Нæ цæугæ хох, нæ лæугæ мæсыг
СЦЕНАРИ ХЕТÆГКАТЫ КЪОСТАЙЫ РАЙГУЫРДЫ
БОНМÆ
Хъуысы Къостайы уацмысмæ гæсгæ фыст мелоди.
Амонæг: Къоста… Æрмæстдæр номæй хонынц ирон адæм Хетæгкаты Леуаны фырт Къостайы. Ирон лæгæн уыцы ном йæ чысылæй йæ амæлæты бонмæ вæййы тырысайау. Æрмæстдæр иунæг ном, æмæ цæстыты раз сысты адæмты сæрхъуызой, йæ цард æгасæй дæр йæ дзыллæйæн чи радта, уыцы арфæйаг Къостайы цардæгас сурæт.
1-аг архайæг:
Æз дзыллæйæ
къаддæр куы дарин,
Куы бафидин искуы мæ хæс,
Уæд афтæ æнкъардæй
нæ зарин,
Нæ хъуысид
мæ кæуын хъæлæс…
(«Ныстуан»)
Амонæг: Дзыллæтæ, хурыскастау, йæ фенынмæ кæмæн бæллыдысты, цардыл, фидæныл сæ чи æууæндын кодта, тыхст сахат йæ адæмæн ныфс æмæ хъаруйы мæсыг чи уыди, уыцы Къостайы райгуырдыл æххæст кæны 150 азы.
Кафджыты къорд кафынц къахфындзтыл.
Амонæг: Ирон адæмы ахсджиаг хъæбул Къостайæн йæ диссаджы зарджытæ, йæ зæрдæбын сагъæстæ айзæлынц зæххы къорийыл.
Зарæггæнджыты къорд зары «Хъуыбады».
Амонæг: Къостамæ уарзондзинадæй райгуырд рæсугъд æгъдау: æппæтадæмон бæрæгбон поэты кадæн. Ахæм стыр амонд æрмæстдæр уымæ кæсы, йæ адæмы хуыздæр миниуджытæй хайджын чи вæййы, æрдзæй ахæм стыр курдиат чи рахæссы, йæ цард æппæтæй дæр адæмы хъысмæтыл фидар чи бабæтты, уымæ. Къостайы рухс номимæ баст бынæттæ ирон адæмæн сты кувæндонау, бирæтæ дзы фæстæмæ ногæй арæзт æрцыдысты.
Бæрæгбоны адæм агуылф кæндзысты Уæлладжыры коммæ, зæронд Нарыхъæуæй райхъуысдзысты поэты диссаджы зарджытæ. Бæрæгбон, фурды донау, анхъæвздзæн суанг Пятигорскмæ, Стъараполмæ, Украинæмæ, Мæскуымæ, Петербургмæ. Йæ райдайæн та – нæхи горæты.
Музыкæ:
2-аг амонæг: Адæм зæрондæй-ногæй, стырæй-чысылæй æмбырд кæндзысты Къостайы номимæ баст бынæтты: Нары, Дзæуджыхъæуы, Лабæйы, цæудзысты йæ музейтæм, хæсдзысты рæсугъд дидинджытæ йæ цыртдзæвæнтæм.
Музыкæ:
Амонæг: Абон та скъоладзаутæ æрбацыдысты Мамсыраты Дæбейы номыл сывæллæтты республикон библиотекæмæ. Семæ æрбахастой сæхи конд нывтæ, уацмыстæ. Зæгъæн ис, сабитæй алкæмæн дæр ис йæхи Къоста. Зæгъут-ма (дзуры сабитæм), кæд базонгæ стут Къостайы цард æмæ сфæлдыстадимæ? Цавæр æнкъарæнтæ уæм равзæрын кæнынц йæ уацмыстæ?
1-аг архайæг: Æз райсын ахорæнтæ æмæ фæныв кæнын хæхтæ, айнæджытæ, урс цагъд къуымбилау мигътæ…
2-аг архайæг: Æз та аныгъуылын хъуыдыты, куыд мæгуыр цард кодтой нæ фыдæлтæ… Куыд баууæндын кодта Къоста мæгуыр ирон адæмы фидæны рухс цардыл.
3-аг архайæг: Мæнæн Къоста мæ царды ныфс у.
4-æм архайæг: (Кæсы йæ сочинении «Нæхи Къоста»-йæ скъуыддзаг).
5-æм архайæг: (Кæсы скъуыддзаг поэмæ «Фатимæ»-йæ иронау.) Цы у ай, музыкæ, ныв, æмдзæвгæ – фæфæрсын мæхи.
6-æм архайæг: Мæн фæфæнды хъæрæй кæсын «Скъолайы лæппу» (кæсы æмдзæвгæ).
7-æм архайæг: Къостайы размæ ирон дзырд, æнæрцæф æфсургъау, уыдис. Къоста уыцы æфсургъæн разынд æппæты аккагдæр барæг æмæ йыл стахти дзырдаивады тæккæ бæрзонддæр цъупмæ.
8-æм архайæг: «Ирон фæндыр»-ы зæлтæ мын мæ удыхъæд, мæ хъуыдытæ кæнынц хъæздыгдæр, рæсугъддæр, базырджындæр, æрфæнды мæ адæмы фарнæн цæрын.
9-æм архайæг: Къостайы цард æмæ поэзийыл хъуыды кæнгæйæ, цæмæдæр зæрдыл æрлæууынц нæртон гуыппырсартæ.
10-æм архайæг: Цалдæр фондзыссæдз азы дæргъы æхсæн къæйты астæу цæрдудæй ныгæды хуызæн чи уыд, уыцы æнамонд адæмы зæрдæхалæн фæдис-хъæр Къоста скодта йæ зарæджы сæр, æмæ уымæн у мæнæн Къоста зынаргъ.
11-æм архайæг: Къоста æмтъерыйы дзæмбытæй ратыдта «арфæйы дзырд», ирон ныхасæн скодта уаг æмæ фæтк. Уый у йе сгуыхт.
Амонæг: Цавæр цаутæ радзурын у уæ бон Къостайы цардæй?
1-аг архайæг: 1859 азы 15 октябры йæ райгуырæн Ирыстоны хæхбæсты астæу зæронд Нары хъæуы Хетæгкаты Леуанæн райгуырди лæппу.
2-аг архайæг: Нары хистæртæ йыл сæвæрдтой ном Къоста.
3-аг архайæг: Йæ мад уыди Гуыбатæй – амарди. Сæ хæстæг ус Чендзе райста сидзæры хæссынмæ. Сыгъзæрин зæрдæ уыди уыцы сылгоймагæн. Мады ад уымæй базыдта Къоста.
4-æм архайæг: Кæсы Фæрниаты Дзибусы «Къоста».
5-æм архайæг: Кæсы рæнхъытæ «Чи дæ?»-йæ скъуыддзаг.
(Райдиан)
Æз райгуырдтæн хохы…
Нæ хъæд къул æскъæт, —
Ныр дæр мæ нæу рохы, —
Æвгъæддон уыд уæд.
(Уый онг)
…Мæн иу ус фæхаста…
Сывæллон ахуыр,
Йæ дзидзи нæ ласта
Мæ дзыхæй, мæгуыр…
Кафджыты къорд: Кафынц «Симд».
1-аг архайæг: Къоста дамгъæтæ базыдта йæ райгуырæн Нары.
2-аг архайæг: 1868 азы Леуаны бинонтæ Дзæуджыхъæумæ куы ралыгъдысты, уæд уым бацыд ахуыр кæнынмæ прогимназмæ.
3-аг архайæг: 1870 азы Ирæй 170 хæдзары ралыгъдысты Кубаны былмæ æмæ сарæзтой Лабæйы хъæу. Къоста Лабæмæ хæстæг станицæтæй иуы ахуыр кодта райдиан скъолайы, 1871 азы та бацыди Стъараполы гимназмæ.
Амонæг: «Нарон уæлыгæсæн» йæ зæрдæ ссыгъди ног царды зынгæй. Уарзæгой, рæузæрдæйæн бирæ æнтысы, — зыдты тигъмитæ, фыдуаг ныхас, уайтагъд чысыл æмбæлттæн сси балхон алы хорз хъуыддæгтæм: рæвдз ныхасæй таурæгътæ, æмдзæвгæтæ æмæ зарджытæ фыссын хорз райдыдта уырыссагау. 1880-1881 азты скъоладзауты уацмысты æмбырдгонды мыхуыргонд æрцыдысты Къостайы дыууæ æмдзæвгæйы: «Новый год», «Муж и жена» æмæ радзырд «Зима» уырыссаг æвзагыл. Къоста æвдисы диссаджы курдиат ныв кæнынмæ. Бæллиццаг уыдысты йæ цæргæбонты уыцы азтæ…»
Зарæггæнджыты къорд зарынц…
1-аг архайæг: 1881 азы Къоста араст Бетъырбухмæ Нывкæнынады академимæ, æнтыстджынæй радта фæлварæнтæ æмæ ахуыр кæнын райдыдта. Фæлæ академии кæронмæ каст нæ фæци, йæ стипендии йын кæй баурæдтой, уый тыххæй. «Æртæ азы уым фæтухитæ кодта. Æцæг федта стыр тохы цард. Дæрдтыл афæлгæсыд йæ зондæй. 1883 азы рацыди академийæ. Йе ‘фсæн риуы йæ ирон зæрдæ агурын райдыдта йæ ныййарæджы зæронд Ирыстон» (Гаппо).
2-аг архайæг:
… Фæхæссон ма, —
загътон уæддæр, —
Фæстæмæ мæ иунæджы сæр
Нæ Ирмæ, нæ райгуырæн
бæстæм!
3-аг архайæг: Бетъырбухы Къоста базонгæ Репин, Маковский, Суриков æмæ æндæр стыр уырыссаг нывгæнджыты сфæлдыстадимæ. Ахуыр та кодта Врубель, Серов, Самохинимæ иу рæстæджы.
4-æм архайæг: Бетъырбухы Къоста лæмбынæг сахуыр кодта уырыссаг литературæйы классиктæ Грибоедов, Лермонтов, Некрасов, Пушкин, Кольцов, Крылов, Островский, Гоголь æмæ Гончаровы сфæлдыстад. Зыдта Шекспиры, Шиллеры, Гетейы уацмыстæ.
Амонæг: 1885 азы Къоста Бетъырбухæй æрыздæхт Лабæмæ, ссыди Дзæуджыхъæумæ æмæ дзы фæцард суанг 1891 азмæ.
1-аг архайæг:
… Æрцыдтæн… мæхицæй
фыддæр
Мæгуырæй куы ссардтон дæу
дæр,
Мæ уарзон, мæ иубæстон
адæм…
Нæ хæхтæй, нæ тыгъд
быдыртæй
Æмхуызон нæ иуæн дæр нæй, —
Кæм кусæм, кæм цæрæм,
Кæм бадæм!
Амонæг: Къостайы тынг бирæ бауарзтой адæм. Алкæй хæдзар дæр уыди йæ хæдзар. Зынгзæрдæ поэт йе ‘ппæт хъарутæ æмæ зонд дæр радта æхсæнадон æмæ литературон куыстæн. Ам, Ирыстоны, парахатæй райхæлди йæ æрдзон стыр курдиат. Арвы нæрынау айхъуыст æгас Ирыл – Мæздæгæй Гудзаретмæ уыцы рæстæджы йæ тохы зарæг «Додой!».
Зарæггæнджыты къорд зарынц «Додой!» (2 строфайы).
Амонæг: 1889 азы Пятигорскы М.Ю. Лермонтовы цырт гом кæнгæйæ ирон интеллигенцийы номæй Къоста бакаст æмдзæвгæ «Перед памятником». «Ирон цъæх цухъхъа нæ амбылдта!» — дзырдтой уырыссæгтæ.
Æмдзæвгæ «Перед памятником» радыгай кæсынц 5 архайæджы.
Амонæг: 1890 азы инæлар Кахановы фæндонæй хъуамæ æхгæд æрцыдаид Дзæуджыхъæуы ирон чызджыты скъола. Къоста уый фæдыл стыр тохы бацыд хицауадимæ æмæ скъола йæ бынаты баззад. Инæлар Каханов уыцы ныхкъуырд йæ сæрмæ не ‘рхаста, «змæнтæджы» бафхæрдта – Къоста æрвыст æрцыд Ирыстонæй. Æрмæст 1895 азы байгом йæ фæндаг Ирыстонмæ. Каханов та ногæй æфсон агурын райдыдта æмæ Къоста дыккаг хатт æрвыст æрцыд Херсонмæ.
Зарæггæнджыты къорд зарынц «Æнæ хай».
Амонæг: Къоста æнхъæл нæ уыди, искуы йæ уацмыстæ чиныгæй фендзæни, уый. Уымæн æмæ йын Пушкинау уыдис йæхи Бенкендорф – инæлар С.Каханов. Уый фæндиагæй Къоста ахæстонæй æддæмæ нæ рацыдаид. «Ирон фæндыр»-ы ныхмæ Каханов фыста уæлдæр хицауадмæ: «Тифлисы цензурæ бар радта, Кавказæй хъуамæ æрвыст чи æрцæуа, уыцы Хетæгкаты Къостайы æмдзæвгæтæ ирон æвзагыл ныммыхуыр кæнынæн. Уыцы æмдзæвгæтæ сты бынтон змæнтæг æмæ хицауады ныхмæ арæзт…»
1-аг архайæг фæндыры цагъдмæ кæсы æмдзæвгæ «Хæххон чызджы марды уæлхъус»-æй скъуыддзаг.
Амонæг: Фæлæ «иу бон… пилон зынгау… йæ цæстытæ ссыгъдысты! Бабуц йæ бæгъатыр уынгæг зæрдæ… Хурзæрины тын йæ уарзон Ирыстонæй æрбакаст… Йæ разы лæууыд, цæхæртæ калгæ, йæ Кады тырыса, ирон чиныг – Къостайы «Ирон фæндыр» — йæ уды куысты æнæмæлгæ мысайнаг – ирон кувæндоны».
2-аг архайæг: Чиныг мыхуыргонд уыдис 1899 азы З.Шуваловы типографийы, А.С. Пушкины 100 азы юбилей кадджын уавæры куы бæрæг кодтой, уæд.
3-аг архайæг:
Минуты сочтены, повсюду
бьют тревогу…
Уж брезжит луч зари, играя
на штыках,
И обновленный мир отдастся
вечно миру,
С презреньем бросит нож,
запекшийся в крови…
Инсценировкæ: «Сидзæргæс».
Гимн Къостайæн.
1-аг архайæг: «Хетæгкаты Къоста у ирон адæмы Леонардо да Винчи» (А.Фадеев).
2-аг архайæг: «Азтæ цæудзысты, цæудзысты æнустæ, фæлæ ирон адæмы цытджын хъæбулы ном не ‘рмынæг уыдзæн, раздæрау æрттивдзæн Кавказы урссæр бæрзæндтау æмæ адæм хайджын уыдзысты Хетæгкаты Къостайы зондджын, куырыхон, æнусон сфæлдыстадæй» (С.Михалков).
3-аг архайæг: «Мы – русские писатели, — все друзья великого народного поэта Осетии и все его потомки в искусстве». (Н.Тихонов).
4-æм архайæг: «…Нæ тарсти Къоста нæдæр ахæстонæй, нæдæр рæхыстæй. Суанг мæлæтæй дæр нæ тарсти. Уый бæрзæндты хаста уырыссаг революцион демократийы тырыса. Йæ цард æмæ йе сфæлдыстад æппæтæй дæр снывонд кодта йæ уарзон адæмы сæрибарæн» (Д.Чарквиани).
5-æм архайæг:
Мæ фыццаг чиныг уыдис «Абеты чиныг». Дыккаг – «Ирон фæндыр». Æрмæст уыцы диссаджы чиныг бакæсыны тыххæй дæр хъуыдис кæсын базонын.(Абайты Васо).
Равдысты архайджытæ зарынц «Балцы зарæг».
Сценарий мероприятия посвященного 158 –летию со дня рождения Коста Хетагурова. 15.10.2017г.
« Йæ цард гъеныр дæр у сæдæ! »
Хетæгкаты Къостайы райгуырды 158 азы бонмæ
Сценæйы фæлыст.
Залы хъуысы ирон музыкæ. Астæуæй Къостайы портрет ,йа разы дидинджытæ, сойын цырæгътæ.
Чингуыты равдыст»Нæ дзыллæйы зæрдæ» ,газеттæ,журналтæ, къултыл сывæллæтты нывтæ
Презентаци «Ма аргъуан – зæхх,
Мæ дзуар у уарзондзинад ,
У дун-дуне Фыдыбæстæ мæнæн!»
Архайджытæ сойын цырæгътимæ рацыдысты сценæмæ. Са цырæгътæ портреты раз æрæвæрдтой.
Хъуысы Б.Снетковы музыкæ «Ныстуан».
Ныббар мын, кæд-иу дæм мæ зарæг,
Кæуæгау фæкæса, мыййаг, –
Кæй зæрдæ нæ агуры хъарæг,
Уый зарæд йæхи фæндиаг!..
Æз дзыллæйæ къаддæр куы дарин,
Куы бафидин искуы мæ хæс,
Уæд афтæ æнкъардæй нæ зарин,
Нæ хъуысид мæ кæуын хъæлæс…
1 архайæг: æмдз. «Ныстуан».
2 архайæг: Алы аз дæр Кæфты мæйы фынддæсæм бон уæлдай циндзинад æрхæссы ирон адæмæн. Уымæн æмæ уыцы бон райгуырди Хетæгкаты Леуаны фырт Къоста.
3 архайæг: Абон, 15 октябры , 154 азы сæххæст Ирыстоны уарзон хъæбул Къостайы райгуырдыл.
4 архайæг: Æхсарджын зæрдæйæ æвзæрынц æхсарджын рæнхъытæ: Весь мир –мой храм! Любовь- моя святыня! Вселенная –Отечество мое!
5 архайæг: Къоста фыста: «Æз дæн нывгæнæг æмæ адæмон поэт».Уæвгæ та уыд стыр адæмон поэт, прозаик, драматург, критик æмæ публицист, историк æмæ тæлмацгæнæг, нывгæнæг, этнограф æмæ зарæггæнæг . Йæ размæ æвæрдта егъау хæстæ.
«Рагон нæртон лæгау зарын куы зонин,
Арвмæ куы хъуысид мæфæндыры хъазт,-
Дунеты се*ппæт махимæ æрхонин,
Радзурин уыдонæн зæрдæйы маст.»
6 архайæг: «Ирон аив литературæйæн Къоста ссис фидар бындурæвæрæг ,йæ цæугæ хох,йæ лæугæ мæсыг,йæ зæрдæйы уидаг,йæ сæууон стъалы , æмæ йын «Ирон фæндыр» баззади цырагъдарæй »,-фыста номдзыд ахуыргонд Абайты Васо.
Æмдз. «Ныфс» кæсы Хъамæрзаты Аланæ.
НЫФС
Тызмæгæй мæм ма кæс,
Мæ фыды зæронд,
Дæ зæрдæмæ ма хæсс
Мæ зæрдæйы конд!
Йæ фыды фæндиаг
Кæм вæййы фырт дæр? –
Лæппуйæ рæдиаг
Нæ вæййы æвзæр!
Дæ номыл, дæ кадыл
Нæ барын мæхи, –
Ныууадз мæ мæ адыл, –
Фæндон хорз кæм и?!.
Æз топпæй нæ хъазын,
Æз барæг нæ дæн;
Æхсаргард æсласын
Мæ бон нæу мæнæн…
Фæхудæнт мыл хъалтæ,
Ды се ‘мбал нæ дæ!
Мæ гутон, мæ галтæ –
Мæнæн дæр цæттæ!
Мæ гутон, мæ галтæ –
Мæ фæндыр, мæ зонд;
Мæ кадæг, мæ зарæг –
Мæ цард хоры конд.
Нæ дзыллæйы зæрдæ –
Мæ хуымгæнды хай;
Нæ бæсты сагъæстæ –
Мæ фæззыгон най…
Дзаг хорæй мæ хордон,
Бæркадджын мæ зæхх,
Хæдтулгæ мæ уæрдон,
Мæ фæндаг уæрæх…
Мæгуырæй мын ма тæрс,
Мæ фыды зæронд, –
Дæ зæрдæмæ ма хæсс
Мæ зæрдæйы конд!..
1 архайæг: Алыварсыг у Къостайы поэтикон сфæлдыстад: æмдзæвгæтæ, поэмæтæ ,радзырдтæ, æмбисæндтæ, таурæгътæ, пьесæтæ, зарджытæ. Фæлæ йе сфæлдыстады уæлдай зæрдæмæ хъаргæ у, йæхæдæг цы жанр сарæзта «зæрдæйы сагъæстæ », зæгъгæ, уый. Уыцы жанры бындурыл фыст у й сæйраг чиныг «Ирон фæндыр».
Зары Хъарджынты Сæрмæт « Мæ Иры фæсивæд ».
Мæ Иры фæсивæд! Дæ цинæй, дæ хъыгæй
Фæластон мæ сау зæрдæ дард…
Цы ма мын кæндзынæ? – Дæ цæстытысыгæй
Æнæ хай фæуыдзæн мæ мард!..
Æцæгæлон адæм, æцæгæлон бæстæ
Æхсныфæй нуазынц мæ туг…
Мæлæтæй нæ тæрсын, фæлæ мын мæ фæстæ,
Мæ уæлмæрдмæ чи хæсдзæн суг?
Кæй чызг мыл ыскæндзæн зæрдæхалæн хъарæг,
Кæй кæуынæй риздзæн къæдзæх,
Кæй фæндыр ысцæгъддзæн мæ иунæджы зарæг,
Чи уадздзæн мæ дугъы йæ бæх?
Мæ Иры фæсивæд! Дæ цинæй, дæ хъыгæй
Фæластон мæ сау зæрдæ дард …
Цы ма мын кæндзынæ? Дæ цæстытысыгæй
Æнæхай фæкодтон мæ мард!..
2 архайæг: Къоста фыста: «Æз мæ дзырдтæй сæудæджер никуы кодтон, мæ фыстытæй иу рæнхъæн дæр æхца никуы никæмæй райстон æмæ фысгæ дæр , фыссон æмæ мыхуыр кæнон ,зæгъгæ, ахæм зондæй нæ кæнын, бирæтæ куыд кæнынц,афтæ. Нæ! Ахæм фыстæн мæ йæ кад дæр нæ хъæуы æмæ йæ пайда дæр… Æз фыссын ,мæ рыст зæрдæйы уромын цы нал фæфæразын, уый».
Æмдзæвг «Катай»
Мæ хæлар, мæ уарзон, æнæзонгæ уарзон!
Цы номæй дæм бадзурон, уый ма мын зæгъ?..
Мæ зæрдыл дæ дарын цы ныфсæй фæразон,
Мæ райгуырæн бæстæ, мæ фыдæлты зæхх?
Мæ райгуырæн бæстæ! Дæ айнæг къæдзæхæй,
Дæ фидар, фæлтæрд риуæй хъусын хъæрзын…
Мæ хæлар, мæ уарзон! Дæлзæххæй, уæлзæххæй,
Кæмдæриддæр дæ, – тагъд мæ хъæрмæ фæзын!..
Хъæр мæрдтæм дæр хъуысы, – куы бамбæхсай барæй,
Уæд усы кæрдæны мыггагмæ фæхæт!..
Мæ мæгуыр Ирыстон! Æрцæуæг æлдарæй,
Тыхгæнæг хæддзуйæ дæ ма уæд, ма, мæт?
Тыхгæнæг хæддзумæ кæд искуы фæндонæй,
Æууæнккагæй радтай, рæстæнхъæл, дæ бар?..
Мæ хæлар, мæ уарзон! Ныммæл мын фæсмонæй,
Ды искуы хæддзуйæ куы скæнай æлдар!..
2 архайæг : Къостайы æмдзæвгæтæй бирæтæ систы ирон поэзийы тæмæнкалгæ хæзнатæ. Ирдæй æвдисынц поэты хæлар æмæ уарзæгой, зæрдæйы уаг æнусты дæргъы æнæнымæц зынтæ æмæ хъизæмæрттæ бавзарæг адæммæ. Гъе, уымæн афтæ азæлы уæззау хъарæгау йæ мæстæлгъæд хъæлæс:
ДОДОЙ кæсы Гæбуты Алисæ
Додой фæкæнат, мæ райгуырæн хæхтæ,
Сау фæныкæй уæ куы фенин фæлтау!
Зæй уæ фæласа, нæ тæрхонылæгтæ, –
Иу ма уæ фезмæлæд искуы лæгау!..
Искæй зæрдæ уæ дзыназгæ нырризæд,
Искæмæ бахъарæд адæмы хъыг,
Дзыллæйы мæстæй уæ исчи фæриссæд,
Иумæ уæ разынæд иу цæстысыг!..
Фидар рæхыстæй нын не уæнгтæ сбастой,
Рухс кувæндæттæй хынджылæгкæнынц,
Мард нын нæ уадзынц, нæ хæхтæ нын байстой,
Стырæй, чысылæй нæ уистæй нæмынц…
Иугай ныййыстæм, ныууагътам нæ бæстæ,
Фос дæр ма афтæ ныппырхкæны сырд, –
Фезмæл–ма, фезмæл, нæ фыййау, нæ фæстæ,
Иумæ нæ рамбырдкæн, арфæйы дзырд!..
Оххай–гъе! Не знаг нæ былмæ фæтæры, –
Кадмæ бæлгæйæ æгадæй мæлæм…
Адæмы фарнæй къæдзæх дæр ныннæры, –
Гъе, мардзæ, исчи! – бынтон сæфт кæнæм!
3 архайæг : «Ирон фæндыр» мыхуыры рацыд 1899 азы граф З.Шуваловы типографийы , А.С.Пушкины 100 азы юбилей кадджын уавæры куы бæрæг кодтой, уæд.
Минуты сочтены, повсюду бьют тревогу…
Уж брезжит луч зари ,играя на штыках,
И обновленный мир отдастся вечно миру,
С презреньем бросит нож, запекшийся в крови…
4 архайæг : Адæм хорз зыдтой Къостайы æмдзæвгæтæ, кæсынæй сæ не фсæстысты, къухфыстытæй сæ лæвæрдтой кæрæдзимæ. Арæзтой сæ зарджытæ. Зарæг «А-ло-лай!».
А–ЛОЛ–ЛАЙ!
Къух дæ ауызын фæразы…
Мæй дæ авдæнимæ хъазы.
Стыр лæг мын ысуай!..
А–лол–лай!..
Ракæндзынæн дын мæ зарæг…
Искуы кæд ысуис мæ дарæг,
Урс уæрыкк дын уон!..
О, мæ бон!..
Зындонæй фыддæр нæ цæрæн…
Нал у ныр дæ фыд йæ сæрæн
Сау хæххон куыстæй…
Ахуысс,цæй!..
Искуы мын куы схъомыл уаис,
Уæд ды дæр дзы цух нæ заис,
Бирæ мын цæрай!..
А–лол–лай!..
Скæнис хъугдзармæй æрчъитæ,
Къахис митбынæй мæхъитæ,
Стонг æмæ сыдæй…
Ахуысс, цæй!..
Сугтæ мын хæссис æргъомæй…
Бадзурин дæм уæд æргомæй:
Мады зæрдæ зон,
О, мæ бон!..
Бадзурин дæм: уарз нæ бæстæ,
Ма цæ суæлдайкæ нæ фæстæ,
Ма цæ бафæллай!..
А–лол–лай!..
Инсценировка «Хъазтæ». 6 къл.
5 архайæг : Зын, фæлæ арфæйаг у Къостайы цардвæндæг. Йæ ахуыры азтæ Стъараполы гимназы,Бетъырбухы аивæдты академийы.Ам базонгæ уырыссаг фысджыты сфæлдыстадимæ.Царди Герцен, Толстой, Некрасовы, Чернышевский , Чайковский , Репинимæ иу рæстæг. Хæларæй царди Верещагин, Смирновимæ. «Памяти П.И.Чайковского »
Памяти П. И. Чайковского. кæсы Агънаты Элонæ
Разбита стройная, чарующая лира,
Повержен жертвенник, разрушен пышный храм,—
Навеки улетел «соловушка» от мира
В страну далекую, к далеким небесам…
И стало тяжело на сердце, безотрадно,
И мрак, холодный мрак сгустился над душой,—
Удар безвременный, и как он беспощадно,
Как неожиданно направлен был судьбой!
Оценим ли теперь великую потерю,
Горячая слеза Найдется ль у кого?
Тогда лишь в будущность народа я поверю,
Когда он гения оплачет своего;
Когда печаль свою он глубоко сознает
И вещие слова поэта он поймет:
«Пусть арфа сломана,— аккорд еще рыдает…
Не говорите мне: он умер,— он живет!»
1893 г.
6 архайæг : Къоста фыста йæ уацмыстæ иронау дæр æмæ уырыссагау дæр.Уырыссаг æвзаг Къостайæн ссис дыккаг мадæлон æвзаг. Стыр уарзондзинады уæлтæмæн æвдисæн сты ,уырыссаг æвзагыл цы лирикон æмдзæвгæтæ ныффыста, уыдон. «Грезы любви»-йы музыкæмæ æмдзæвгæтæ дзурынц:
А. Я. П. кæсы Гуыдиаты Азæмæт
Скрывать, молчать, страдать безмолвно
Нет сил, терпенья больше нет,—
Как знать,— обижу ли вас кровно,
Найду ль сочувствье и ответ?
Но все, что так терзает душу,
На части разрывает грудь,—
Давно уж просится наружу,
Давно уж пробивает путь.
В признанье я не вижу цели,
Молчаньем я себя травлю…
Чего хочу на самом деле? —
Зачем вам знать, что вас люблю?
1888 г.
г. Владикавказ
Я не поэт… Обольщенный мечтою,
Я не играю беспечно стихом…
Смейся, пожалуй, над тем, что порою
Сердце мне шепчет в безмолвье ночном…
Смейся!., но только я каждое слово
Прежде, чем им поделиться с тобой,
Вымолил с болью у счастья былого
И оросил непритворной слезой…
Вот почему мои песни звучали
Многим, как звон поминального дня…
Кто не изведал борьбы и печали,
Тот за других не страдает, любя!
1894 г. (?)
Зарæг «Мæ хуры хай, рæсугъд чызгай…»
Мæ хуры хай,
Рæсугъд чызгай,
Куы нæ дæ федтаин, бæргæ!..
Дæ хъазынмæ,
Дæ зарынмæ
Кæм лæууы иунæджы зæрдæ!..
Дæ дзыхы дзырд
Æнæ рæдыд
Ныццæвы зæрдæйы кæрон!..
Цы кæндзынæн,
Куыд цæрдзынæн
Æнæ дæу, амæддаг дын уон!
1 архайæг : Кавказаг адæмтæ бирæ таурæгътæ ,бирæ æнкъард зарджытæ сарæзтой сæ уæззау цардыл.Зæрдæ ныккарзы уыдонмæ хъусгæйæ.Фæлæ дзы Къостайы хуызæн йæ зарджытæй хæхтæй бæрзонддæр ничи схызт.Æмæ уыцы бæрзондæй ничи федта адæмы хъыгтæ æмæ цæссыгтæ.
Æмдз. «Мæгуыры зарæг». Гæбуты Азæмæт кæсы .
МÆГУЫРЫ ЗАРÆГ
Адæмæн сæ рæсугъд уæттæ
Хъармæй, райдзастæй лæууынц,
Махæн та нæ сывæллæттæ
Уазал лæгæты кæуынц…
Адæмæн сæ чындзхонты хъазт
Хæхтæ, къæдзæхтæ хæссы,
Махæн та нæ гæдыйы уаст
Мардыл кæуæгау хъуысы…
Адæмæн сæ цæхджын фыдтæ
Царæй фæныкмæ тæдзынц,
Махмæ та хæлынбыттыртæ
Цары ахсдæттæ кæнынц…
Адæмæн сæ фæззæджы куыст
Не ‘ссы афæдзмæ куырой,
Махæн та нæ афæдзы мызд –
‘Гасæй иу хоры кæфой!..
2 архайæг : Къоста йæ райгуырæн зæххимæ æмæ адæмимæ зæрдæйы тæгтæй баст кæй у,уымæй цæуынц йе сфæлдыстады адæмон уидæгтæ, уымæн вæййы куы мады къухау фæлмæнæмæ рæвдауаг, куы тар æхсæвауæрхуым æмæ æнкъард, куы тохмæ сидæг ,фæдисау зæлланггæнæг… («Ракæс..», «Не верь…») кæсы Хуырымты Давид.
Не верь, что я забыл родные наши горы,
Густой, безоблачный, глубокий небосвод,
Твои задумчиво-мечтательные взоры
И бедный наш аул, и бедный наш народ.
Нет, друг мой, никогда! Чем тягостней изгнанье,
Чем дальше я от вас, чем бессердечней враг,
Тем слаще и милей мне грезится свиданье
Со всем, мне дорогим в родных моих горах.
Не бойся за меня!— Я не способен к мщенью,
Но злу противиться везде присуще мне,—
Не бойся!— я и здесь не дамся оболщенью
Красавиц, чуждых мне по крови и стране…
Люблю я целый мир, люблю людей, бесспорно,
Люблю беспомощных, обиженных, сирот,
Но больше всех люблю, чего скрывать позорно? —
Тебя, родной аул и бедный наш народ.
За вас отдам я жизнь… все помыслы и силы,—
Всего себя лишь вам я посвятить готов…
Вы так мне дороги, так бесконечно милы,
Что сил нет выразить, что высказать нет слов!..
Архайæг : 1889 азы Пятигорскы М.Ю.Лермонтовы цырт гом кæнгæйæ ирон интеллигенцийы номæй Къоста бакаст йæхи æмдзæвгæ «Перед памятником ». «Ирон цъæх цухъхъа нæ амбылдта!!!»,- дзырдтой уырыссæгтæ.
Перед памятником . кæсы Гæбуты Ритæ
Торжествуй, дорогая отчизна моя,
И забудь вековые невзгоды,—
Воспарит сокровенная дума твоя,—
Вот предвестник желанной свободы!
Она будет, поверь,— вот священный залог,
Вот горящее вечно светило,
Верный спутник и друг по крутизнам дорог,
Благодарная, мощная сила!..
К мавзолею искусств, в храм науки святой
С ним пойдешь ты доверчиво, смело,
С ним научишься ты быть готовой на бой
За великое, честное дело.
Не умрет, не поблекнет в тебе уж тогда
Его образ задумчивый, гордый,
И в ущельях твоих будут живы всегда
Его лиры могучей аккорды…
Возлюби же его, как изгнанник-поэт
Возлюбил твои мрачные скалы,
И почти, как святыню, предсмертный привет
Юной жертвы интриг и опалы!..
16 августа 1889 г.
Пятигорск
3 архайæг : Къоста йæ уарзон адæмы рухс фидæны сæрыл тохы никуы фæллад.Иунæгæй хæцыд паддзахы ныхмæ,дзырдта рæстдзинад.Уымæй адæмæн лæвæрлта ныфс, знæгтæн саста сæ тых.
Басня «Бирæгъ æмæ хърихъупп».( 5 къл.)
4 архайæг : Къостайы уацмысты хъусæм æххормаг сидзæрты кæуын, уынæм дзы цагъар сылгоймаджы фыдцард. Поэмæ «Сидзæргæс» у йæ поэзийы бæрзонддæр стъалытæй иу.
Инсценировка: «Сидзæргæс ».
5 архайæг : 55 азы рацыд Гуырдзыстоны киностудийы режисер Сикъо Далидзе поэмæ «Фатимæ»-мæ гæсгæ киноныв куы сарæзта,уæдæй нырмæ. Поэмæйы ирд сурæттæ сæ абухгæ уарзондзинады æнкъарæнтæ арф бахъардтой адæмы зæрдæтæм . Абон дæр бирæ фæлтæртæн сты фæзминаг.хъомыл кæнынц уыцы ардхæрæны хъайтартыл.
Поэмæ «Фатимæ»-йæ скъуыддзаг.
6 архайæг: Йæ мæгуыр рыстон æмæ йе*фхард адæмы хъысмæтылхъуыды кæнгæйæ, йæ зæрдæйы цы сагъæстæ фæзыны,уыдон ын фергом вæййынц йæ интимон фыстæджыты.
Цæлыккаты Аннæмæ фыста,зæгъгæ,йæ сæйраг нысаныл адæмы цард фæхуыздæр кæнын чи нымайа,æрмæст ахам адæймагимæ ссардзæн йæ амонд. Йæхи цардæн аккаг аргъ скæнын йæ зонды дæр никуы уыд.
Æмдз. «Хæрзбон».Кæсы Боциты Аланæ.
Ифтонг хызынæй, лæдзæгæй, æрчъитæй,
Скодтон уæрдæхæй дзыхъыннæуæг рон,
Ис ма цыдæртæ мæ кæрцы фæдджитæй…
Дард у мæ фæндаг… Зæгъын дын: хæрзбон!..
Рагæй мын “ацу” дæ цæстæнгас дзуры,
Рагæй дæ кодтон мæ уындæй тæрсын;
Зонын, дæ зæрдæ куыд ризы мæ цуры,
Хъусын ныр дæр ма йæ сусæг хъæрзын…
Гъеныр хæрзбон, мæ хур!.. Нал мæ уындзынæ,
Дардмæ дæ хæддзуйы мацæуыл дом!
Райсом мæ цæстæнгас ферох кæндзынæ,
Ферох кæндзынæ иннæбон мæ ном…
Чи зоны, искуы æрыфта дæ зæрдыл
Иунæджы сагъæс, мæгуыры бæллын, –
Чи зоны, искуы куы уайа дæ цæстыл –
Уазал æхсæвы фæндагыл мæлын, –
Ма иу фæтæрс, чызгай! Ахæм фыдфынтæ
Дардæй дын амонд хæсдзысты уæддæр, –
Исчи та исы йæхимæ дæ рынтæ,
Исчи дын хъары нывондæн йæ сæр…
Хонын æмбалæн нæ фыдбылыз мемæ, –
Тагъддæр мæ балцæн йæ фæстаг кæрон
Уый “фæндарастæй” кæд ссарин æз йемæ..
Ма фæфæсмон кæ!.. Хæрзбон у, хæрзбон!..
1 архайæг : Къостайы литературон сфæлдыстады æмрæнхъ лæууынц йæ конд нывтæ дæр: «Дондзау», «Хъыггæнæг зæд», «Ирон хæдзары», «Дурсæтджытæ», «Автопортрет», æмæ æндæртæ. Цыма йын фыссын цы нæ бантыст, уый нывты хуызы ныууагъта… Иттæг хорз сарæхсти сюжет равзарынмæ, ирдæй равдыста хохаг сылгоймаджы уæззау цард, сабиты хъизæмайраг уавæр.
Æмдз. « Зонын» кæсы Челдыты Чермен
2 архайæг : Къостайы поэтикон уацмыстæ разæнгард кæнынц профессионалон композиторты сæ музыкалон сфæлдыстады . Кокойты Тæтæрхъаны опера «Фатимæ», Плиты Христофоры опереттæ «Къоста» æмæ «Усгуры сагъæстæ», Хаханты Дудары балет «Хетæг», Æчеты Аркадийы оратори æмæ æндæртæ. Музыкæ «Æрра фыййау», кæсы –Гæбуты Аслан-
3 архайæг : « Алы адæмтæ дæр æхсызгонæн æмæ сæрыстырæй фæзæгъæнц,дзыллæты цæсты сæ кадджын чи сколта, сæ национ гени,уалдзыгон дидинæгау, кæй фæрцы райхæлд,сæ уыцы ахсджиаг хъæбулты нæмттæ.Англисаг сæрыстырæй фæзæгъы Шекспиры ном. Шотландиаг – Бернсы. Немыцаг – Гетейы. Итайлаг – Дантейы. Уырыссаг – Пушкины. Мах та, ирæттæ, фæзæгъæм – Къоста. Æмæ нын уыцы ном нæ зæрдæтæ байдзаг кæны сæрыстырдзинад æмæ хъæбулы уарзондзинадæй »,- фыссы Абайты Васо.
Махъоты А. «Элегия».
Къоста – Ирыстоны зынаргъ лæг,
Нæ куыст, нæ хъуыддæгты цæрæг…
Зæгъынц, куы , дам, фыста йæ зарæг,
Уæд кодта зарæгмæ хæлæг….
Хъисын фæндыры цагъд
4 архайæг : Къоста æнусы* рдæг дæр нæ рацард. Авд æмæ дыууиссæдз азы æдæппæт… Нал ын бантыст бирæ хъуыддæгтæ : йæ хæдзар æрдæг арæзтæй баззад, йæ уарзон чызг – куырдуаты, йе скъола – æхгæдæй. Фæлæ йе*ппæт сфæлдыстадæй абон дæр лæггад кæны Иры дзыллæтæн , рухс кæны фæлтæрты фæндæгтæ амонд æмæ рæстдзинадмæ, кад æмæ намысмæ.
Сценарий, посвящённый 160 — летию К.Л. Хетагурова
«Къостайы мысгæйæ …»
Мæ аргъуан – зæхх,
Мæ дзуар – уарзондзинад,
Дунн-Дуне – Фыдыбæстæ мæнæн!
1-аг амонæг: Чысыл адæмтæ уæлдай амондджындæр æмæ тæхудиагдæр уæд ваййынц, æмæ се хсæнæй куы рацæуынц номдзыд лæгтæ. Мах, ирон адæм, хайджын фестæм уыцы амондæй. Иры зæххыл райгуырд, йæ кад æмæ намысы кой æппæт дунетыл кæмæн айхъуыст, уыцы æрдхæрæны стыр поэт- Хетæгкаты Къоста.
2-аг амонæг: Хетæгкаты Къоста Леуаны фырт (мыхуыры цыд ном «Къоста»-йæ) – зындгонд ирон поэт æмæ æхсæнадон архайæг, ирон аив литературæйы æмæ ирон литературон æвзаджы бындурæвæрæг. Райгуырдис Къоста 15 октябры 1859 азы Нары хъæуы, ныры Алагиры районы, Цæгат Ирыстоны. Ахуырад райста Дзæуджыхъæуы гимназийы, Стъараполы классикон гимназийы æмæ Бетъырбухы аивæдты Академийы (1881-1885 азты).
1-аг амонæг: Сæдæ æхсай азы ирон адæм æппæты æхсызгондæр цы ном дзурынц, уый у Къоста. Лæджы номыл хуыздæр зæгъæн цы ис, уый зæгьынц Къостайы тыххæй. Табуйаг цы ныхас у, уый у Къостайы ныхас. Гуырысхойаг цы хъуыды нæу, уый у Къостайы хъуыды. Адæм сæ зæрдæ кæуыл нæ ивынц, уыдон сты Хур æмæ Къоста. Лæг алцæмæй дæр æлгъæд кæны, фæлæ, æфсис цæмæй нæ зоны, уый у «Ирон фæндыр».
2 -аг амонæг: Къостайы «Ирон фæндыр» у арвайдæн. Зынынц дзы, ирон царды цыдæриддæр уыдис, уыдон. Афæдзы афонтæ, æрдз æмæ куыст зынынц нывæфтыдæй. Æмткæй дзы уынæм Ирыстоны иугонд ныв, ирон адæмы иумæйаг фæлгонц. Уый у реалистон фæлгонц. Поэт идеализаци нæ кæны йæ адæмы сурæт: сæ зонд, сæ хъаруйы æмрæнхъ сын æргом кæны сæ хъæнтæ дæр.
1-аг амонæг:Къостайы эстетикой хъуыдытæ зынынц йæ фыстæджыты, йæ номарæн æмдзæвгæты. Фæлæ поэты эстетикæ æппæтвæрсыгæй æмæ ирддæрæй разынд «Ирон фæндыр» -ы, йæ сæйраг чиныджы. Ам поэты зонд æмæ зæрдæ зынынц, арвайдæны куыд зыной, афтæ. «Ныстуан»-ы дзырд цæуы поэты бæрныл: поэт у адæмы сæрхъызой æмæ хæсджын у дзыллæтæй. Фæлæ дзы ис арфдæр эстетикон хъуыды: поэт æмæ адæм сты æмуаг, æмзæрдæ; поэзи æвзæры цардæй æмæ у царды хуызæн, хъыгты бæстæйы вæййы хъыгты зарæг. Къоста адæмон æмæ стыр поэт у «Ирон фæндыр»-æй.
1-аг амонæг: Арттивы нартон Къоста хурау æнустæм,
Уый амайы Ирæн йа кады гæнах.
Сæдæ азты дæргъы йæ удварны рухсмæ
«Ирон фандыр» хоны авæлмæцга мах!
2-аг амонæг: Абон нæ бæрæгбон аргъуаны кæрты аразт уымæн æрцыд, æмæ Алагиры аргъуаны мидæггаг къулты æмæ цары аивадон æрфыстыл Хетæгкаты Къоста 1888-1890 азты ногæй бакуыста.
Ахуыргæнæг скъоладзауты аххуыссæй зонгæ кæны скъоладзауты Къостайы нывтимæ( презентаци).
|
№ |
Картина |
Название |
Техника / Размер (см) |
Галерея |
Примечания |
|
1 |
«Скорбящий ангел» |
Холст, масло |
Северо-Осетинский республиканский художественный музей |
Авторская копия с гравюры Шарля Ланделя (фр.)русск… Моделью для ангела послужила муза Коста Анна Яковлевна Попова. Картина находилась в семье (была подарена) присяжного поверенного Дзантемира Шанаева. Супруга Шанаева передала картину «Обществу распространения образования среди горцев» [23]. |
|
|
2 |
«Моление о чаше» |
Холст, масло |
Северо-Осетинский республиканский художественный музей |
Авторская версия иконы «Моление о чаше» распространенного иконографического типа (Бруни (1834–1836), Верещагин (1875—1879), Генрих Гофман (1890)). |
|
|
3 |
«Портрет Анны Поповой». |
холст, масло |
Национальный Музей Республики Южная Осетия, Цхинвал. |
Портрет возлюбленной Коста, Анны Поповой, происходившей из зажиточной купеческой семьи обрусевших армян. Образ Анны стал источником вдохновения для Коста-художника, она послужила моделью при создании картин «Святая Нина» (1887) и «Скорбящий ангел» (1888). Портрет был подарен поэтом Анне Поповой 9 декабря 1901 г. На обороте написано: «На добрую память оригиналу от глубоко преданного автора. Коста». |
|
|
4 |
«Спас нерукотворный». |
холст, масло |
Национальный Музей Республики Южная Осетия, Цхинвал. |
Образ Христа, для которого ему позировал брат Анны Поповой, Яков Яковлевич Попов[24]. В 1902 году период поэт подарил полотно А. Поповой. Сделанная на нём надпись гласит: «Глубокоуважаемой Анне Яковлевне на добрую память от Коста». |
|
|
5 |
«Портрет Тутти Тхостовой». |
холст, масло |
Северо-Осетинский республиканский художественный музей. |
Портрет Тутти Тхостовой, матери лесничего Ибрагима Шанаева, с которым Коста был знаком со времён учёбы в Академии художеств в Петербурге, где Шанаев учился в Лесном институте, и оба они посещали собрания нелегального студенческого кружка кавказских горцев. Во Владикавказе в 1886 Хетагуров жил в доме Шанаевых[25] |
|
|
6 |
«Портрет Мисырби Гутиева». |
холст, масло |
Северо-Осетинский республиканский художественный музей. |
Прапорщик Мысырби Гутиев в 1870 году, вместе с отцом Коста, Леваном Хетагуровым, принимал участие в организации переселения жителей Нарской котловины в Кубанскую область и в самом переселении. |
|
|
7 |
«Портрет Хусины Баева». |
холст, масло |
Северо-Осетинский республиканский художественный музей. |
Хусин (Георгий) Баев, служил в сотне осетинской милиции вместе с отцом поэта Леваном Хетагуровым, дед Гаппо Баева, друга Коста Хетагурова, издателя «Ирон фандыр». |
|
|
8 |
«Портрет Елены Фёдоровны Крек-Носковой». |
холст, масло |
Северо-Осетинский республиканский художественный музей. |
Портрет Елены Фёдоровны Крек-Носковой (1890 г.), дочери Фридриха Крека, немца по происхождению, державшего во Владикавказе мастерскую по изготовлению часов, продававшихся под маркой «Владикавказ. Крек». Е. Ф. Крек-Носковой Коста посвятил акростих. |
|
|
9 |
«Дети каменщики». |
холст, масло |
Северо-Осетинский республиканский художественный музей |
По сведениям приводимым М. Тугановым, Хетагуров начал писать картину в 1886. «Картина еще не совсем была закончена, когда Коста выслали из пределов Терской области. Пользуясь тяжелым положением художника, одна местная богачка пожелала за гроши приобрести эту картину. Она была продана за 100 руб. Но этих денег Коста так и не получил, хотя картина была перенесена уже в дом покупщицы и там украшала ее столовую в течение нескольких лет. Коста с трудом удалось вернуть себе картину. Он потом безвозмездно передал ее тогдашнему Обществу распространения образования и технических сведений среди горцев. Картина эта затем путешествовала из дома в дом, от одного члена Общества к другому, и только при советской власти попала в музей Северной Осетии, где она находится и сейчас»[26]. |
|
|
10 |
«Горянка, идущая за водой». |
холст, масло |
Северо-Осетинский республиканский художественный музей. |
По Мнению М. С. Туганова, Коста изобразил на картине свою мать и себя, маленького мальчика, бегущего за матерью [13]. |
|
|
11 |
«Природный мост». |
холст, масло |
Северо-Осетинский республиканский художественный музей. |
Картина написана в период первой ссылки Хетагурова, в Карачае [27]. Коста упоминает эту работу в письме Андукапару Хетагурову, в первой половине 1902 года: «Назови их этюдами: 1) «В осетинской сакле»; 2) «Природный мост в верховьях Кубани»; 3) «Перевал Зикара» и «Шамиль»» [28]. |
|
|
12 |
«Тебердинское ущелье». |
холст, масло |
Северо-Осетинский республиканский художественный музей. |
Картина была написана в период первой ссылки в Карачае. Ш. К. Холамлиев вспоминал, что в тот период Коста жил у Ислама Крымшамхалова, в Теберде, где тот в 1892 году построил бревенчатый дом, в котором были предусмотрены комнаты для друзей. Они любили Тебердинское ущелье и вместе занимались там живописью. Там же руками ловили форель. Коста тогда писал свою известную картину «Долина Теберда», которую носил с собой и постоянно её подправлял. |
|
|
13 |
«Перевал Зикара». |
холст, масло |
Северо-Осетинский республиканский художественный музей. |
На картине изображен живописнейший уголок Осетии, перевал Зикара в верховьях Джинат-Таульского ущелья. Здесь располагался аул Джинат — родина матери Коста [29]. Точка, с которой Коста изобразил перевал располагается на восточном склоне отрога г. Зекара, который выходит в с. Нар, напротив сакли в которой родился и вырос Коста. Аул, на переднем плане возможно сел. Месиджин или Губайтикау расположенные в ущелье, 5 и в 7 км от дома Коста. Перевал Зикара упоминается в этнографическом очерке «Особа»: Картина написана в период первой ссылки Хетагурова, в Карачае [27]. |
|
|
14 |
«Гонка араки». |
холст, масло |
Северо-Осетинский республиканский художественный музей. |
Как утверждала родственница Коста, Хаира Хетагурова, автор изобразил на картине реальных людей: крайняя справа женщина, сидящая на подушке, — это воспитавшая будущего поэта до 5 лет Чендзе Туаева-Хетагурова. Она держит рог с аракой. В середине изображена сидящая на корточках миловидная женщина помладше. Она только что преподнесла Чендзе рог. По уверениям Хаиры, это родная мать Коста — Мария. Её образ был навеян никогда не видевшему её сыну многочисленными рассказами родственников. С левой стороны за деревянным чаном («мили») сидит молодая девушка. Это и есть сама Хаира. По её словам, они с Марией гнали араку, и к ним в гости пришла Чендзе. Хаира помешивает находящийся в чане лёд, чтобы он скорее растаял и не дал остыть медной трубе[14]. Картину эту Хетагуров не закончил [30]. |
|
|
15 |
«Столовая гора». |
холст, масло |
Северо-Осетинский республиканский художественный музей. |
В правом нижнем углу подпись: Коста. М.С. Туганов называет это полотно «эпизод «Столовая гора»» [31]. |
|
|
16 |
«Портрет Анны Цаликовой». |
холст, масло |
Северо-Осетинский республиканский художественный музей. |
Портрет Анны Цаликовой (1897 г.), младшей и любимой дочери в большой и дружной семье священнослужителя Александра Ивановича (Гугуевича) Цаликова. По свидетельству М. С. Туганова [32], Анна избегала позирования и Коста при создании портрета использовал фотографию, где Анна и ее подруга запечатлены в национальных костюмах. Портрет был написан всего за месяц, к дню именин Анны, Анюта была изображена в голубом платье с желтой вставкой на груди с золотыми крючками. 3 февраля 1897г, в день именин Анны, Коста преподнес портрет в подарок. Анне ее портрет не нравился, но, из уважения к Коста, она не сразу высказала свое недовольство. После того, как Анна все же сказала, что ей не очень нравится ярко-голубой цвет платья, раздосадованный Коста, на следующий день после именин, забрал картину, перекрасил платье в палевый цвет, и через неделю вернул ее обратно. На этот раз Анна одобрила работу. |
|
|
17 |
«Портрет Ланге». |
холст, масло |
Северо-Осетинский республиканский художественный музей. |
Портрет Ланге. В правом нижнем углу подпись: К. Хетагуров. По форме можно предположить, что на портрете чиновник высокого ранга, служащий по медицинскому или лесному департаменту Министерства внутренних дел. |
|
|
18 |
«Автопортрет». |
холст, масло |
Северо-Осетинский республиканский художественный музей. |
По мнению Е. Адельберг, портрет написан в 1900 году [33]. |
Къостайы нывтæ Алагиры аргъуаны къултыл.
|
№ |
Картина |
Название |
Техника / Размер (см) |
Местоположение |
Примечания |
|
1 |
«Вознесение» |
Фреска |
Над алтарем в центральном нефе собора Вознесения Господня в Алагире |
||
|
2 |
«Несение креста» |
Фреска |
Над алтарем в левом нефе собора Вознесения Господня в Алагире |
||
|
3 |
«Моление о чаше» |
Фреска |
Над алтарем в правом нефе собора Вознесения Господня в Алагире |
(Скъоладзаутæ аргъуаныкъулты æмæ царынывтæ федтой. Йæ зонындзинæдтæ сын бацамыдта Алагиры аргъуаны сауджын Гай.)
2-аг амонæг:Абон, Алагиры аргъуаны кæрты, Къостайы «Ирон фæндыр»-ы уд бацыд. Байхъусæм нæ хæзнаты хæзнамæ!
Дарддæр дыууæ амонæджы рахастой сæхи къухæй арæзт чиныг «Ирон фæндыр» æмæ йæ астæуæй æрæвæрдтой. Скъоладзаутæ кæсынц Къостайы æнæмæлгæ æмдзавгæтæ, кафынц, зарынц.
1-аг амонæг:Райгуырæн бæстæм уæ зæрдæ куы ахсайы, цъитириу хæхтæ цæстытыл куы ауайынц, мады хъарм хъæбыстæ зæрдыл куы рбалæууынц æмæ уæ куы рфæнды иронау дзурын, уæд уæм разыны сæууон хурау фæтæнных хæхтæй Къостайы рухс цæсгом. Искай хур æнахуырæй хæлар нау – ма йæм тав дæхи, нæ дæ батавдзæн, кæнæ та дææгæр йæ тæвдæй басудздзан. Чысылæй нырмæ цауыл сахуыр дæ Ирыстоны, уый дæ зæрдæ æппындæр нæ аппардзæн. Уый – дæ зонды руаджы: дæ ирон удварн, дæ райгуырæн Ирыстон уарзыс фыццаджыдæр! Къоста дæр нæ уыман хъæуы, уымæн æм тырнæм æмæ нæ зæрдæтæм уымæн хæстæгдæр у…Къостайæн йæ уацмысты алы рæнхъ дæр нæ зæрдæты нæртон фатау уымæн сæдзы:
Иугай ныйистæм, ныууагътам на бæстæ,
Фос дæр ма афтæ ныппырх кæны сырд…
Фезмæл-ма, фезмæл, нæ фыййау, нæ фæстæ,
Иумæ нæ рамбырд кæн, арфæйы дзырд!..
Къостайæн сæххæст йæ арфæйы дзырд. Иумæ нææрæмбырд кодта йæ Арфæйы дзырд – йæ диссаджы Нæртон «Ирон фæндыр»!
БУЗНЫГ!
Литература
1. Майрæмыхъуаты Ф. Инновацион технологитæ ног ахуырадон стандартмæ гæсгæ арæзт ирон æвзаджы урокты райдайæн скъолайы. Дзæуджыхъæу, 2014.
2. Безаты Фаризæ «Уæлæмхасæн ахуыргæнæн æрмæг ирон æвзаджы уроктæм Дзæуджыхъæу, 2009
3. Дзампаты Л. Уæлæмхасæн æрмæг æмæ йæ аразыны мадзæлттæ ирон æвзаджы урокты. – Дзæуджыхъæу, 2019
15. Дзампаты Л.Т. Лексикæ æмæ фразеологи ахуыр кæныны методикæ астæуккаг скъолайы. – Орджоникидзе, 1995.
6.Уалыты Т., Джусойты К. Бæстæзонæн æрмæгæй хæслæвæрдтæ 3 къласы ирон æвзаг æмæ кæсыны уроктæм. Ахуыргæнджытæ æмæ скъоладзауты æххуысæн. – СОГУ им.К.Хетаугрова. – 2005. 46 с.
7.Уалыты Т. Уæлæмхасæн æрмæг ирон литературон кæсынады æмæ ирон литературæйы уроктæм. Дзæуджыхъæу., 2010. – 122 ф.
8.Уалыты Т. Цалдæр ныстуаны æрыгон ахуыргæнæгæн. – 2011.
9.Моурауты Маринæ «Дидактикон хъæзтытæ æмæ улæфты минуттæ» Дзæуджыхъæу 2010
10.Интернет – ресурсы.
10
Использование национально-регионального компонента на уроках осетинского языка и литературы.
Темæ:
«Ирон фæндыр».
(Хетæгкаты Къостайы райгуырды 156 азы бонмæ).
Ирон æвзаг æмæ литературæйы
ахуыргæнæг Æлборты Дзерассæ
2015-2016 аз
Хъуысы ирон музыкæ. Залмæ æрбацæуынц архайджытæ, сæ къухты цырæгътæ.Залы цы ахуыргæнинæгтæ бадынц, уыдон сыстадысты. Архайджытæ сценæмæ схызтысты, сæ цырæгътæ Къостайы бюсты алыварс æрæвæрдтой, стæй алчи йæ бынаты арбадт.
1-аг архайæг кæсы амдзæвгæ «Ныстуан». (кæсы йæДжыгкайты Георгий, 11-æм къласы ахуыргæнинаг).
Ныббар мын, кæд-иу дæм мæ зарæг
Кæуæгау фæкæса, мыййаг, —
Кæй зæрдæ нæ агуры хъарæг,
Уый зарæд йæхи фæндиаг!..
Æз дзыллæйæ къаддæр куы дарин,
Куы бафидин искуы мæ хæс
Уæд афтæ æнкъардæй нæ зарин,
Нæ хъуысид мæ кæуын хъæлæс…
2-аг архайæг дзуры:
« Алы аз дæр , кæфты мæйы, фынддæсæм бон, ирон адæм фæбæрæг кæнынц Хетæгкаты Къостайы райгуырæн бон».
1-аг архайæг: 15-го октября исполнилось 156 лет со дня рождения великого сына Осетии – Коста Левановича Хетагурова.
2-аг архайæг:
Дзыллæты амондыл тохы чи бафæллад, ахам адæймагæн мæлæт нæй. И сын æрмæст райгуырæн бон. Уый вæййы адæмон бæрæгбон. Ахæм кадджын бон сси Ирыстоны 15-æм октябрь.
1-аг архайæг:
Сегодняшний день не запоздалая дань памяти поэту, увы, давно и безвозвратно ушедшему от нас, а скорее – блистательный триумф его бессмертия.
2-аг архайæг:
Хæххон адæммæ ис ахæм таурæгъ. Цардис иу мæгуыр лæппу. Хъæздыгдзинадæй йын Хуыцау балæвар кодта æрмæст æхсарджын зæрдæ. Нæ бауарзтой лæппуйы фыдгултæ, фæсаууонæй йæ багæрах кодтой, йæ риуæй йын стыдтой йæ зæрдæ, фехстой йæ зæхмæ æмæ йыл стыр дур ныффæлдæхтой. Дыккаг бон хъæуы цæрджытæ кæсынц æмæ дур – нал. Йæ бынаты дымгæ диссаджы рæсугъд дидинджыты фæйлауы. Æхсæвы та фыдгултæ дидинджыты сæ бындзарæй срæмыгътой æмæ сæ сæ къæхты бын ныккодтой. О, фæлæ диссаг! Райсомæй та дидинджытæ цы уыдысты, уымæй авд ахæмы фестадысты, се ‘хсæн та хуры тынтæ æмбæхстытæй хъазыдысты. Адæм дидинджыты рахуыдтой «æхсарджын зæрдæ».
Балцы-иу чи цыд, уый-иу дидинджытæй иу æртыдта, ард-иу бахордта æмæ-иу æй йæ уарзон чызгæн балæвар кодта. Ахæм ардæй карздæр нæ уыдис хæххон адæммæ.
1-аг архайæг:
Ацы таурæгъ у Хетæгкаты Леуаны фырт Къостайыл. Цал æмæ цал ирон лæппуйы балæвар кодта йæ уарзон чызгæн Къостайы æмдзæвгæты чиныг.
2-аг архайæг.
Æхсарджын зæрдæйæ рæзынц æхсарджын рæнхъытæ:
Мæ аргъуан – зæхх,
Мæ дзуар у уарзондзинад,
У Дун-дуне Фыдыбæстæ мæнæн!
1-аг архайæг:
Къоста фыста: «Æз дан нывгæнæг æмæ адæмон поэт».
Уæвгæйæ та уыд стыр адæмон поэт, прозаик, драматург, критик æмæ публицист, тæлмацгæнæг, нывгæнæг, этнограф æмæ зарæггæнæг. Уый йæ размæ æвæрдта егъау хæстæ. Нæ бон у фидарæй афтæ зæгъын: Къоста уыд нæ рæстæджы Амыран, ирон Прометей. Уыдон адæмæн арвæй æрхастой зынг, Къоста махæн радта рухс хъуыдытæ æмæ рæсугъд аивад. Нартæ сæ хæзнаты хуыздæрыл нымадтой фæндыр. Къоста махæн радта «Ирон фæндыр». Уымæн йе сгуыхт æмæ йæ ныхас сты æнусон, нæй сын рохуат, нæй сын мæлæт.
2-аг архайæг зæгъы: — Кæсы æмдзæвгæ Огойты Дзамбулат, 8б къласы скъоладзау
«Рагон нæртон лæгау зарын куы зонин,
Арвмæ куы хъуысид мæ фæндыры хъазт, —
Дунеты се ‘ппæтмæхимæ æрхонин,
Радзурин уыдонæн зæрдæйы маст».
2-аг архайæг:
Къостайы сфæлдыстады ахсджиаг бынат ахсынц баснитæ, сывæллæттæн фыст æмдзæвгæтæ. Бакæсут ныр та сценкæ «Халон æмæ рувас»-мæ.
Æххæст æй кæнынц 6а къласы скъоладзаутæ Хъæцмæзты Миленæ, Хъæцмæзты Георгий æмæ Хуыбылты Артур.
1-аг архайæг: Ирон аив литературæйæн Къоста ссис фидар бындурæвæрæг, цæугæ хох, йæ лæугæ мæсыг, йæ сæууон стъалы, æмæ йын «Ирон фæндыр баззади цырагъдарæй», — фыста номдзыд ахуыргонд Абайты Васо.
2-аг архайæг:
Къостайы сфæлдыстады ис æмдзæвгæтæ, поэмæтæ, æмбисæндтæ, таурæгътæ æмæ зарджытæй уæлдай йæхæдæг цы жанр сарæзта, «зæрдæйы сагъæстæ», зæгъгæ, уый. Уыцы жанры бындурыл фыст у поэты сæйраг чиныг «Ирон фæндыр».
Æмдзæвгæ «Мæ Иры фæсивæд». Кæсы йæ 6 «б» къласы скъоладзау Оганнесян Гор.
1-аг архайæг:
Йæхæдæг та афтæ фыста: «Æз мæ дзырд уæй никуы кодтон, мæ иунæг рæнхъы тыххæй дæр æгæр-мæгуыриунæг суари дæр никæмæй райстон… Мæ рыст зæрдæйæ æддæмæ цы рæдувы, уымæй дарддæр никуы ницы фыссын».
Æмдзæвгæ «Катай».
2-аг архайæг:
Къоста йæ уацмыстæ фыста иронау дæр æмæ уырыссагау дæр. Уырыссаг æвзаг Къостайæн ссис йæ дыккаг мадæлон æвзаг. Стыр уарзондзинады уæлтæмæн æвдисæг сты, уырыссаг æвзагыл цы лирикон æмдзæвгæтæ ныффыста, уыдон.
Стихотворения «Расстаться не трудно…», «Исповедь». Кæсынц сæ 9 «б»-æм къласы скъоладзаутæ Лалыты Давид æмæ Пухаты Владимир.
1-аг архайæг:
Кавказы адæмтæ бирæ таурæгътæ, бирæ æнкъард зарджытæ сарæзтой сæ уæззау цардыл. Сæрыхъуын арц сбады, зæрдæ ныккæрзы уыдонмæ хъусгæйæ. Фæлæ дзы Къостайы хуызæн йæ зарджытæй хæхтæй бæрзонддæр ничи схызт. Æмæ уыцы бæрзондæй ничи федта адæмы хъыгтæ æмæ цæссыгтæ.
Æмдзæвгæ «Ракæс». Кæсы йæ Танделаты Дианæ 9а къласы скъоладзау.
2-аг архайæг.
Къостайы поэмæ «Фатимæ» — мæ гæсгæ киноныв сæвæрдта Гуырдзыстоны киноматографийы зындгонд режиссер Сикъо Долидзе. Цал æмæ цал зæрдæйы ныххаудысты Къостайы æнæмæлгæ, æнæферохгæнгæ ирд сурæттæ. Бирæ фæлтæртæн ма уыдзысты фæзминаг, бирæ фæлтæртæ ма хъомыл кæндзысты уыцы æрдхæрæны хъайтартыл.
Поэмæ «Фатимæ»- йæ скъуыддзаг. Хъуысы ирон музыкæ. Æххæст æй кæнынц 9б къласы скъоладзаутæ Хъайсынты Дианæ æмæ Пухаты Владимир.
1-аг архайæг:
Къостайы литературон сфæлдыстады æмрæнхъ лæууынц йæ конд нывтæ дæр: «Дондзау», «Хъыггæнæг зæд», «Ирон хæдзары», «Дурсæтджытæ», «Автопортрет» æмæ æнд. Цыма йын фыссын цынæ бантыст, уый нывты хуызы ныууагъта…
Презентаци «Къоста – нывгæнæг».
2-аг архайæг:
«Алы адæмтæ дæр æхсызгонæн æмæ сæрыстырæй фæзæгъынц, дзыллæты цæсты сæ кадджын чи скодта, сæ национ гени, уалдзыгон дидинæгау,кæй фæрцы райхæлд, сæ уыцы ахсджиаг хъæбулты нæмттæ. Англисаг сæрыстырæй фæзæгъы Шекспиры ном, шотландиаг – Бернсы, немыцаг – Гётейы, италиаг – Дантейы, уырыссаг – Пушкины. Мах та, ирæттæ, фæзæгъæм – Къоста. Æмæ нын уыцы ном нæ зæрдæтæ байдзаг кæны сæрыстырдзинад æмæ хъæбулы уарзондзинадæй», — фыссы Абайты Васо.
8
Предложите, как улучшить StudyLib
(Для жалоб на нарушения авторских прав, используйте
другую форму
)
Ваш е-мэйл
Заполните, если хотите получить ответ
Оцените наш проект
1
2
3
4
5
Сценарий развлечения «О,наш Коста»
Конспект тематического развлечения на тему: «О наш Коста!»
Дети под осетинскую музыку входят в оформленный зал (портрет Коста Хетагурова, его картины, выставка детских рисунков, лучшие подделки воспитанников и родителей) .Дети садятся на стулья (на груди значки с изображением Коста) .
Учитель:
Сегодня день торжественный и яркий
Как щедро дарит людям свет
Принарядились рощи, скверы, парки
Ведь в этот день родился наш поэт!
Дети:
1-й ребенок:
Великий сын Кавказского народа!
Уж минуло тебе не мало лет
Но образ твой не стерли дни и годы
В Осетии все помнят твой завет.
2-ой ребенок:
Алания!
Чудесный край Отчизны!
Где Терек наш, сбегая шумно с гор,
Поет нам песнь о новой, светлой жизни,
Ведет о Нартах мудрых разговор.
3-ий ребенок:
В горах сверкают зори золотые,
Над ними мрак развеян на всегда.
В кавказском небе всей России
Горит Осетии счастливая звезда.
4-ый ребенок:
Сегодня день торжественный и яркий
Как щедро дарит людям свет
Принарядились рощи, скверы, парки
Знай! В этот день родился наш поэт.
(Ставят цветы к портрету)
Учитель:
Наш Коста ребята стал живым воспоминанием и гордым обелиском. Коста прожил свою жизнь не зря, он мечта о равенстве, о братстве. Что хотел, чтобы люди понимали друг друга. Его душа бастовала против несправедливости и жестокости.
Он писал: «За вас отдам я жизнь,
Все помыслы и силы,
Всего себя лишь вам
Я посвятить готов-
Вы так мне дороги,
Так бесконечно милы,
Что сил нет выразить
И высказать нет сил!
Ребенок:
О наш Коста! Ты Прометей!
Огонь несущий во имя Родины своей
За день грядущий!
Во имя братства на планете
Ты жил, живешь и будешь
Жить в столетиях!
Учитель:
Вопрос к детям:
1 Чей портрет вы видите?
2 Какой праздник сегодня у нас?
3 Кто такой Коста Леванович Хетагуров?
4 Где родился Коста?
Когда Коста был маленьким, он очень любил играть в осетинские игры. Давайте, ребята, поиграем в игру «Чепена». (Играем по пять человек с каждой группы).
Ребята, давайте вспомним осетинские пословицы!
Дети:
1 Без людей не проживешь.
2 Бойся позора и не опозоришься.
3 Воду пьют, начиная с младшего.
4 Выше правды нет ничего на свете.
Учитель:
В детстве Коста был очень внимательным и наблюдательным. Именно любовь к природе помогали ему писать много стихов и картин. Казалось он понимал язык животных и птиц. Вот одно из таких стихотворений мы сейчас послушаем в инсценировке.
Сценка «Пойманная птица»
(Дети стоят в кругу один ребенок одетый в костюм птички поет за нее в середине круга)
Дети:
А, попалась птичка стой!
Не уйдешь из сети,
Не расстанемся с тобой
Ни за что на свете!
Птичка:
Ах, зачем, зачем, я вам!
Маленькие дети?
Отпустите полетать,
Развяжите сети.
Дети:
Нет, не пустим, птичка нет!
Оставайся с нами.
Мы дадим тебе конфет
Чаю с сухарями.
Птичка:
Ах, конфет я не клюю,
Не люблю я чаю.
В поле мошек я ловлю
Зернышки собираю.
Дети:
Птичка, птичка, как любить
Мы тебя бы стали!
Не позволили бы грустить,
Все бы тебя ласкали
Птичка:
Верю, детки, но для нас
Вредны ваши ласки,
С них закрыла бы как раз
Я навеки глазки.
Дети:
Правда, правда, птичка! Ты
Не снесешь неволи.
Ну, так Бог с тобой – лети
И живи на воле!
(расцепляют круг, ребенок- птичка вылетает)
Учитель:
Давайте еще послушаем стихи Коста!
1-ый ребенок:
«Киска»
2-ой ребенок:
«Петушок»
3-ий ребенок:
«Будь мужчиной»
Воспитатель:
А сейчас мы споем песню «Любимый Коста»
(муз. Б. Газданова. сл. Т. Кокаева. Перевела с осетинского на русский язык – Сотиева Е. Х.)
1-
Нам светит как солнце лучами,
Твой образ на веки живой
Всегда и повсюду ты с нами,
Ты с нами, Коста, дорогой! / 2 раза
2-
И где бы любой из нас не был
В любимом счастливом краю
Коста, твое светлое имя,
Как песню несем мы в строю. / 2 раза
Учитель:
Послушайте, пожалуйста стихотворения осетинских поэтов о Коста
1-ый ребенок
«Коста» (сл. Г. Чеджемова)
Смотрю я на эти родные места
Тебя бы здесь встретить, любимый коста,
Тебя бы увидеть вот здесь у костра,
Твой голос услышать, любимый Коста!
2-ой ребенок
«Коста» (сл. С. Кадзаева)
Моросит иль дует ветер резкий,
Зной иль стужа, все ты здесь, Коста!
В черной бурке, в серенькой черкеске
Ты не сходишь с вечного поста!
3-ий ребенок
«Коста» (сл. А Басиева)
Ты юн, Коста, ты наш ровесник,
Хоть и не счесть твоих седин.
Ты правдой, болью был и песней
И мудрым словом- осетин.
И пусть ты далек, недоступен для взора,
Но знают тебя и в близи, и в дали,
Но помнят тебя и равнины, и горы,
Прими же благодарность от родимой земли!
Учитель:
Посмотрите сколько гостей (заходят родители со своими детьми одетые в костюмы). А теперь мы должны отгадать, из каких произведений к нам пришли эти герои (дети отгадывают загадки) .
Ответы детей:
Кошка – из произведения «Киска»
Петух – «Петушок»
Мать – «Мать сирот»
Птица – «Дети и птичка»
Бабушка ребенка выходит с картиной села Нар Северной Осетии и рассказывает о Родине Коста:
Это Родина Коста Хетагурова-село Нар, один из красивых мест Осетии. Село приютилось у горных вершин Кавказа. Окрестности Нара превращены в живописные картины, с цветущими лугами и чистым небом, где стоит большой памятник поэту – творцу. Его знают, помнят и любят.
Учитель:
Ребята поблагодарим наших старших гостей! (дети стоя хлопают).
Коста нам дорог и близок
Имя твое не померкло ни разу.
Сияй! Как сияет вершина Кавказа!
Пусть доброта исцелит всех от бед!
На этом мы завершим наш праздник, посвященный дню рождения великого осетинского писателя поэта, художника Коста Хетагурова. (дети по осетинскую музыку танцуют).
Здесь будет файл: /data/edu/files/h1452872963.ppt (Сценарий внеклассного мероприятия «О,наш Коста»)
Сценарий мероприятия «День рождения К.Л. Хетагурова»
Музыкæ…
Люблю я целый мир, люблю людей бесспорно,
Люблю беспомощных, обиженных сирот,
Но больше всех люблю, чего скрывать , позорно, —
Тебя, родной аул и бедный наш народ.
За вас отдам я жизнь все помыслы и силы,
Всего себя лишь вам я посвятить готов…
Вы так мне дороги , так бесконечно милы,
Что сил нет выразить ,что высказать нет слов.
Ацы ныхæстæ Къостайæн уыдысты йæ царды сæйрагдæр нысан. Уый æппæтæй дæр йæхи снывонд кодта йæ адæмы амондæн:
Я счастия не знал ,но я готов свободу ,
Которой я привык как счастьем дорожить,
Отдать за шаг один , который бы народу
Я мог когда-нибудь к свободе проложить .
Къоста!
Ирон адæмы уарзондæр хъæбул , йæ намыс , йæ цæсгом,
Иры цырагъдар,æфхæрд дзыллæты сæрхъуызой, сидзæрты рæвдауæг,
Адæмты хæлардзинады зарæггæнæг, дзырды зæрингуырд.
Нæ, ахæм лæджы аккаг дзырдтæ æнцон ссарæн не сты.
Мæнæ та нæ æрбамбырд кодта Нарон, Ирыстоны ахсджиаг хъæбул Къоста йæ номыл арæзт кадджын бæрæгбонмæ.
Абон, рæсугъд фæззыгон бон та ныл æхсызгонæй сæмбæлд Хетæгкаты Леуаны фырт Къостайы 155-æм азы райгуырды бон.
Мах зæрдæрайгæйæ æрбамбырд стæм, уымæн æмæ алкæмæн дæр йæ зæрдæйы арф æвæрд у Къоста.Рох никæмæй сты йæ арфæйы дзырдтæ:
«Ме ’фсымæртæ! Кæрæдзийы уарзгæйæ цæрут».
Къоста!..
Уыцы ном алы адæймагæн дæр у тырысайау.Уый нæ хоны ахуырады бæрзæндтæм, рæсугъд фидæнмæ, хæлардзинад æмæ уарзондзинады уæлтæмæнмæ. Йæ «Ирон фæндыр» та нын у цырагъдæр.
Поэт, прозаик, публицист, этнограф, нывгæнæг, æхсæнадон архайæг Къостайы диссаджы зарджытæ та абон райхъуысдзысты нæ кадджын бæрæгбоны:
Мæ аргъуан — зæхх!
Мæ дзур у уарзондзинад!
У Дун-Дуне фыдыбæстæ мæнæн!
Къостамæ уарзондзинадæй райгуырд рæсугъд æгъдау: æппæтадæмон бæрæгбон поэты кадæн.
Бæрæгбон, фурды донау, æнхъæвзы суанг Пятигорскмæ, Стъаврополмæ, Украинæмæ, Мæскуымæ, Петербургмæ. Къостайы рухс номимæ баст бынæттæ ирон адæмæн сты кувæндонау:
Къостайы номыл Цæгат Ирыстоны паддзахон университет,
Культурæ æмæ фæлладуадзæн парк,
Къостайы номыл проспект Дзæуджыхъæуы,
Культурæйы галуан Дзæуджыхъæуы (Ирыхъæуы)
Къостайы номыл музей,
Хуссар Ирыстоны паддзахадон драмон театр,
Цыртдзæвæнтæ ирон театры раз æмæ
культурæ æмæ фæлладуадзæн парчы
Къостайы номыл преми,
Денджызон нау Къоста
Мемориалон фæйнæг Стъараполы
Хетагкаты Къостайы хъæу Хъæрæсейы,
Дзæуджыхъæуы 13-æм скъола æмæ а.д.
Бæрæгбоны адæм гуылф кæнынц Уæлладжыры коммæ, Нарыхъæумæ. Ног æмæ ногæй хъуысынц поэты диссаджы зарджытæ:
Рагон нæртон лæгау зарын куы зонин,
Арвмæ куы хъуысид мæ фæндыры хъазт,
Дунеты сеʾппæт мæхимæ куы ‘рхонин,
Радзурин уыдонæн зæрдæйы маст.
Махæй алкæмæн дæр ис йæхи Къоста.Уый у нæ царды ныфс, рæсугъд фидæнмæ фæндагамонæг. Уарзæм ын йæ нывтæ, кæнæм йæ зарджытимæ, кæсæм йæ уацмыстæ:
Зарæг «Мæ хуры хай»…
Æмдзæвгæ…
Къостайы размæ ирон дзырд æнæрцæф æфсургъау уыд. Фæлæ Къоста уыцы æфсургъæн разынд æппæты аккагдæр барæг æмæ йыл стахти дзырдаивады тæккæ бæрзонддæр цъупмæ.
Æмдзæвгæ «Чи дæ?» (скъуыддзаг)
«Ирон фæндыр»-ы зæлтæ нын нæ удыхъæд, нæ хъуыдытæ кæнынц рæсугъддæр, базырджындæр. Уыдон нын амонынц нæ царды нысантæ, нæ бæрзонд хæстæ:
Æмдзæвгæ «Ныббар мын»…
Ныббар мын, кад-иу дæм мæ зарæг кæуагау фæкæса мыййаг,
Кæй зæрдæ нæ агуры хъарæг, уый зарæд йæхи фæндиаг..
Æз дзыллæйæ къаддæр куы дарин ,куы бафидын искуы мæ хæс…
Цалдæр æнусы дæргъы сау къæйты астæу цæрдудæй ныгæды хуызæн чи уыд, уыцы æфхæрд адæмы зæрдæхалæн фæдис — хъæр Къоста скодта йæ зарæджы сæр.
Музыкæимæ Æмдзæвгæ «Додой».
Къоста æмтъерыйы дзæмбытæй ратыдта «арфæйы дзырд»,
Ирон ныхасæн скодта уаг фæтк æмæ аккаг аргъ:
«Æз мæ дзырдæй сæудæджер никуы кодтон, мæ фыстытæй иу рæнхъæн дæр æхца никуы никæмæй райстон æмæ фысгæ дæр, фыссон æмæ мыхуыр кæнон, зæгъгæ, ахæм зондæй нæ кæнын, бирæтæ куыд кæнынц, афтæ.
Нæ! Ахæм фыстæн мæ йæ кад дæр нæ хъæуы æмæ йæ пайда дæр… Æз фыссын, мæ рыст зæрдæйы уромын цы нал фæфæразын, уый», — фыста Къоста.
Æмдзæвгæ «Салам»
Зын фæлæ арфæйаг у Къостайы цард йæ райгуырдæй йæ кæронмæ, уæларвон зæдау-йæ сурæт.
Музыкæ, ирон æнкъард цагъдимæ….
1859-æм азы 15-æм октябры хæхбæсты зæронд Нары хъæуы Хетæгкаты Леуанæн райгуырди лæппу.Сæвæрдтой йыл ном Къоста: «Æз райгуырдтæн хохы…æвгъæддон уыд уæд» — Уый онг.
Йæ мад уыди Гуыбаты Маро, амарди. Æрхæндæг зæрдæйæ Леуан æрхатыди хиуæттæм: «Дунейы хæрзтæ дæр нæ бавгъау кæндзынæн, ацы сабийы йæхимæ чи райса, уымæн». Хетæгкаты уæздан чындз Чендзе сабийы райста, йæ риумæ йæ æрбалхъывта æмæ загъта: «Æмæ йæхицæй хæзнадæр цы ис ацы дунейы»..
Мæн иу ус фæхаста….
Сызгъæрин зæрдæ уыди Чендзейæн, мады ад Къоста уымæй базыдта, фæлæ йæ мады куыд тынг мысыди, ууыл дзурæг сты йæ уацмыстæ. Къоста йын йæ ныв хиуæтты ныхæстæм гæсгæ куы сарæзта, уæд æй уыдон банымадтой бынтон æнгæсыл Мароимæ. Мады рухс ном ардта йæ зарджытæ-сагъæсты:
«Ды куы уаис,
Куыд бирæ…
Къоста байдыдта йæ сидзæры бонта тонын. Йæ ахуыры азтæ райдыдтой Лабæйы станицæтæй иуы, стæй 1871-æм азы бацыд Стъараполы гимназмæ. Наронæн йæ зæрдæ ссыгъди ног царды зынгæй. Райдыдта таурæгътæ, æмдзæвгæтæ, зарджытæ уырыссаг æвзагыл фыссын. Зæрдæмæ арф хъары йæ интимон лирикæ.
«Расстаться не трудно…»
«Скрывать, молчать…»
Ам Къоста æвдисы диссаджы курдиат ныв кæнынмæ. Гимназы ахуыргæнæг Василий Смирнов сразæнгард кодта Къостайы Бетъырбухы Аивæдты академимæ.
1881-æм азы Къоста æнтыстджынæй радта фæлварæнтæ Бетъырбухы Аивæдты академимæ æмæ ахуыр кæнын райдыдта. Фæлæ йын йе стипенди кæй баурæдтой, уый тыххæй йæ кæронмæ каст нæ фæци. Ам федта стыр тохы цард. Ирон æвзагыл ныммыхуыр кодта хицауады ныхмæ дзурæг æмдзæвгæтæ.
Æмдзавгæ… «Бирæгъ æмæ хърихъупп»
Бетъырбухы Къоста базонгæ Репин, Маковский, Суриков æмæ æндæр стыр уырыссаг нывгæнджыты сфæлдыстадимæ. Врубель, Серов, Самохинимæ ахуыр кодта иу рæстæджы.
Бетъырбыхы Къоста лæмбынæг сахуыр кодта уырыссаг литературæйы классиктæ Грибоедов, Лермонтов, Некрасов, Пушкин, Крылов, Островский, Гоголь æмæ Гончаровы сфæлдыстад. Зыдта Шекспиры, Шиллеры, Гётейы уацмыстæ. Стыр аргъ кодта уырыссаг культæйæн.
«Памяти П.И. Чайковского»
1883-æм азы рацыди академийæ. Йæ ирон зæрдæ агуырдта «йæ ныййарæджы зæронд Ирыстон» (Гаппо).
Æмдзæвгæ «Ракæс».
1885-æм азы Къоста ссыди Дзæуджыхъæумæ æмæ дзы фæцард суанг 1891-æм азмæ. Йæ зæрдæ мæстæй рысти йæ мæгуыр Ирыстоныл, йæ уарзон ирон адæмыл. Арвы нæрынау азæлыд йæ хъарæг Кавказы кæмтты. Къостайы тохмæ сидæг æмдзæвгæтæ мæгуыр адæмæн лæвæрдтой ныфс, знæгтæн састой сæ тых.
Æмдзæвгæ «Катай»
1889-æм азы Пятигорскы М.Ю.Лермонтовы цырт гом кæнгæйæ ирон интеллигенцийы номæй Къоста бакаст æмдзæвгæ «Перед памятником». «Ирон цъæх цухъхъа нæ амбылдта», -дзырдтой уырыссæгтæ
Æмдзæвгæ «Перед памятником».
1890-æм азы Инæлар Кахановы фæндонæй хъуамæ æхгæд æрцыдаид Дзæуджыхъæуы ирон чызджыты скъола. Уый фæдыл Къоста стыр тохы бацыд хицауадимæ. Скъла йæ бынаты баззад, фæлæ инæлар Каханов «змæнтæджы» бафхæрдта -Къоста æрвыст æрцыд Ирыстонæй.
1895-æм азы Къоста æрыздæхт Ирыстонмæ. Каханов та ногæй æфсон агурын райдыдта æмæ Къоста дыккаг хатт æрвыст æрцыд Херсонмæ.
Кочысаты Мухарбег «Къоста Херсоны»
А.Пушкины Бенкендорф скаст куыд нæ уагъта, афтæ Къостайæн дæр йæ фæдыл зылди инæлар Каханов. Уый фæндæй ахæстонæй æддæмæ нæ рацыдаид. Каханов уæлдæр хицауадмæ фыста «Ирон фæндыр»-ы ныхмæ, сæ автор «змæнтæг» у,зæгъгæ. Йе ‘мдзæвгæтæ та сты хицауады ныхмæ арæзт.
Фæндыры цагъдмæ ахуыргæнинаг кæсы æмдзæвгæ «Æнæ хай».
Иу бон куы уыди, уæд хурзæрины тын æрбакаст рыстзæрдæ Къостамæ йæ уарзон Ирыстонæй. Йæ разы лæууыд, цæхæртæ калгæ, йæ Кады тырыса, йæ ирон чиныг «Ирон фæндыр».
Чиныг мыхуыры рацыд 1899-æм азы З.Шуваловы типографийы, А.С.Пушкины 100 азы юбилей кадджын уавæры куы бæрæг кодтой, уæд.
Минуты сочтены, повсюду бьют тревогу….
Уж брезжит луг зари, играя на штыках,
И обновленный мир отдастся вечно миру,
С презреньем бросит нож, запекшийся в крови….
Стыр ахуыргонд — æвзагиртасæг Абайты Васо фыста: «Мæ фыццаг чиныг уыдис «Абеты чиныг». Дыккаг –«Ирон фæндыр». Æрмæст уыцы диссаджы чиныг бакæсыны тыххæй дæр хъуыдис кæсын базонын».
Къоста йæ зæрдæйы тæгтæй кæй сарæзта, уыцы «Ирон фæндыр»-ы зарджыты «хъусæм» мæгуыр адæмы хъæрзын, æххормаг сидзæрты кæуын, сидзæргæсты уæззау хъарæг.
Инсценировкæ «Сидзæргæс».
Фæлæ поэт йæ уацмысты цы æрдхæрæны фæлгонцтæ сарæзта, уыдон се ‘ппæт сæхи хъысмæты æвджид нæ бакодтой. Се ‘хсæн ис, сылгоймаджы ном дæлдзинæг чи кодта, уыцы фыдæлтыккон карз æгъдæутты ныхмæ ныфсджынæй чи æрлæууыд, ахæмтæ.
Поэмæ «Фатимæ»-йæ скъуыддзаг.
Æнкъард уыдысты поэты зарджытæ. Уый не ‘вдæлди хъæлдзæг зарджытæ фыссынмæ, уый судзгæ кодта адæмы хъыг æмæ мастæй. Сæ зынтæ сын афтæ хæстæг айста йæ зæрдæмæ, æмæ йæхи цардæн аккаг аргъ скæнын йæ зонды дæр никуы уыдис.
Музыкæимæ æмдзæвгæ «Зонын».
«Ирон фæндыр» мыхуыры куы рацыд, уымæй дзæвгар раздæр зыдтой, к…