыг, алды янзы шолалыг (шыдыраа).

Дорбелчин боттуг, дорт чузун малдыг (кажык).

Чем чивес чарашпай, черге чорбас чарашпай, чугак хептиг чарашпай, чугаазы чок

чарашпай (ойнаар-кыс).

Дырап, шиглеп салыр кужум, дыннап, сурап чедер аалым (тывызык).

Алдын холдун отрузунда адыр сандан 12 будуктуг, будук санындан 30 кушкаш, кушкаш бурузунун аксында 24 тараа (12 ай, 30 хонук, 24 шак).

Дожек алдында догден сарыг (тош чаа).

Дурген чугаа, узун тыныш чугаалаанда

Дужуп бербес болгай силер

Дургеденер келинерем

Дурген чугаа, узун тыныш кымда барыл?

Ушку морей: «Дурген чугаа, узун тыныш».

Дурген-дурген дурген чугаа

Чугаалаза шуут солун

Солунназа соон бодаар

Бодаарлаза боду эрес

Эрестезе эвилен-даа

Эрнин эри чораан дижир.

1 бала, 1 курут, 1 чарын…..

Дортку морей: «Улегер домактар».

Улегер домакта нугул чок

Уер сугда балык чок.

Дээр-ле болгай ада-иелер. Ам болза улегер домактардан салыптар бис бе?

Чечен менде чечек черде

Ада тоогузу алдын, ие тоогузу монгун.

Октаргайнын иези-хун, кижинин иези-чер.

Адын камнап чор, адан сактып чор.

Бешки моорей: «Суттуг шай ижери».

Алдыгы морей: «Тевек тевери».

Шага хуну моорейлиг

Адыш чарыш маргылдаалыг

Чадан адаал, багдан кагал

Адааннажып тевек тевээл.

Тевектезе тергиин-не мен

Дескешпес, бырашпас сен

Ийи будум меннип турда

Илдук турбас чуве-дир ол.

Чедиги морей: «Кожамыктар».

«Кым мурнай тыварыл?»

Чыл санаашкынында кирип турар 12 дириг амытаннарны чурум езугаар адаар: куске, инек, пар, тоолай, улу, чылан, аът, хой мечи дагаа, ыт, хаван.

Улу чылче каш дугаар амытан кылдыр кирип турарыл? (5 дугаар).

Кажык оюннун хевирлерин адаар:

Дорт берге (4 чузун мал дужурер)

Чыттырып адары

Аът чарыштырары

Кажык адары

Бодалажыры

Дужуруп кагары.

Кижиде 3 бай бар: ажы-толу, эртем-билии, мал-маганы.

Ыдыктыг 7 деп санга: «7 катап арыгланыры».

Эр кижинин 3 оюну: аът чарыжы, хуреш, ча адары.

Эр кижинин 3 каазы: боргу, куру, идии.

Тыва идиктин бажы чуге андарыгыл?

Тос чузун малды адаар: инек, хой, ошку, сарлык, аът, иви, теве, ыт, элчиген, хаван.

Ижин кырындан чем? (чореме).

  1. Сан салыры

    Чажыын чажары

    Йорээл кылыры

    Чалама баглаары

    Артыш-шаанак биле айдызаныры

    Ак харга андаштаныры

    Чолукшууру.

Тос ужурлар деп чул?

9 аржаан: артыш, шаанак, агы, канны, шиви, чойган, кодан-хавы, пош, суг.

9 дээр.

9 эртине.

9 сыртык: уруг сыртыы, чоок сыртык, орун сыртыы, алгы сыртык, идик сыртык, чен сыртык, эзер сыртык, ожун сыртык, даш сыртык.

9 сузук:

  1. Эртенги шайны унген хунче чажары

    Унген айже 1 катап чажыг чажары

    Эр кижинин хем бажынга чажыг чажары

    Дээрже чажыг чажары

    Ырак-узак орук чоруур дээнде чажыг чажары

    Оран делегейже сут чалбарыы

    Кат-чимис унер, ан-мен турар тайгаже чажары

    Айнын чаазында чажыг чажары

    Ада-огбе чуртунга чедип келгенде чажыг чажары.

Ажыл «хемчиктин сылдызы» солунга 2004 чылда Шагаа бертинде парлалгага унген.

Класс шагы.Темазы: Куш-ажыл кижини каастаар.

Сорулгазы:1.Уругну школага Бугу талазы-биле сайзырадыры, ону амыдырал-чуртталгага белеткээри.

2.янзы-буру мергежилдиг ада-иелер-биле ужуражылганы кылыр.

3.бодунун бодап чоруурун чугаалап билири.

4.куш-ажыл амыдыралдын ундезини деп чувени билиндирер.

Кичээлдин дерилгези: улегер домактар, янзы-буру мергежилдиг кижилернин чуруктары, номнар.

Кичээлдин чорудуу:

1.Организастыг кезээ.

2.Киирилде беседа.

Богун «Куш-ажыл кижини каастаар» деп темалыг класс шагын эгелээр-дыр бис. Класс шагынын адынын утказын сайгарып корээлинер.Куш-ажыл кижини чуге каастаарыл? Мен бодаарымга , куш-ажылды кылып тургаш, бодунга торээн чурттунга,чонунга , торгул торелинге, эш-оорунге ажыктыг чуулду кылыры болур.Силер чуу деп бодаар силер? (уругларнын бодалдарын дыннаар)

Бурун шагдан бистин ада огбелеривис, Тыва чоннун амыдыралынын кол озээ мал ажыл-агыйы чораан. Тыва чернин агаар бойдузу, тайга-тандылары, озен катары, шынаа ховулары мал одарларынга кайгамчык таарышкан. Хойжуларнын сарлык, инек, ошку-даа кадарчыларынын, тевежилернин, ивижилернин нити Ады малчын.

Малчыннын ажыл-ижи канчаар-даа аажок чымыштыг, улуг харыысалгалыг. Кыштын чыкылама соогунда, чайнын изиг-халыынында-даа, кудук-чайык, хат шуурганныгда-даа, оон ажылы тонмес. Ынчангаш дагдынган ажылынга холлу кошкаш кылынмас, соруктуг,эрес-кежээ кижилерин Социалистиг Куш-ажылдын Маадырлары Ооржак Лопсанчапты, Кандан Урулени, Ооржак Дажы-Намчалды чоргаарал-биле адап болур бис.
Бистин суурувуста «Тыванын алдарлыг малчыны» аттын эдилекчилери ДамбаМА, Ензак А.Б. дээш оон-даа оскелер.

Беседа:

Куш-ажыл кижини каастаар.

Чаш толу, оглу,кызы торуттунуп келирге ог-булеге улуг оорушку. Чаш толду канн кадык кижи кылдыр, чоортуу амыдыралга ынак , ажылчын кежээ кижи кылдыр остуруп, ооредип кижизидер. Чижээ: чаш уругнун ажылга ынаа бирги шимчээшкиннерден эгелээр; ойнааркаты шын тудуп ойнаары, олуруп, туруп, кылаштап эгелээри. Чоортуу;кыс уруглар авазынга дузалажып, ойнаарактардан эгелээш, бажын ог иштин эмгелээр,аяк-сава чугжуп, чечек суггарар дээш оон-даа оске ажылдарны кылчы бээр; Оол уруг ачазынга дузалажып бир-ле чувени эптээн, эде кылган орар, ачазынга хамаарышкан эт-септи эмгелеп, шыгжап, камгалап турар дээш оон-даа оске ажылдарга ооренир.
Бистин Тыва чон шаандан тура-ла мал ажылымалдаар болгаш ажы-толунге анай, хураган, бызаа бажы достуруп, кадартып, инек, ошку, хой сагдырып ооредир.

Уруг, оол улгадырга ажылдын хемчээли улгадыр. Кыс уругларны ус-шевер даараныкчы кылдыр авазы ооредир. Оол уругларны ачазы чазаар, септээр, аът мунуп, мал кадарар, эрес кашпагай, соруктуг кузелдиг кылдыр ооредир.

«Кижи болуру чажындан

Аът болуру кулунундан»-деп, чоннун улегер созунун утказы ол.

Кижи бурузунун амыдыралынын баштайгы базымнары школадан эгелээр. Ажылчыннар, инженерлер, эмчилер, башкылар шупту билиглернин эге дозун школадан алыр. « келир уеде кым болурул?» -деп, айтырыг кижи бурузун дувуредип чоруур.Кижинин келир уеде чуртталгазы, мергежилин шын шилип алыры эргежок чугула.

(Уруглардан келир уеде кым болуксап чоруурун дыннаар)

Амдан эгелеп боттарынарнын келир уенерде кым болурунарны, мергежилинерни шилип алган эр-хейлер-дыр силер.

Куш-ажылга кым ынак болдур, ол кижи Кажан-даа дидим, соруктуг, эрес кижи болур.Ылап-ла. Ажылынга бердинген кижи шылап, могар деп чуве билбес боор. Кижи чуткулдуг куш-ажылы-биле чоннун, хоц ниитинин хундуткелин чаалап аар боор.

Башкы: Ынчангаш богун клазывыс шагында чугле 3 мергежилдин кижмлеринин ажылын дыннаар силер уруглар.

  • Библиотекарь: Библиотека ном саны(садыы)-дыр.
  • Библиотекада чуулер барыл?

    Ында кымнар ажылдап турарыл?

    Библиотекарь мергежил дээрге эн-не солун, хундуткелдиг мергежилдернин бирээзи.Библиотекарь янзы-буру уткалыг, хемчээлдиг, чараш, солун номнар-биле, ангы-ангы назы харлыг, билиглиг номчукчулар-биле ажылдаар.Эн-не делшем билиглерни чедип алырда хой номчууру чугула.

  • Башкы:
  • (ада-иелер аразындан башкы мергежилдиг ада-ие башкы мергежилин дугайында таныштырар.)

  • Эмчи:Эмчи мергежили кандыг-даа таварылгаларда ажыктыг. Ынчангаш мергежилиннин дугайында суурувуста эмчи ………………………………………………………………………….бодунун эмчи мергежилин таныштырыптары-биле дараазында состу бээр-дыр бис.
  • (келген ада-иелер боттарынын мергежилдеринин дугайында кыска дыгнадыгларны чорудар)

    Викторина: Улегер домакты уламчыла.

    Эки кылган ажыл Унген хун ууле херек эккээр

    Элеп читпес алдар Ашкан хун ажыл туннээр

    Ажылды далдавас Ажылгыр кижи мактадыр

    Алдарны окпелевес Ааспырак кижи чектедир

    Ажылдааш байыыр Азыраарга мал озер

    Арагалааш эндээр Амыдыраарга чурт байыыр

    Демниг сааскан Ажылдан дескен- туреге дужер

    Теве тудуп чиир Билимгден дескен туреге дужер

    Чонга баран болуру-чолдун экизи.

    Ю.Ш.Кунзегеш. Шулук «Ажыл»

    Шуудеп чорааш будурген иш

    Чуг-ле хуннеш болбазын дээш

    Чус чыл кылыр ууленни

    Чурээн боду шилип алзын

    Каш-даа удаа шимезинзе

    Хамык ажыл бурун домей

    Карак ызыл ооренирин

    Хандыкшыырын сенээ кузээр

    Ажыл шупту хундуткелдиг

    Аар чиик деп ылгалы чок

    Ажыдыышкын тиилелгеге

    Алдын дулгуур- мергежил ол

    Шушпен болгаш чалгаа болза

    Чуу-даа чуве дек бутпес

    Чурек-биле чуткул турда

    Шуутсунер чуве турбас

    Чус-чус кылыр ууленни

    Чурээн боду шилип алзын

    Чуг-ле кежээ, чуг-ле эрес

    Чуткул соруун кошкаш кылба.

    Улегер домактар, шулуктун уткказы ханы.Чуг-ле куш-ажыл-биле аас-кежикти, хундуткелди. Чараш амыдыралды тудуп ап болур.

    Кичээлдин туннели: Класс шагындан чуну билип алдынар?

    Богунгу класс шагынга киришкен Бугу-ле ада-иелерге четтиргенивисти илереттивис.

    Автор: Аржаана Александровна Мунзук

    Автор: Куулар Джамилия Монгушевна

    музыкальный руководитель Муниципальное автономное дошкольное образовательное учреждение Детский сад комбинированного вида №3 “Ручеек” г.Шагонар Улуг-Хемского района РТ

    Разработка сценария тувинского национального праздника “Шаг чаагай ,Шагаа чаагай”!

    Муниципальное автономное дошкольное образовательное учреждение

    Детский сад комбинированного вида №3 «Ручеек»  г. Шагонар,

    Улуг-Хемского кожууна Республики Тыва

    Сценарий национального праздника

    «Шаг чаагай , Шагаа чаагай»

    (для детей подготовительной группы)

    Разработала:

    Музыкальный руководитель

    МАДОУ детский сад №3 «РУЧЕЕК»

    Куулар   Джамилия   Монгушевна

    г. Шагонар, 2019-2020.

              Сценарий национального праздника  «Шаг чаагай , Шагаа чаагай»

                                          (для детей подготовительной группы).

    Зал празднично оформлен ( в стиле национального)

    Персонажи: Ведущий, Дангына, Ветерок, Баба Яга, Дедушка, Шаман 

    ( взрослые) и дети .

    Атрибуты: пиалы, девятиглазка (тос карак), кадаки, бусинки, бубен для шамана, можжевельник  и конфеты .

    На сцене взрослые  показывают обряд «Чолукшуур» ( приветствие) и  ритуал «Сан салыры».

     Фоном играет национальная музыка. 

    Голос за кулисами:

    Шагаа – новый год по лунному буддийскому календарю . Его  называют «Белый месяц»,  “начало года”.

     Шагаа наступает с первыми лучами солнца. Старейшины совершают обряд «Сан  Салыр» На возвышенности разжигают ритуальный костер. Туда кладут топленое масло, вареную овечью грудинку. Зажигая огонь, произносят благопожелания новому году. 

    Ритуальной ложкой-девятиглазкой с молитвами окропляют ритуальный огонь и четыре стороны света чаем. 

     Йорээл состер (напутственные слова)

    Санным салдым,

    Чажыымны чаштым,

    Чаламамны багладым,

    Чалбарымны кылдым! 

    Арат чонум тодуг-догаа болзун

    Курай!Курай! Курай!

    Пусть уходят подальше все беды. 

    Моя тайга с высокими плечами,

    Пусть все доброе приходит к нам!

    Пусть не будет болезней!

    Пусть не будет бедственных бурь!

    Пусть будет много ячменя и просо!

    Пусть дети будут здоровыми!

    Курай! Курай! Курай! ( все уходят)

    Блок Приветственный

     Приветственный  танец с кадаками. Финальная фигура. Выход ведущего.

    Ведущий:

    Амыргын –на амыр! Здравствуйте дети и уважаемые гости праздника шагаа!

    Амыргын-на амыр – это тувинское приветствие означает пожелание в наступившем году КРЫСЫ- благополучия, счастья, удачи, здоровья!

    В дни празднования Шагаа принято при встрече приветствовать старших людей по-особому. Этот обряд приветствия называется чолукшуур. Старший протягивает обе руки ладонями вниз. Младший раскрытыми ладонями дотрагивается локтя старшего. При этом оба склоняют головы. 

    Давайте и мы с вами совершим обряд «Чолукшуур»

    Ведущий

    -Что такое шагаа? Сейчас наши дети расскажут стихи

    1 ребенок

    Тыва чонум чанчылдары

    Тывазыксыг аажок чараш

    Шаандан тура чанчыл болган

    Шагаа деп бир байырлал бар.

    2 ребенок

    Обычаи нашего народа

    Загадочны и красивы

    Среди этих традиций

    Есть праздник Шагаа.

    3 ребенок

    Шагаа дээрге тыва чоннун

    Чаагай сузук чанчылы дыр

    Айнын чаазын хунун эртенин

    Алгап йорээн байыры – дыр.

    4 ребенок

    Хоть молодых спроси,
    Хоть старика –
    Нет радостнее праздника Шагаа!
    Я  сегодня
    Вас зову повеселиться
    И Шагаа – виновник дня
    Здесь в хоромах торжества!

    Ведущий:  Какие красивые стихи вы умеете читать. Ребята давайте споем нашу песенку «Артыш»

                                 Песня «Артыш» (можжевельник)

    А еще в  дни шагаа дети любили играть в разные игры. Давайте поиграем в тувинскую национальную игру « Чинчи чажырары».

    Игра «Чинчи чажырары» (найти бусинку

    Играющие делятся на 2 команды. Количество играющих не ограничивается, но в 2 командах должно быть ровное количество игроков. Суть игры заключается в том, что одна команда  прячет бусинку в руке одного из своих членов, другая команда должна найти. Команда, получившая право на прятание бусинки , выбирает ведущего; тот должен спрятать ее у кого- нибудь  в руке, но при этом должен пройтись каждого. Другая команда выбирает 2 или 3 находчиков. Они подходят и ищут по выражению лица, по движению и.т.п. Каждый находник имеет право открыть только 2 руки  независимо чьи.Если из 2 находников никто не нашел бусинку , то в целом команда -штрафуется : 1. Лишается права прятать бусинку в дальнейшей игре, 2. Выбранные находники исполняют песню, либо читают  стихи , короткие сказки и т.д.Если ищущая команда нашлаа бусинку, она ее забирает и прячет у себя в команде точно в таком же порядке. 

    Ведущий : Ой, ребята! Я слышу звон колокольчиков, к нам кто-то спешит.

    Слышен звон колокольчиков. Заходит  принцесса Дангына.

    Здравствуй Дангына, хозяйка тайги ( по тувинскому обычаю приветствуют друг друга)

    Дангына: Амыр – менди аалчылар!  Здравствуйте дети и гости дорогие! С праздников вас  днем Шагаа! Я на праздник пригласила всех своих зверей. Неужели они опаздывают?

    Ведущий: Давайте спросим у ветерка, он ведь летает всюду и должен все знать.

    – Салгынчыгаш, Ветерок ты где? ( под музыку забегает ветерок)

    Ветерок: Здравствуй Дангына, здравствуйте дети! Чем я могу помочь?

    Дангына: Здравствуй ветерок! Не видал ли ты моих лесных зверей?

    Ветерок: О, хозяйка тайги! Должно быть, они не знают и ждут чтобы я их позвал.

    Дангына: Тогда лети скорей и созывай всех моих зверей!

    Ветерок: Слушаюсь, эге-эге –гэй, собирайтесь скорей, вас зовет хозяйка тайги!

    Дангына: Наш восточный гороскоп- это счастья телескоп,

    Посмотри скорей вперед,

    Крыса, лошадь, бык и кот,

    Обезьяна и Змея, Тигр, Собака и Свинья, 

    И дракон, Коза, Петух, 

    Навостряйте зренье, слух

    Вы зверей моих встречайте,

    Композиция « Выход зверей»

    Дангына: Звери мои лесные, спасибо вам, что вы собрались сегодня все вместе. Пусть каждый представит себя нашим детям и гостям.

    ( каждый год читает свое стихотворение)

    Мышка

    У Мышей все прекрасно и красиво,

    Любима будет мышка и счастлива,

     И каждый день заполнит закрома,

    Добром и радостью сама.

    Корова   

     Опять счастливый год приносит 

    Уют семьи весной зимой и в осень 

    А летом ждет корову страда добра 

    И каждый день она вся в радости с утра 

    Тигр  

    У тигра будет много дела 

    И счастью нет теперь предела 

    В кругу семьи  с друзьями и в работе 

    Ждут тигра лишь приятные заботы 

    Кролик 

    Семейных очагов уют 

    любым прогулкам нынче предпочтут 

    и хоть сам по себе гуляет кролик 

    гулять он будет в паре целый год 

    Дракон 

     В полет опять стремится 

    ему счастливый сон приснится 

    И  пусть, в во сне и наяву 

    мир улыбается ему.

    Змея 

    Змея премудрости полна,

    И будет счастлива она,

    Своим умом всего добьется

    Добра и радости напьется.

    Лошадь.

    А лошадь в путешествие по счастью

    Отправится. И минут все несчастья.

    И будет полон дом добра, веселья,

    И радости закружит карусель.

    Коза

    Козу ждет счастье, благоденствие, покой,

    И все несчастья дом обходят стороной,

    И каждый день здоровье ей несет,

    Любовь, заботу, радость и почет!

    Обезьяна

    Ждут обезьяну приключенья и забавы,

    Пойдет она наверх или направо,

    Везде ее бананами встречают

    И счастье обезьяну привечает.

    Петух

    Петух живет в согласии и мире,

    Благоустроит он жилье, квартиру,

    Все перья краской радости зальет,

    И песенку счастливую споет.

    Собака

    Собаке наш счастливый гороскоп,

    Опять подарит год- калейдоскоп.

    Все краски мира будут на ладони.

    И лепесток счастливый не уронит.

    Свинья

    Свинья – добрейшее создание,

    Ей жизнь дана для созиданья

    Лишь позабывши слово «Я»

    Бывает счастлива она.

    Дангына: Молодцы! А сейчас старый год- год Свиньи  и Новый Год – год Крысы приветствуют друг друга. ( передают кадак)

    (Все звери заканчивают композицию  и уходят)

    Ведущий: Вот и наступил новый год! В честь этого события  наши красавицы станцуют тувинский танец            

                                      Танец  «Аа шуу декей оо»

    Дангына: Спасибо дети, за прекрасный танец . Меня ждут другие звери и птицы. Желаю вам продолжить праздник шагаа веселыми играми, шутками и песнями.

    Ведущий :До свиданья Дангына. (дети тоже прощаются

                                                   Дангына уходит.

    Ведущий: Ой, кажется кто-то идет. Неужели Дангына возвращается.

     В зал внезапно врывается Аза кадай ( Баба Яга)

    Баба Яга: А, не ждали? По какому случаю вы, тут собрались? Чему вы тут радуетесь?

    Ведущий:  Здравствуй бабушка Аза кадай! Почему ты такая злая? Или кто тебя обидел?

    Баба Яга: Услышал шум и проснулся. Вижу, радостно вам. Что за праздник у вас ?

    Дети:  Шагаа!

    Баба Яга: Аа, шагаа, Новый год…А меня то что не пригласили? Вот поймаю кого – нибудь и съем.

    Ведущий: Слепая Аза кадай хочет помешать нашему празднику. Надо позвать шамана, чтобы прогнать черта.

    Баба Яга: Зови, зови не боюсь я вашего шамана. Ха-ха-ха. Пока вы ходите за шаманом, я поймаю кого- нибудь и съем. 

    Ведущий:  Дети, быстро прячьтесь за мной.

    ( ведущий становится впереди детей, а дети за ним, проводится тувинская игра « Аскак – кадай»)

    Баба Яга:- А кто это у тебя там?

    Ведущий:  Это мой когээржик.

    Баба Яга: А за когээржиком кто?

    Ведущий: Тень моего когээржика.

    Баба Яга: А тенью когээржика кто?

    Ведущий: А там мои дети!

    Баба Яга: Вот их то я и съем..

    ( Баба Яга ловит и не может поймать детей. В конце игры шаман появляется, танцует свой ритуальный танец  и прогоняет Бабу Ягу)

    Ведущий:  Небесные силы прогнали злых духов. Слепая Баба Яга больше не появится. Мы продолжим наш праздник.

    ( появляется дедушка Ирей)

    Ведущий:  Амыргын – ла амыр! Мир вам! 

    Дедушка: Экии уругларым! Амыр,  амыр! Здравствуйте дети! И вам мир! (дети здороваются)

    Ведущий: Здоров ли ваш скот?

    Дедушка:  Сол- Сол, дорогие дети ! Уважаемые гости! Мир вам всем. Ушел старый год, пришел новый год, Все плохое миновало, А хорошее пришло курай- курай! (все повторяют : Курай –курай!!!)

    Ведущий: Дедушка Ирей, мы вас чаем угостим, садитесь за стол наш гостеприимный ( угощают чаем). И споем для дедушки нашу песню про

                                             Тувинский чай «Шайывыс»

    Ведущий:  Шагаа- пора обновления, нового начинания и чистых помыслов. На шагаа, люди чистили свое жилье, готовили много еды и угощали гостей. И, конечно же, шили себе новую красивую одежду. Одежда представляла целый комплекс. Каждый цвет представлял землю, воду, траву и солнце.. Наши дети тоже одели красивые наряды. Давайте посмотрим национальные костюмы детей.

    Дефиле « Моя национальная одежда»

    Дедушка: Спасибо ребята. Издавна на «шагаа» люди загадывали загадки, соревновались в чтении скороговорок, устраивали различные состязание. Давайте и мы с вами отгадаем загадки. 

                                      дети отгадывают загадки

    Дедушка:  Молодцы! А кто силен в пословицах ?

                                     дети читают пословицы

    Дедушка: Порадовали меня. Сколько  пословиц и загадок знаете! Пока я с вами сидел, Кони мои разбежались.

    Ведущий:  Не волнуйся дедушка. Мы тебе поможем.

    Танец мальчиков «Аъдым»

    Ведущий: А сейчас Дедушка Ирей обкурит нас артышом (можжевельник), очистит вас от плохого. Встают в круг, закрывают глаза.

    Ведущий : читает йорээл – состер ( музыка фоном « тарина»)

    Год Крысы, который к нам пришел,

    Пусть принесет нам большую удачу!

    Пусть дети будут здоровыми!

    Пусть будет урожай богатым!

    Помилуй нас Хайыракан!

    Уже ушел год старый!

    Пришел новый год, 

    Все плохое пусть покинет,

     Пусть все хорошее доброе,

    Приходит к нам на счастье!

    Белое небо, синее небо мое!

    Будьте всегда ясными и солнечными!

    Пусть цветут поля и леса!

     Пусть размножаются дикие животные!

    Благословляю и восхваляю вас!

    Курай! Курай! Курай!

    Сюрпризный момент ( дети с закрытыми глазами молятся, в это время появляется сундучок.)

    Ведущий: Дети смотрите, что это? Это наверно Дангына отправила вам подарки! ( детям раздают конфеты).

    Ведущий:  Наш светлый праздник Шагаа подошел  к концу. И как говорят тувинцы – «Пусть ваша дорога будет белой как молоко»! Здоровья вам дети и наши уважаемые родители!!! До свиданья , до новых встреч!!!

    Дети под музыку уходят из зала.

    Понравилась статья? Поделить с друзьями:
  • Сценарий бабье царство
  • Сценарий балета баядерка
  • Сценарий бабы яги на юбилей женщине
  • Сценарий балета бахчисарайский фонтан
  • Сценарий бабы яги на свадьбу