Сценарий шеберлігі дегеніміз не

---

Подборка по базе: Тақырып 3. Автокөлікті техникалық жабдықтаудың негізгі элементі., 2-сабақ. Негізгі және туынды сын есім.pptx, Төңкеріс негізгі орта мектебі бойынша І оқу тоқсанындағы білім , Дүние жүзі тарихы. 11 сынып 3-бөлім Қоғамдық-саяси ойдың дамуы 4, Сауықтыру бағытының негізгі формалары.docx, Cаясаттанудың негізгі парадигмаларын салыстырмалы талдау.docx, Девиациялық дамудың жалпы заңдылықтары. Психикалық даму бұзылыст, Сынып ұжымының сипаттамасы бойынша тәрбие мақсатына ықпал ететін, Ақпараттық жүйелер басқару жүйесінің негізгі бөлігі ретінде.docx, ATL жарнама таратудың негізгі құралдардың қайсысы жатады.docx

---

М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан Мемлекеттік Университеті

КУРСТЫҚЖҰМЫС
Тақырыбы:
«Негізгі сценарийлік ұғымдар»

Орындаған:

.
Ғылыми жетекшісі:

Орал – 2015 ж.

Мазмұны

Кіріспе ……………………………………………………………………………………………………….3

1. Сценарий туралы түсінік және түрлері

1.1 Сценарий жазудың негізгі кезеңдері………………………………………………………5

1.2 Ақпараттық сценарий…………………………………………………………………………….9

1.3 Қойылымдық немесе рөлдік сценарий………………………………………………….13

2 Сценарий-көркем-педагогикалық бағдарлама ретінде

2.1. Сценарийдегі шығармашылық әдістер…………………………………………………14

2.2. Мектеп және мектептен тыс мекемелерде мәдени дем алу ісін ұйымдастырушы-педагогтардың түрлі іс-шаралар сценарийі……………………..16

Қорытынды………………………………………………………………………22

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі………………………………………………23
Кіріспе

Зерттеу өзектілігі. Сценарий (итал. scenarіo, лат. scena, scaena – сахна) – кинофильмнің, теледидар қойылымының композициялық негізі.

Сценарийде драматургия мен проза тәсілдері қабат игеріледі. Сценарий экрандық қойылым үшін жазылып, образдық жүйе экранда бейнелегенде ғана тәмамдалған, толыққанды сипатқа ие болады. Сценарий сөз өнері жанры ретінде XX ғасырда дамыды. Ол кино және теледидар сценарийі болып бөлінеді.

Киносценарий XX ғасырдың 20-жылдарында қалыптаса бастады. Алғаш ол мылқау фильмдердегі оқиғалар желісін тізбелеу қызметін атқарған. Кейін кинодраматургияның эстетикалық, шығармалық принциптері түзіліп, әдеби драмалық тұрпаты анықтала түсті. Киносценарий орындалу техникасына, жүзеге асырылу кезеңдеріне, құрылымына байланысты синтетикалық және ұжымдық шығарма болып табылады. Мұнда сөз, музыка, бейнелеу өнерлерінің жанрлық элементтері біріккен. Сценарий жүзеге асу барысында оператор, режиссер, актерлер қатынасады да, сюжеттің бастапқы драматургиялық сипаты күрделілене түседі. Сценарийде автор сөзінің (кадр сыртындағы дауыс), төл сөздің (диалог, монолог), ремарканың (суреттеу, тәптіштеу), әр алуан түсініктемелердің тұтастығы қатаң ескеріледі.

Кинематографияның бейнелі қалпында жүзеге асуы мен мәтіннің жанрлық табиғатын ұйымдастыру осы 4 құрылымдық компонентке негізделеді. Фильмнің жанрына байланысты (детективті, деректі, тарихи, фантастикалық, т.б) 4 құрылымдық компоненттің бірі алдыңғы қатарға шығады. Мысалы, деректі фильмде комментатор дауысы немесе түсіндірме жазбалар маңызды рөл атқарады. Ойындық фильмдерде бейнелілігі мен айқындығы тұрғысынан алғашқы қатарға кейіпкер әрекеті, монолог, диалог және ремарка шығады. Сценарийлердің көп бөлігі (триллер, модернистік, мистикалық фильмдер сценарийі) арнайы эффектілерден, яғни бейнелілікті толықтырушы (компьютерлік) қалыптардан тұрады.[1]

Теледидарлық сценарийлер де кеңінен дамып, ішінара жанрлық өзгерістерге ұшыраған. Мысалы, шоу, полемика, КВН, теледраматургия, публицистикалық, саяси, тарихи, деректі бағдарламалар. Теледраматургия айқындық, ақпараттық және бейнелердің түсініктілігі, қысқалық секілді талаптарды қажет етеді. Теледидарлық сценарийде публицистикаға, айқындыққа, технологияға бет бұру, театрланған бағыттар байқалады. Опералық, балеттік, пантомималық сценарийлер либретто деп аталады.

Зерттеу мақсаты: негізгі сценарийлік ұғымдар туралы жалпы мәлімет беру.

Зерттеу міндеттері:

• Сценарий туралы түсінік беру;
• Сценарийдің түрлеріне сипаттама;
• Сценарийдің құру жолдарымен танысу.

Зерттеу құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1. Сценарий туралы түсінік және түрлері

1.1 Сценарий жазудың негізгі кезеңдері

Телесценарий

Отандық телевидение саласында сценарий жазумен ғана айналысатын мамандар жоқтың қасы (жоқтың қасы дейтінім мен ондай мамандарды кездестірмедім, бірақ оны мүлдем жоқ деуге аузым бармайды). Сценари й ді продюсерлер (бұл олардың шаруасы болмаса да) де, режиссерлер де, журналистер де бірлесіп жазып жатады. Әрине, оның құрылымдық бөлігін меңгеру қиынға соқпайды. Бірақ, оның мазмұндық жағы жеке тұлғаның үнемі өзін жетілдіріп отыруын талап ететін процесс.Бұл жерде сценаридің жалпы көлемі, сценаристің өмірдің барлық саласы бойынша жинақтаған білім қоры маңызды рөл атқарады. Журналистің ой-өрісі қанша бай болса, ақпаратты телекөрермен көретіндей, тартымды етіп беру мүмкіндігі соншалықты жоғары. Өз біліміңді үнемі толықтырып отыру процесі ешқашан бітпейді. Сондықтан да сценарий жазушының жұмысы өте қызықты болып табылады.Әрине, кез-келген тақырыпта ақпарат табуға мүмкіндік жасайтын Интернет-ресурстар қазіргі заманғы журналистің жұмысын айтарлықтай жеңілдетіп береді. Алайда, сценарий шын мәнінде қызықты және тартымды болуы үшін бір-бірімен байланысты салалар бойынша білім ғана емес, оны сюжет желісіне үйлестіре білу де қажет.[1]

Сценарий телевизиялық өнім жасау барысында атқарылатын жұмыстың бастапқы емес, аралық кезеңі болып табылады. Ол танысу және материалды іріктеу, тақырып құрастыру, композицияларды анықтаудан тұратын дайындық бөлімін аяқтайды. Әдетте бұл кезең сценари й ді жазудан да көп уақыт алады. Бұл жағынан сценарист әмбебап журналистке ұқсайды, ол қашан да қай тақырыпты болса да жаза білуі тиіс. Қазіргі заманғы журналистикада бұл кеңінен қолданылып та, қолдау көріп те жүрген жоқ. Ал, тақырыптық сценари й лер жазатын сценаристің әмбебап болудан басқа амалы жоқ. Сценарий жазудағы негізгі қадамдарды белгілеп алайық және сипаттап көрелік.

1. Сценарлық өтініш – бұл келешек тележобаның негізгі идеясын баяндайтын құжат. Онда міндетті түрде:

— Жобаның атауы (шамамен);

— Мән-мазмұнын нақты баяндау;

— Мақсатты аудиториясы;

— Хронометражы (хабардың ұзақтығы);

— Эфирге шығу жиілігі (күнделікті, апталық және т.б.);

— Авторлық ұжым құрамы;

— Болжамды шығын – барлық шығын;

— Жобаны іске асыру мерзімі толық көрсетілуі тиіс.

Телебағдарламаны шығару жөніндегі немесе одан бас тарту туралы шешім осы өтініш негізінде қабылданады.

2. Сценарлық жоспарда сценарий мазмұнының өрбу бағыты хронологиялық тәртіппен баяндалады. Сюжеттердің тәртібі, соларға сай айтылатын диктор сөзі (подводка) мен қонақтарды шақыру тәртібі нақты көрсетіледі. Эфирді таспаға жазатын күн мен тақырыбы беріледі. Сценарлық жоспар сценарий жазатын кісіге ғана емес телебағдарламаны монтаждау үшін де аса қажет. Онда: жүргізушілер, қатысушылар құрамы(қонақтар); реквизиттер толық көрсетілуі тиіс.

3. Телеөнімнің түріне байланысты сценари й лер ‑ ақпараттық (танымдық, публицистік, ток-шоу және т.б.) және қойылымдық немесе рөлдік болып бөлінуі мүмкін. Бұл жерде әртістік өнер мен эмоция жағы маңызды, ал ақпараттық құрамы онша маңызды болмайды. Сценарлық жұмыс тәсілдері де соған сәйкес болуы қажет. Енді сценарийдің осы екі түріне нақты мысалдар келтіріп көрейік.

№ 1 ‑ ші мысал (ақпараттық сценарий)

«Вся страна» бағдарламасының сценарийі (үзінді).

Студия	Мазмұны	Ескерту
Шапка
Студия	Ж1(Жүргізуші): Сәлеметсің бе, елім! Ж2 Кеш жарық! Ж1 Алдағы сағатта сіздермен бірге… Ж2. Және …. Ж1 Бұл «Вся страна» бағдарламасы. Бағдарламалық «ойналым» (отбивка). Ж1 «Турист» сөзі әдеби қолданысқа 1800 жылы еніпті. Шамамен дәл сол кезде Францияда француз тілінің сөздігіне турист сөзінің мағынасы енгізілген, онда «турист – бір нәрсені білгісі келгендіктен немесе уақыт өткізу үшін саяхатқа шығатын адам» делініпті. Ж2 Ал, бүгінде «уақыт өткізу» жағымды әрі тиімді бизнеске айналып отыр. Ж1 – Дүниежүзіндегі көптеген елдердің табыс көзі де осы туризм болып табылады. Бұл бақуатты елдер тек қана туризм есебінен күн көреді және елдің туристік нысан ретіндегі беделін көтеруге орасан зор ақша жұмсайды. Ж2 – «Қазақстандық туризм». Бүгінгі әңгіме осы тақырып төңірегінде өрбімек. Ж1 – Әлемдегі туризм рыногының көлемі 3 трлн АҚШ долларынан асып жығылады. Туризмнен түскен табыс мұнай экспортынан кейінгі екінші орынды иеленеді. Ж2 – Дүниенің төрт бұрышын аралап, жаңа әсерлерге бөлену үшін ақша төлейтін адамдар саны күн санап артуда. Ж1 Кешегі күнге дейін Қазақстан мұнайлы держава мәртебесіне қанағаттанып, сабырлылық сақтап келді. Ж2 – Туризм саласының қазіргі ахуалы және оның келешегі жайында ….. (журналистің аты-жөні) материалынан таныс боласыздар.	Сәлемдесу

1.2 Ақпараттық сценарий

Ақпараттық сценарийлерді жазуда Интернеттің көмегі шексіз. Алайда, қажетті материалды іздеу мен оны тексеруге сценарий жазатын уақыттың 2/3 бөлігі жұмсалады.Сценарий тақырыбы нақтыланып, қажетті ақпарат жиналып болғаннан кейін сюжеттерді қалай ізбе-із беру керектігін, қонақтарды қалай сөйлету қажеттігін ойлану қажет. Алғашқы материалдың сюжет-анықтама деп аталуы тегін емес. Өйткені ол бағдарлама тақырыбы жөнінде жалпы түсінік береді. Негізінде бұл көп нұсқаның бірі ғана. Сценариді маңыздырақ ақпараттан бастауға да болады. Ондайда жалпылама сәттер мен талқылауға кейін көшеді. Көбіне бұндай ақпарат рөлін телебағдарламалар жөніндегі құлақтандыру (анонс) атқарады.Жүргізушілердің әр сюжетке орай немесе қонақты студияға шақырған кезде айтатын сөздері белгілі бір ізбе-ізділікпен жазылуы тиіс. «Жүргізушінің сюжет алдында айтатын сөзін (подводка) жаңалықтар бағдарламасына тән дәстүрлі тәсілмен «бұл туралы бәленшенің материалында…» деп аяқтауға болады. Дегенмен еркін жазу үлгісімен, бірақ қалыптасқан шаблондарды пайдаланбай, сюжеттің мазмұнына және авторына тоқталмай жазған дұрыс. Мәселен:

Ж1 (жүргізуші) – Қазақстанда шекара әскерінің құрылғанына он екі жылдан астам уақыт өткеніне қарамастан, кеңестік дәуірде өмір сүріп, тәрбиеленгендердің санасындағы алыс және жақын шетел ұғымы өзгерген жоқ. Ж2 – Біздің бірге өмір сүріп үйренгеніміз соншалық, Мәскеудегі немесе Ташкенттегі туыстарға, Қырғызстандағы Ыстықкөлге барып қиындықсыз демалып қайтуға болатынын біле тұра, олардың мүлдем басқа мемлекеттер екенін ұмытып кетіп жатамыз. Ж1 — Өкінішке орай, жақын шетелдер шекарасында да қақтығысты жағдайлар жиі орын алады. Бұл – шындық.

Сюжет – қазақ ‑ өзбек шекарасындағы қақтығыс

«Ақпараттық» деген терминді ақтау үшін жүргізуші мәтініне статистикалық мәліметтер қосу қажет. Бірақ оны бірінен кейін бірін тізбектей бермей, қызықты фактілермен және түйіндермен бөлген жөн. Дегенмен қатар оның ақпараттық бағдарлама еместігін естен шығармау керек.

Сондықтан онда эмоция мен субъективтік бағалаудың болғаны абзал.Қонақтарға қойылатын әрбір сұрақты сценарийге түсіргенде оның жауабын алдын-ала бағамдайтындай етіп жазылуы тиіс. Өйткені, келесі сұрақ соның негізінде жазылады. Бұл жүргізушінің жүгін жеңілдету үшін жасалады. Өйткені, көбіне бір күнде бірнеше бағдарлама жазылады және жүргізуші материалда не жазылғанын сценаристен жақсы білмейді. Егер телебағдарламаға қонақ шақырылатын болса сценарийде оның студияға қалай кіретіні, қандай музыка ойналатыны, қандай бейне-кадрлар берілетіні (жұмыс, демалыс кадрлары) толық сипатталады.[2]

Көбіне бағдарлама шығарушылары қонақтың студияға бірнәрсе ала келуін өтініп жатады (студияны жандандыру мақсатында). Сценарист бұдан хабардар болуы қажет. Өйткені, қонақтың әкелген бұйымына қатысты сұрақтарды дайындап, оның қалай жұмыс істейтінін көрсетіп беру сұралады. Сценарийге осы іс-әрекеттердің бәрі жазылады.

Тапсырма: 2 жүргізуші жүргізетін анықтама-сюжетке сценарлық кіріспе сөз жазып көріңіз. Сцецнаридің тақырыбы: «Қазақстандағы көп әйел алу мәселесі. Қолдаушылар мен қарсы шығушылар».

Ресейдің «Телевизиялық журналистика» оқулығының телесценарий бөлімінде атап көрсетілгендей, сценарийдің драматургияның – тақырып, идея және композиция сынды элементтерінен тұрады.Тақырып – бұл талқыланып жатқан мәселені түсіндіріп беру; бұл көтеріліп отырған мәселені төтесінен қою. Тақырып – бұл автор тарапынан ең маңызды деп табылған мәселе. Идея – бұл шығармадағы негізгі ой, автор сол арқылы өзінің азаматтық ұстанымын білдіреді. Идея материалды меңгеруге негіз болады. Бұл автордың шындыққа деген негізгі көзқарасы, белгілі бір фактіні мысалға ала отырып азаматтық және этикалық ұстанымды көрсету әдісі. Идея толығымен авторға, оның ойына, эрудициясына, ар-ожданы мен психикалық жағдайына, талғамына, жеке басының өзге де қасиеттеріне байланысты.

Тақырып идеяға қарағанда ауқымды. Бір тақырыпты бірнеше бағдарламаға арқау етуге болады. Бірақ әр қайсысының идеясы әртүрлі болуы тиіс.Келешек сценарийге қажетті материалдарды жинап, тақырыбы мен идеясы анықталғаннан кейін жұмыстың келесі кезеңі басталады. Бұл кезең фактілерді, статистикалық мәліметтерді, оқиғаларды іріктеу, сарапшылар мен өзге де кейіпкерлерді таңдаудан тұрады. Ол қызықты сәттерді шатастырып алмас үшін жинаған материалының біраз жерін кесіп тастауды талап етеді. Оған өкінбеңіз, пайдаланылмаған фактілер мен оқиғалар алдағы уақытта керегіңізге жарайды. Сценарий жазатындардың көпшілігі компьютердегі жұмыс үстелінен арнайы папка ашып, пайдаланылмаған фактілерді соған салып отырады. Қажет болған жағдайда керекті мағлұматты содан ала қоюға болады. «Телевизиялық журналистика» кітабының авторлары «еңбек тәжірибесін енді ғана бастаған журналистер сценарлық материалға тақырыппен жанама байланысы бар шығармаларды қосады. Бұл автордың проблемамен онша таныс еместігінен, ашылуы тиіс фактілер мен оқиғаларды іріктей білмеуінен туындайды» деп жазады. Мұнымен келісуге тура келеді. Өйткені, шынында бұл әу баста тақырыпты дұрыс білмегендіктен, тақырыпты жан-жақты меңгеріп, қажетті материалды жинауға уақыт бөлуден қашқалақтау салдарынан орын алады. Композиция – бұл шығарманы жазу, байланыстыру, оның заңдық құрылымы, жекелеген бөліктерін құрастыру, сөйтіп біртұтас материал дайындау. Бұл –материалды жазу ұстанымы.

Кезінде С.Эйзенштейн былай деген болатын: «Автор композицияның көмегімен материалды ұйымдастырады, ізбе-із орналастырып, басты және қосалқы бөліктерін анықтайды, оларды бір-бірімен үйлестіруге тырысады. Композиция көбіне техникалық қиындықтарды жеңуге де көмектеседі. Телевизиялық өнімді белгілі бір уақыт шеңберіне сыйғызу қажет, бұған сценарийді сцена мен эпизодтарға бөлу арқылы қол жеткізуге болады». Сценариді жазу үшін көркем шығарманың құрылымдық схемасын да пайдалануға болады.

экспозиция (пролог) – басталуы – шегініс (оқиғаның дамуы) – кульминация (шығарманың шарықтау шегі, ой немесе қақтығыстың шиеленісуі) – шешу жолдары (соған апаратын әрекеттер) – түйін (соңы) – эпилог.

Дегенмен, ең бастысы – логика, өз шығармаңа көрермен көзқарасымен қарай білу және ақпараттың түсінікті және қызықты жеткізілуі. «Егер сценарист қайталанатын болса автор ойы тұншығады» деген пікірдің де жаны бар.Кейбіреулер мынадай пікір айтады: «Студияда, жүргізушілер жүргізетін телевизиялық сценарий жазғанда диалогтарды сөзбе-сөз баяндаудың қажеті жоқ, өйткені жүргізушілердің әр қайсысы өз қабілетін көрсетуі тиіс. Бағдарламаның құрылымдық желісін қысқаша баяндаса жеткілікті, ал жүргізушілер мәтінді өздері-ақ іліп әкетеді және жандандыра түседі».

Мен мұнымен келіспеймін. Әрине, жүргізушінің кәсіби деңгейі жоғары болса ол қиыннан қиыстырып, сөз табады және мәтінде жаңа детальдармен толықтыра түседі.Алайда, менің түсінігімше, сценарист диалогтарды жазғанда, жүргізушілер өздерін нашар сезініп тұрса да, тіпті тақырыпты мүлдем білмесе де бағдарламаны «ойнатып» әкететіндей етіп баяндауы тиіс. Оның үстіне жүргізушілер дауыс екпіні, ымдау және ишара арқылы ерекшелене алады. Бұл әсіресе жүргізушілерден әртістік қабілетті талап ететін қойылымдық сценарий үшін аса қажет.
1.3 Қойылымдық немесе рөлдік сценарий

Қойылымдық немесе рөлдік сценарий жазу көркемдік тұрғыдан алып қарағанда өте қиын. Онда ақпарат пен көңіл-күй беріп қана қоймай, сценарийді матефоралармен, әзілмен, ирониямен, сарказммен … байыту қажет. Бұл жерде тек Интернет-ресурстармен шектеліп қалуға болмайды. Сценарий жазғанда білім қорын, көркемдеу мен драматургиялық шеберлік таныту талап етіледі. Ол үшін афоризмдер, сентенциялар мен әзіл-әңгіме жинақтарын пайдалануға болады. Жүргізушілерге келер болсақ, олардың актерлік қабілеті болуы тиіс, кәсіби актер болса тіпті жақсы. Ондайда сценарист кез-келген драматургиялық әдісті пайдала алады және оның қалай шығатынын ойлап бас қатырмайды. Қойылымдық немесе рөлдік сценаридің бастан-аяқ логикалық байланысы болуы шарт емес.

Бұндай сценаридің бір қойылымы екіншісіне мүлдем ұқсамауы да мүмкін.Сонымен қатар бұл сценариде: қимыл-қозғалыс, ым, дауыс ырғағы, қажетті заттар, жүргізуші киімдері,т.б. толық жазылады.[5]

Қойылымдық сценариде жүргізушілердің әр қайсысының мінез-құлқын анықтап, олардың сомдайтын рөлдерін де соған қарай бөлу қажет. Қойылымдық сценаридің егжей-тегжейлі жазылатынына қарамастан, онда жүргізушінің ойдан шығару қабілеті болуы шарт. Ақпараттық сценарий бұны талап етпейді. Қойылымдық сценарилерде айдарларға немесе сюжеттерге байланып қалудың қажеті жоқ. Айтқандай, қойылымдық сценарий жазудың белгілі бір қатып қалған ережесі жоқ. Бұнда ең бастысы – шығармашылық, тағы да шығармашылық!

2 Сценарий-көркем-педагогикалық бағдарлама ретінде

2.1. Сценарийдегі шығармашылық әдістер

Сценарийді белгілі бір саланың жете әзірленген даму үлгісі деуге болады. Кез келген саладағы сценарий өзгеріс енгізуге түрткі болатын ең маңызды факторлар төңірегінде терең ойлануды талап етеді. Аталған факторлардың арасындағы өзара байланыс жүйесін зерттеу өзгерістердің табиғаты мен сипатын барынша түсініп, тиісінше аталған өзгерістерді басқаруға қажетті шара қолдануға мүмкіндік береді.

Сценарий болашақты болжамайды, бірақ ортақ ұстаным қалыптастырып, стратегияларды әзірлеп, қажетті өзгерістерді дер кезінде енгізудің тиімді саясатын құру мақсатында келешек дамудың түрлі әдістерін зерттеудің тиімді құралы болып табылады. Белгілі бір салаға, мысалы білім беру немесе оқыту саласына арналған сценарий белгілі бір жағдайлар жасалса мүдделі тараптар қол жеткізетін нәтижелерді көрсету қажет, осыған байланысты сценарий барлық деңгейдегі шешім қабылдайтын тұлғалар үшін әбден пайдалы болмақ. Мектеп жағдайында сценарий бізге болашақ мектебінің құрылымы, жеке және мемлекеттік секторлардың өзара әрекет ету тетігі туралы, сондай-ақ мұғалімдердің, оқушылар мен ата-аналардың арасындағы қарым-қатынас қағидалары туралы түсінік береді. Сонымен қатар, сценарийден төмендегідей ақпарат алуға болады:

Болашақтың мұғалімдері толық жұмыс күні жұмыс істей ме немесе қысқа мерзімді келісім-шарт негізінде жұмыс істей ме?

Оқушылар фактілер мен ақпарат түрінде дайын білім алғысы келе ме әлде оларға алдағы өмірде көмектесетін дағдыларды игергісі келе ме?

Болашақтың мектебі өз күшін тек оқытуға бағыттай ма әлде әлеуметтік орталық ретінде жұмыс істей ме? Мүмкін екеуін де үйлестіретін шығар?

Сценарийге негізделген стратегиялық жоспарлау кезінде қажетті нәтижеге жету үшін сценарий мұқият жасалуы керек, бірақ маңызды сұрақтарды назардан шығарып алмау жағын да ұмытпау керек. Айталық, сценарийде шығармашылық пен қиял элементтері болуы мүмкін, алайда біздің келешегіміз түсініксіз, таңғажайып нәрсеге айналуына жол бермеу қажет. ЭЫДҰ-ның Білім беру саласындағы зерттеулер мен инновациялар орталығы шешім қабылдайтын тұлғаларға қолдау көрсету үшін сценарийдің мазмұнын құрудың мұқият ойластырылған тәсілін әзірледі. Бұл тәсіл сценарийдің мазмұнында табан астында қабылданған шешімдер болашақта маңызды болатын кез келген ортада сценарийді әзірлеу мен қолданудың қадамдық әдістері баяндалған, «үрдісті талдау» және «іс-қимылды талдау» сияқты құралдардың міндетті түрде болуын көздейді.[7]

Сценарий бір-бірінен оны жүзеге асыру тәсілімен ерекшеленеді, бұл оларды түрлерге жіктеуге мүмкіндік беріп, сұрақтың нақты аспектілерін шешуді жеңілдетеді. Сонымен қатар әр сценарийді жеке талдау бір мақсатқа жетудің түрлі тәсілдерін анықтауға мүмкіндік туғызады. Ұсынылған барлық тәсілдерді үйлестіріп, шешім қабылдайтын адамдардың бар күшін бір бағытқа жұмсау болып жатқан өзгерістердің түбегейлі негізін түсінуге мүмкіндік беріп, стратегиялық ойлаудың негізінің қалануына ықпал етеді.

• Сценарийді белгілі бір саланың болашақ үлгісі деуге болады.
• Сценарий ойларды шоғырландырып, ортақ ұстаным қалыптастырып, іске асыру саясатын айқындауға түрткі болып табылады.
• Сценарий болашақты болжамайды, бірақ іске асырылуы тиіс іс-әрекеттерді түсініп, түйсінуге мүмкіндік береді.

2.2. Мектеп және мектептен тыс мекемелерде мәдени дем алу ісін ұйымдастырушы-педагогтардың түрлі іс-шаралар сценарийі

Сценарий мероприятия «Наурыз мейрамы»

Наурыз мерекесі. 

Музыка әуенімен қонақтарды қарсы алу.

I. Жүргізуші: Тыңдаңыздар, тыңдаңыздар! 

Той дабылын қағып тұрған 

Мұнда біз бар! 

Естімеген естіңдер! 

Тыңдамағандар тыңдаңдар! 

Наурыз тойы басталды, 

Бір орында тұрмаңдар! 
Қайырлы күн, құметті ұстаздар қауымы мен оқушылар және қонақтар!
Міне ,араға жыл салып шуақты да шырайлы мерекеміз – наурыз мейрамы да келіп жетті. Наурыз –қазақ халқы үшін ежелден –ақ береке –бірліктің , ел-жұрт , ағайын –туыс арасындағы татулықтың , ерен еңбектің , жаңарған тіршіліктің ұлы символы.

Қадірлі қауым ! Сіздерді наурыз мейрамымен құттықтай отырып, елімізге тыныштық, берекелі бірлік, әрбір отбасына ынтымағы жарасқан баянды бақыт, денсаулық, мағыналы ғұмыр тілейміз. Әрбір шаңыраққа Қыдыр дарып, бақ қонсын! Ұлыстың Ұлы күні құтты болсын!
2. Жүргізуші: Здравствуйте уважаемые учителя, учащиеся и гости! Вот и настал тот день, когда старый год по восточному календарю по праву передает свои права новому году. Веселый праздник наурыз сегодня мы встречаем. И дверь в весну, в который раз мы снова открываем!

Снова тихим и солнечным утром , 
Когда дремлют метели зимы
Из веков седовласых и мудрых,
К нам пришел Наурыз Мейрамы.
Посмотри в просветленные лица,
И ты сердцем уверишься вновь .
Это праздник народных традиций,
Это вера в мечту и любовь.

ІІ. Күй . —— «Ерке сылқым».

Шашу шашылады.

Ауыл көрінісі.Екі жеке тігілген үй. Бірі – күйеу жігіттің үйі, екіншісі –қалыңдықтың үйі. Келісіліп қойылған құдалар қызды ұзатып өз үйіне алып кетуге келеді. Ұзатылатын қызды үйден алып шығады.Екі жеңгесі қыздың жолы ақ болсын деп ақ матаны қыздың жүретін жолына төсейді. Қыздың жүретін жолында туыстары ,онымен қоштасады. Осы кезде сахна артынан әкесінің «Қызыма» атты өлеңі айтылып тұрады. Қыз жылап, «Сыңсу» өлеңін айтады.
Базардан келген құйысқан
Тарамай шашым ұйысқан.
Келіп кетіп жүріңдер,
Сағындырмай туысқан.

Туған ел-жұртым аман бол!

Ағайын ,жекжат сау бол!

Ақсақал кісі қызға жолың болсын,бақытты бол деп бата береді.
Құдайым сені қолдасын, еш жамандық болмасын.

• тілдінің тілінен сақтасын, көздінің көзінен сақтасын.
• Жолың ақ болсын. Барған жерде бақытты бол ,шырағым!
• Судай сіңіп, тастай батып кет!

Қыздың жеңгесі сөзі:

Қарағым,бізден кетіп барасың,

Жат жұртқа келін боласың,

Барған жеріңде , бақытты бол, еркем!

Қыздың жеңгесі ,осыларды айтып, күйеу жігітке тапсырады. Күйеу жігіттің жеңгелері ,қызды қабылдап алып,сөйлейді:
Бізге келген қадамың,құ тты болсын, шырағым,
Өсіп –өніп, ата-енеңе сыйлы бол.
Келін емес, қыздай болып, Сіңіп кет,ортамызға!
Күйеу жігітке тапсырып бірге, екеуі ауылына қарай төселген ақ жолмен ақырын жүреді.
Келіннің келе жатқанын ауылға хабарлап «Сүйінші, сүйінші» деп бір бала жүгіріп келеді.(6-сынып Айдар ). Үлкен киіз үйде отырған әжелер мен апалар келіннің алдынан шығып, шашу шашып күтіп алады. Отқа май құйып ,келінді ішке кіргізеді.
Осы кезде қуанышқа ән айтылады. «Отырардағы той» әні –Ділбар Қалпақпаева.
Әжей: Қане, шырағым, келіндер, келінді беташарға алып шығыңдар.
Екі жеңгесі келінді алып шығып,ортаға тұрады. Қалың көпшілік киіз үйден шығып, келінді ортаға алып тұрады.
^ Беташарды айтатын ер кісі:  
 Келін келді көріңіз,
  Көрімдігін беріңіз.
  Анау-мынау демеңіз,
  Түсін айтып қойыңыз,-
   Құлағың сал көпшілік,
  Домбыраны қолға алып.
  Тереңінен жүректің,
  Тебірене толғанып.
  Беташарға қам жасап,
  Әсем жырды толғалық,
  Қадам басты екі жас
  Ақ тілекті жолға анық.
  Атасы мен анасы,
  Айналады толғанып.
  Той тамаша басталды:
  Куә соған бол, халық!
  Шын көңілден қуанып,
  Шаттанғанға не жетсін,
  Ақ көңілден лебізді,
  Ақтарғанға не жетсін.
  Сыйластығын  көңілдің.

Келіннің бетін ашып, жұрттың алдында біраз тұрады. Ауыл балалары шуылдап қуанып , сол жерде ұлттық би «Қара жорғаны» билейді. Адамдарды биге шақырады.

Келінді үйге кіргізерден алдын, ақсақал жас келінге бата береді:

Әуелі құдай оңдасын, 
Періштелер болсын жолдасың 
Ақ батамыз пәк болсын! 
Ақ ордаңа бақ қонсын! 
Жас отауың басқа толсын! 
Аллаһ мың бір атты пәледен сақтасын! 
Тілдінің тілінен сақтасын 
Көздінің көзінен сақтасын 
Кезенгеннің кезінен сақтасын 
Өсек, аяң күндеуден 
Пәле – жаланың бәрінен 
Бір Аллаһ сізді сақтасын. 
Әумин, Аллаһу әкбар! 
Келінді үйге кіргізеді. Тойға шашу ретінде «Гүлдерайым» әні 
( Айнұр) орындалады.
Әже сөзі: Баламыздың үйлену тойы Ұлыстың ұлы күні Наурыз мерекесімен бірге келіп тұр. Қане, келіндер, келген қонаққа наурыз көже таратайық.
Осы кезде күй орындалады. «Ұлы жеңіс» күйі. 
Киіз үйдің ішінде күйеу жігіттің досының сөзі: 
Бүгін осы тойға алыстан қонақтар келіп отыр. Олар ат шабылтып , сонау Ресейден,Өзбекстаннан келіп отыр. Сол достарымыздың тойға тарту үшін алып келген, әні мен билерін тамашалайық.

1. Өзбек биі. Қыздар тобы.
2. Ресей әншісі. (Зелеая Ира -11 сынып).

Ақсақал шығып: бүгін ауылымызда қос той, қос мереке, бүгін жырламасақ, бүгін ағымыздан жарылып ән айтып, би билемесек қашан билейміз.Қане, жастарымыздың өнерін тамашалайық , тойға жиналған қауым!
Жас қыз шығып: 
Ежелгі шығыс елінің , 
Аңсаған арман, ойы бар.
Думандатып тойланар.
Дәстүрлі Наурыз тойы бар ,
Осы тойда айтатын.
Өлеңіміз бен биіміз тағы бар.
«Бозінген биі» -қыздар тобы.
Ән — (Темірбекова Жанар)
«Шашу» биі— қыздар тобы.
Ал,қане, ақсақалымыз бүгінгі қос тойға жастардың үйлену тойы мен Ұлыстың ұлы күні Наурыз мерекесіне жиналған тойға арнап , батсын берсін. О, ағайын, құлақ салайық.

Бата (Ерлан Магзумович)
«Ұлыс оң болсын,
Ақ мол болсын,
Қайда барсаң жол болсын.
Ұлыс бақты болсын,
Төрт түлік ақты болсын,
Ұлыс береке берсін,
Бәле- жала жерге енсін.
Әумин!»
Қыз: Әлемге атақ –даңқы ілінгесін,
Күн болып Қазақстан күлімдесін,
Қасиетті ана тіл –
Бүтін тілім,
Бауырлар , ешқашанда
Бүлінбесін!
Ұлыс оң болсын, ақ мол болсын! Наурыз тойы халқым, құтты болсын!
Тойға шашу.
Ән –(Сәтсапар).
Қорытынды
Адамның психологиялық тұрғыда қалай қалыптасқандығын, оның іс-әрекетінің даралығы қалай байқалатындығын зерттеу, талдау жасау арқылы ғалымдар оның түптамыры эго-жағдай және өмір сценарийі моделі ұғымында деген шешімге келген. Сценарий ұғымын 1960-шы жылдардың ортасында психологияға алғаш рет енгізген Э.Берн және оның әріптестері, әсіресе К.Стайнер болды. Э.Берн тағдыр ұғымының түбірінде адамның өмірлік жолы ұғымы жатқандығын айтады. Адам өз тағдырын өзі анықтайды, ол адамның ойлау қабілеті, айнала мен қоршаған орта және қоғамда болып жатқан құбылыстарға деген оның қарым-қатынасы, көзқарасына тікелей байланысты деп есептейді. Әрбір адам бала кезінде-ақ көбіне санадан тыс түрде өзінің болашағы жайлы толғанып, өмір жолының сценарийін өз миында тоқиды, белгілейді. Сценарий — бірте-бірте қалыптасатын, дамитын өмірлік жоспар. Ол жоспар ата-ананың ықпалымен бала кезде қалыптасады. Э.Берн өмірлік сценарий мен өмірлік жол ұғымдарында айырмашылық бар дейді. Ол өмірлік жол деп шын мәнісінде өмірде жүзеге асатын нәрсені айтады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Аль Д. Н. Основы драматургии. – Л. ЛГИК, 1988

2. Вановская Е.В. Литературная композиция и монтаж на самодеятельной сцене. Л. 1989

3. Волькенштейн В. Драматургия. М. Советский писатель, 1969.

4. Генкин Д.М. Массовые праздники. – М. Просвещение 1975

5. Генкин Д.М. Конович А.А. Сценарное мастерство культросветработника – М., 1984

6. Кабдолов З. Сөз өнері –Алматы., 1992

7. Марков О.И. Сценарно-режисерские основы художественно-педагогической деятельности клуба – М. 1988

8. Маршак М.И. Клубный сценарий – М. Профиздат, 1975

9. Шароев И.Г. Режусурра эстрады и массовых представлений М., 1986

10. Шилов Н.П. Сценарное мастерство. Челябинск ЧГАКИ. 2000

11. Кеш жарық. – Алматы. өнер, 1989.

12. Мектеп кеші қөңілді. – Алматы. Өнер, 1990

13. Наурыз. Жаңғырған салт-дәстүрлер. Алматы. Қазақстан 1991

14. Праздники в школе. – Минск., 2001

15. Сценарии школьних праздников. – СПб. Паритет. 2000

16. «Телевизиялық журналистика», Мәскеу университетінің «Высшая Школа» баспасы, 2002 ж.

Жоспары:

• Сценарий ұғымы
• Сценарийде әдеби және экрандық белгілер болуы тиіс

Сценарий — әдеби кез-келген хабардың негізгі және алғы шарты. Сценарий бойынша  хабар барысында көрсетілген көрініс қатары, немесе хабардың  мазмұны беріледі. Сценарий негізінен театрдан пайда болады. Театр XVI-XVII ғ.ғ. пайда болып “сценариус” деп аталатын бөлігі болған. Содан бастап дамыған “сценариус” – шекспирдің заманында (XVII ғ.) қызметкер болған. Ол әр түрлі актердің міндеттерін көрсеткен, яғни көрініс кезінде оқып, айтатын болған, оны “сценарий” деп атаған.

1.жұмыс сценарий әдеби, 2. экспикация, 3. дыбыс режиссерлік сценари. Кез-келген сценариді дайындаған автор. Ол ереже бойынша 6 дана басылып таратады.

1. 1 дана архивқа кетеді.
2. редакторға
3. жүргізушіге
4. 4. режиссерге
5. дыбыс режиссерге
6. суретшіге

Режиссерге берілетін сценарийдің негізінде экспликация дайындалады. Экспликация – көріністің реті. Ірі план, орта, жалпы пландардың реті. Телеоператор көрніс қатарын көрсетіледі. Хабар әр минутында не берілуі осы экспликацияда айқындалады.

1. Дыбыс режиссерлік сценарий – журналистің дайындаған хабарының мазмұнына байланысты әр-түрлі фонограммалар мен дыбыспен безендіруге міндетті.

Публицистикалық телевизиялық хабарлардың басталуы мен аяқталуы- әдеби, сөздік негізі- сценарий. Олардыңтүрі әртүрлі болуы мүмкін. Ол кадрлерге байланысты.

Студияда жазу кезінде сценарийдің екі түрі өмір сүреді: «екі қатарда»; сол жағында- көріністі қатарлар, оң жағында-мәтін, авторлық түсініктеме, сол жағы – олар еститін сөздер.Телевизиялық автордың театр драматургі немесе киносценаристен айырмашылығы, жанрды анықтауы, теледидарда түр іздеу мен ерекшеліктерді пайдалануда оның барлық кезенде де студияның творчестволық тобымен нағыз байланыста болатындығы. Сценарийде әдеби және экрандық белгілер болуы тиіс. Жазуда режиссер мен оператордың түсіргені мен көргендері автор ойымен қабыса өріліп, дыбыс және эпизодтағы монтаждық шешім кезінде жүзеге асады. Егер  әңгіме оқиға болған жерден оперативті репортаж беру жайлы болса , онда репортер сценарийдің өзіне және түсірудің алдында оператор үшін даярлайды. Мұндай жағдайда да білімділікке сенбеу керек. Жаңалықтар бағдарламасына шығар алдында жазылған сценарийдің  толық түрі пульттағы режиссер алдында, екінші және үшінші даналары студиядағы жүргізуші мен дыбыс режиссерінде болады. Фильм немесе үлкен хабарлардың сценарийінің әдеби үлгісінде түсірілетін жерлер көрсетіліп қана қоймай, сонымен бірлікте автордың оқиғаға сезімталдық және ұнамдылық қатынасы күйінде, кейіпкердің тағдырына, қоршаған ортаға көзқарасы, қысқасы, сценарийде авторлық көзқарас айқындалады. Ол- режиссер мен операиорға кейіпкерді ашу кезінде көмекке келеді.Публицистикалық сценарий автордың жеке көзқарасын бейнелейді. Экрандағы көрініс арқылы оның стилі мен мәнері айқындалады.

Режиссер сценарийдіңқолына алғаннан кейін оған өзінің де көзқарасын білдіре отырып, шын мәнінде сол хабардың авторына немесе қосымша авторына айналады.

Өмір шындығын дерекші өз шығармасында қорытуға тиісті. Осылай болуы үшін ол сценарийді жазудың негізгі талаптарын білуі тиіс.Сценарий дұрыс әдеби тілмен жазылып, онда автордың ойы дәл берілуі керек. Оқиға өтетін жер, кейіпкер мінезі, қоршаған орта, көңіл – күй, детальдар рет-ретімен екінші кезекте сценарийдің өң бойынан көрініс табады. Сценаристің шеберлігі көзімен көріп, құлақпен естіп, ойда қорытылған материялды өзіне тән мәнермен өрнектеп, жасандырып бере білуі.Көріністі түсіру, бейнелі түрдің соңғы қорытынды ойын таба білу – режиссер мен оператор міндеті.

Автор сценарийді жазу кезінде мыналарды басшылыққа алады:

—  нысан және кейіпкер өмірімен алғашқы таныстығы;

— тақырыпты анықтауы, автор таңдаған материалдар негізінде идеяны айқындау мен проблемаға енуі;

— мәлімдемені жазып, оны редактор және режмсермен бірге талқылау, тақырыпты бекіту және редакция мәлімдемесі;

— нысанаға қайта барып, оның әрбір деталіне дейін үңіліп зерттеуі, хабарларға кірігетін болашақ персонаждарды таңдауы;

— сценарийді жазуы;

— редакцияда сценарийді бекіттіруі.

Сценарист түсіру процестеріне қатысып, жазу кезінде де мәтінге өзгерістер енгізуі мүмкін. Материалды монтаждағаннан кейін сценарист үшін қорытынды кезең авторлық мәтінді түзу, түсініктеме жасау басталады.

Сценариймен жұмыс істеу кезінде шығармашылық процестің жаңа кезеңі басталады. Автордың жинаған өмірлік материялдары деректі хабарламаға айналып, материал шын мәнәнде қорытылу және ұйымдастырылу кезеңіне аяқ басады. Қорытылған ойға түр іздестіру- сценарий жұмысындағы жауапты кезең.

Сценарийдегі барлық компоненттер бір арнаға тоғысқанда ғана автордың көздеген ойы жүзеге асып, тақырып пен идея қабысады.

Сценаристің ең басты қателігі – сценарийдің түсініксіз, жоспарсыз бастауы. Шебер сценаристің шығармасында қажетті нәрсенің бәрі де табылып, көрініс беруі заңдылық.

Эфирден өтіп жатқан телехабарлардың деңгейі оның сценарийімен ғана бағаланбайды,. Оның негізгі критерийі – бір мезгілде көрсетілуі және тыңдалуы. Демек «…сценарий басты болғанмен ол хабардың көптеген элементтерінің бірі»

Осыдан түйінделетін ой, журналистің даралығы бәрінен бұрвн өзінің тақырыбын тауып, оған өзіндік, авторлық көзқарасымен келуінде. Азапты жолды табу қашанда қиын. Егер сценарийде, экранда көрерменнің сенімін таптап, характерді ашуға ұмтылыс байқалмаса, олардың жүрегіне жол тауып, оның көңіл-күйін оятуға, ақыл – ойына сыналап кіруге әрекет жасалмаса, онда бәрі де бос әурешілік!

Сценарийлік жобаға жан бітіру әдістері

1. Хабардың шақыру белгісі, оның алуан түрлі пішіндері:

• музыкалық шақыру белгісі;
• арнайы мәтін жазылған шақыру белгісі;
• ресми атауын айтып хабарды бастау;
• әуенмен айтылатын шақыру белгісі.

1. Тыңдарман назарын аударатын радиороликтер:

• журналист жазған мәтіннің дыбысталуы;
• оны компьютерлік технологияның көмегімен өңдеу және қосалқы дыбыстар арқылы айшықтау.

Сценарийлік жобаға жан бітірудің бүгінгі таңдағы қолданыс аясында кездесетін басқа да әдістері және бұл іспен шұғылданатын маман – дыбыс көркем деушісі туралы айтылады.

050906 – (01, 03, 04, 06)

Пәннің аталуы	Сценарий шеберлік негіздері
Қысқартылған атауы	СШН
Оқу іс-шаралары/ оқу пәндерінің курстары (егер бар болса)	Практикалық, ОСӨЖ, СӨЖ
Семестр:	4
Оқытушының Т.А.Ә	Ормолдаева М.
Доцент/оқытушы	Аға оқытушы
Жұмыс тілі	Қазақ, орыс
Оқу жоспарымен сәйкестігі	Базалық пән, міндетті компонент
Оқу түрі/ академиялық сағаттардың саны	Практика 15, СӨЖ 15, ОСӨЖ 15
Еңбек сыйымдылығы	45 сағат
Кредиттер/сынақ бірліктері	Кредит 1
Модуль аясында оқытуға қабылдау жағдайлары	Пререквезиттері: бос уақыт педагогикасы, жас ерекшелігі педагогикасы, шетелдерде бос уақытты ұйымдастыру
Білім беру мақсаттары/құзіреттілігі	Студентті драматургия мен режиссураға қатысты негізгі ұғымдарды танып білуге, драматургиялық анализ жасау дағдыларын игеруге, курсқа арналған арнайы әдебиеттермен жұмыс істей алуға, топтық шаралардан бастап бұқаралық мереке түрлерін ұйымдастыра білуге, аудиторияның әртүрлілігіне орай педагогикалық мақсатты тұжырымдай білуге үйрету. Болашақта мектеп және мектептен тыс мекемелерде мәдени дем алу жұмысын ұйымдастырушы — педагог мамандығы студенттеріне түрлі іс-шаралардың сценариін жазуға, сондай-ақ оның режиссурасы мен ұйымдастыруға қатысты білімдерін, қабілеттері мен дағдыларын қалыптастыру.
Мазмұны	Практикалық сабақтар: Драматургияға кіріспе. Драма жайлы түсінік. Драмадағы әрекет. Драма композициясы. Қақтығыс. Драматургиялық шығармадағы кейіпкер. Әдеби композиция және әдеби монтаж. Көркем прозалық шығармалар арқылы жасалынған әдеби композиция. Поэтикалық композиция мен монтажды құрастыру принциптері. Монтаждың әдеби негізімен жұмыс істеу кезеңдері. Поэтикалық композиция жасаудың өзіндік ерекшеліктері. Сценарий — көркем-педагогикалық бағдарлама ретінде. Негізгі сценарийлік ұғымдар. Сценарий жазудың негізгі кезеңдері. Сценарийдегі көркем және деректі материалдар. Сценарийдегі сюжет және оның композициялық құрылымы. Мәдени дем алу жұмысы сценарийіндегі монтаждау тәсілдері. Сценарийдегі көркем-мәнерлеу құралдары. Сценарийлік жұмыс түрлері. Сайыстық-ойындық бағдарламалар сценарийі. Тақырыптық кеш ценарийі. Театрландырылған тақырыптық концерт сценарийінің өзіне тән ерекшеліктері. Салт-дәстүрлік, рәсімдік іс-шаралардың сценарийі. Салт-дәстүрлік шаралар сценарийіндегі драматургиялық тәсілдер. Бұқаралық мереке сценарийі. Бұқаралық мереке драматургиясы. Мерекелік әрекеттегі түпкі ой. Мереке сценарийіндегі шығармашылық әдістер. Бұқаралық мерекенің идеялық-эмоциональдық әсер ету құралдары
Оқу жұмысының нәтижелері қорытынды бақылау түрлері	Мәдени дем алуды ұйымдастыру, драматургия мен режиссураға қатысты негізгі ұғымдарды танып білуге, драматургиялық анализ жасау дағдыларын игеруге, курсқа арналған арнайы әдебиеттермен жұмыс істей алуға, топтық шаралардан бастап бұқаралық мереке түрлерін ұйымдастыра білуге, аудиторияның әртүрлілігіне орай педагогикалық мақсатты тұжырымдай білуге үйрету./ Курстық жұмыс.

050906 – (01, 03)

Пәннің аталуы	Мамандық (мамандануы) бойынша
Қысқартылған атауы	МБ
Оқу іс-шаралары/ оқу пәндерінің курстары (егер бар болса)	Жеке сабақ, практикалық, ОСӨЖ, СӨЖ
Семестр:	4
Оқытушының Т.А.Ә	Ормолдаева М.
Доцент/оқытушы	Аға оқытушы
Жұмыс тілі	Қазақ, орыс
Оқу жоспарымен сәйкестігі	Базалық., міндетті компонент
Оқу түрі/ академиялық сағаттардың саны	Жеке сабақ 15, СӨЖ 15, ОСӨЖ 15
Еңбек сыйымдылығы	45 сағат
Кредиттер/сынақ бірліктері	1
Модуль аясында оқытуға қабылдау жағдайлары	Пререквезиттері: Сценарий шеберлігі негіздері, Шоу бағдарлмаларды ұйымдастыру.
Білім беру мақсаттары/құзіреттілігі	Драматургия және режиссураға қатысты негізгі ұғымдарды танып білу, драматургиялық анализ жасау дағдыларын игеру, курсқа арналған арнайы әдебиеттермен жұмыс істей алуы, этюд пен әңгіме, түрлі тақырыпта монологтар жаза білуге, топтық шаралардан бастап бұхаралық мереке түрлерін ұйымдастыра білуге, сондай-ақ мәдени-тынығу жұмысы саласында аудитория құрамының әртүрлілігіне орай педагогикалық мақсатты тұжырымдай білу. Болашақ мектеп және мектептен тыс мекемелердегі, мәдениет сарайлары мен оқушылар сарайларындағы бос уақытты ұйымдастырушы – педагогтардың бос уақыттың мәдениеттілігі ісі саласындағы әр түрлі іс шаралардың сценарийін жазуға, сондай-ақ оның режиссурасы мен ұйымдастыруға қатысты білімдерін, қабілеттерімен дағдыларын қалыптастыру. К.С.Станиславскийдің ілімі қалыптасқан жүйесін оқыту негізінде болашақ актердің ішкі техникасының бастауыш элементтерін игеруге үйрету сахналық жинақы ерікті-еріксіз назар, бес сезім шындығы, сахналық әрекет, — қисынды физикалық, психофизикалық әрекеттер, қарым-қатынас, бағалау, сезімнің естілігі, қиялдау қабілеттілігі, сахналық тапқырлық. К.С.Станиславский жүйесі мен негізгі принцип – ережелерін оқыту, драматургтың негізгі жазған пьесаның тақырыбын, идеясын, жанрын (комедия, трагедия, драма) көрсете біліуне, сахнада шыншыл әрекетпен өмір сүрудегі негізгі қасиетті тәрбиелеу, адамның рухани тіршілігін сомдау.
Мазмұны	Жеке сабақтар: Драматургиялық шығармаға талдау жасау. Мысал, ертегі, әңгіме, аңыздардың композициялық талдамасы. Әдеби-музыкалық композиция құрастыру. Инсценировка жасау. Алтын қиылыс заңын меңгеру. Драматургиялық шығармадағы қақтығыс. Әдеби мәтінмен жұмыс. Поэтикалық композиция құрастыру. Музыкалық материал мен жұмыс. Сценарийлік жоспар құрастыру. Сценарий жазудың кезеңдері. Сценарийдегі көркем-мәнерлеу құралдары. Материалдарды монтаждау. Сценарийдегі шығармашылық әдістер. Театрландырылған концерт сценарийі . Бұлшық еттің босансуы мен сіресуі Қиял, назар мен зейін сезімдеріне арналған жаттығулар: а) берілген тақырып, тапсырмаға жеке этюдтер ұйымдастыру; б) жас сәбидің мінез-құлықтары; в) өмірде кезедесер ұшқалақ, байсалды, сараң, ақ көңіл қарттар образы. Бес сезімге арналған тартысты оқиғадан тұратын этюд. Хайуанаттар бағындағы жануарлардың іс-әрекеттерін бақылып, мазмұнды орындау. Оқиғаны бағалауға арналған этюд. Киелі күш «егер де», ұсынылған тосын жағдай. Рольдің және шығарманың түпкі мақсаты және соған апарар әрекеті (сверхзадача и сквозное действие роли и пьес). Оқиғалар тізбегі, рольдің және пьесаның басты оқиғасы. Сөз астары, сөз әрекеті, ішкі монолог, кейіпкердің қарым-қатынасы. Мизансценамен жұмыс. Образдың кілті. Образды жасаудағы сыртқы детальдардың орны. Спектакльдің атмосферасы.
Оқу жұмысының нәтижелері қорытынды бақылау түрлері	Мәдени-тынығу жұмысын ұйымдастыру заңдылықтары мен драматургиялық, режиссуралық негіздерінен білім және бейім қалыптастыру./ емтихан

050906 (04,06)

Пәннің аталуы	Мамандық 2
Қысқартылған атауы	Мам.2
Оқу іс – шаралары / оқу пәндерінің курстары (егер бар болса)	Жеке сабақтар, ОСӨЖ, СӨЖ
Семестр:	4
Оқытушының Т.А.Ә.	Сейдалиева Р.Т.
Доцент / оқытушы:	Аға оқытушы
Жұмыс тілі	Қазақ
Оқу жоспарымен сәйкестігі	Міндетті компанент
Оқу түрі / академиялық сағаттардың саны	Жеке сабақтар -15, ОСӨЖ -15, СӨЖ -15 .
Еңбек сыйымдылығы	Барлығы — 45
Кредиттер / сынақ бірліктері	1
Модуль аясында оқытуға қабылдау жағдайлары	Пререквизиттер: «Музыка теориясы», «Гармония», «Сольфеджио», «Музыка тарихы» пәндері.
Білім беру мақсаттары / құзіреттілігі	“Мамандық”/домбыра пәні дәстүрлі аспапта орындаушылық өнеріміздің дамуына шығармашылық белсенділіктің артуына ықпал жасайды.
Мазмұны	Жеке сабақтар: Пъеса жанры. Қазақстан, жақын шет ел шығармалары. Мазмұны мен көлемі әртүрлі сипатта. Қазіргі заман күйлері /Қ.Ахмедияров, А.Жайымов/. Күрделі көлемді күйлерді орындау. Күйлер. Дәстүрлі орындаушылық тәсілдерді меңгеру. Аппликатура ерекшеліктері. Орындаушылық деңгейі орта дәрежелі күйлер. Техникалық қиын тұстармен жұмыс. Көркемдік орындаушылық мағынасымен жұмыс жасау. Нота мазмұнын бірден ойнап кету қабілетін жетілдіру.
Оқу жұмысының нәтижелері / қорытынды бақылау түрлері	Презентация, фонотекалар (аудио және видео)

050906 – (01)

Пәннің аталуы	Бос уақытты көркемдік-бұхаралық ұйымдастыру
Қысқартылған атауы	БУКБҰ
Оқу іс-шаралары/ оқу пәндерінің курстары (егер бар болса)	Жеке сабақ, ОСӨЖ, СӨЖ
Семестр:	4
Оқытушының Т.А.Ә	Жұмабай Л, Ормолдаева М.
Доцент/оқытушы	Аға оқытушы
Жұмыс тілі	Қазақ, орыс
Оқу жоспарымен сәйкестігі	Базалық., міндетті компонент
Оқу түрі/ академиялық сағаттардың саны	Жеке сабақ – 15, СӨЖ — 15, ОСӨЖ — 15
Еңбек сыйымдылығы	45
Кредиттер/сынақ бірліктері	1
Модуль аясында оқытуға қабылдау жағдайлары	Пререквезиттері: Сценарий шеберлігі негіздері, Шоу бағдарлмаларды ұйымдастыру. Драматургия негіздері, Мәдени дем алу ісі сценариінің негіздері, Мәдени дем алу ісі режиссурасы,
Білім беру мақсаттары/құзіреттілігі	Драматургия және режиссураға қатысты негізгі ұғымдарды танып білу, драматургиялық анализ жасау дағдыларын игеру, курсқа арналған арнайы әдебиеттермен жұмыс істей алуы, этюд пен әңгіме, түрлі тақырыпта монологтар жаза білуге, топтық шаралардан бастап бұхаралық мереке түрлерін ұйымдастыра білуге, сондай-ақ мәдени-тынығу жұмысы саласында аудитория құрамының әртүрлілігіне орай педагогикалық мақсатты тұжырымдай білу. Болашақ мектеп және мектептен тыс мекемелердегі, мәдениет сарайлары мен оқушылар сарайларындағы бос уақытты ұйымдастырушы – педагогтардың бос уақыттың мәдениеттілігі ісі саласындағы әр түрлі іс шаралардың сценарийін жазуға, сондай-ақ оның режиссурасы мен ұйымдастыруға қатысты білімдерін, қабілеттерімен дағдыларын қалыптастыру
Мазмұны	Жеке сабақтар: Драматургияға кіріспе. Драма жайлы түсінік. Драма композициясы. Қақтығыс, әрекет. Драматургиялық шығармадағы кейіпкер.Драмалық шығармадағы көркемдік материалдарды ұйымдастыру түрлері. Көркем-прозалық шығармалар арқылы жасалынған әдеби композиция. Монтаждың әдеби негізімен жұмыс істеу кезеңдері. Негізгі сценарийлік ұғымдар. Сценарий жазудың негізгі кезеңдері. Мәдени-тынығу жұмыс сценарийіндегі сюжет пен оның композициялық құрылымы. Мәдени-тынығу жұмыс сценарийіндегі монтаждау тәсілдері. Режиссуралық жұмыстардың теориялық негіздері. Режиссер жұмысындағы көркем – мәнерлеу құралдары. Мизансцена – режиссердің негізгі мәнерлеу құралы. Актер шеберлігі негіздері.
Оқу жұмысының нәтижелері қорытынды бақылау түрлері	Мәдени-тынығу жұмысын ұйымдастыру заңдылықтары мен драматургиялық, режиссуралық негіздерінен білім және бейім қалыптастыру./ Емтихан

050906 – (03)

Пәннің аталуы	Актер шеберлігі
Қысқартылған атауы	АШ
Оқу іс-шаралары/ оқу пәндерінің курстары (егер бар болса)	Жеке сабақ, СӨЖ., ОСӨЖ
Семестр:	4
Оқытушының Т.А.Ә	Бексейтов Н.Б
Доцент/оқытушы	Аға оқытушы
Жұмыс тілі	қазақша
Оқу жоспарымен сәйкестігі	Міндетті компонент МК
Оқу түрі/ академиялық сағаттардың саны	Жеке сабақ-15., СӨЖ-15, ОСӨЖ-15
Еңбек сыйымдылығы	45
Кредиттер/сынақ бірліктері	1
Модуль аясында оқытуға қабылдау жағдайлары	Курс пререквизиттері: Режиссура, актердің гриммен жұмысы, Сахна техникасы, Сахналық күрес
Білім беру мақсаттары/құзіреттілігі	Курс мақсаттары мен міндеттері: Курстың мақсаты К.С.Станиславскийдің ілімі қалыптасқан жүйесін оқыту негізінде болашақ актердің ішкі техникасының бастауыш элементтерін игеруге үйрету сахналық жинақы ерікті-еріксіз назар, бес сезім шындығы, сахналық әрекет, — қисынды физикалық, психофизикалық әрекеттер, қарым-қатынас, бағалау, сезімнің естілігі, қиялдау қабілеттілігі, сахналық тапқырлық, т.с.с.Жалпы курстың мақсаты режиссер, актер, педагог К.С.Станиславский жүйесі мен негізгі принцип – ережелерін оқыту, драматургтың негізгі жазған пьесаның тақырыбын, идеясын, жанрын (комедия, трагедия, драма) көрсете біліуне, сахнада шыншыл әрекетпен өмір сүрудегі негізгі қасиетті тәрбиелеу, адамның рухани тіршілігін сомдау.
Мазмұны	Практикалық: Актер өнерінің негізгі элементтері . Этюдтармен жұмыс. Сахнадағы сөзбен әрекет етудің негіздері мен кейіпкержандылытың. негізгі элементтері. Автор текстіндегі басты мақсатқа жеткізуге бағытталған әрекет тудыратын сөзбен жұмыс. актердің рольмен жұмысы Роль арқылы талдау (нәтиже) әрекетін игеру. Рольді сомдау Актердың рольмен репетициялық дайындық жұмысы Сахналық кейіпкер. Сахналық күйге неу мәселелері. Артистік этика. Спектакльдің және сахналы тіршілік шарттары.
Оқу жұмысының нәтижелері қорытынды бақылау түрлері	Емтихан

050906 (04)

Пәннің аталуы	Хор класы
Қысқартылған атауы	HK
Оқу іс-шаралары/оқу пәндерінің курстары (егер бар болса)	Практикалық, ОБСӨЖ, СӨЖ
Семестр:	4
Оқытушының Т.А.Ә.
Доцент / оқытушы:
Жұмыс тілі	Казақ, Орыс
Оқу жоспарымен сәйкестігі	Кәсіптендіру пәндері, міндетті компонент
Оқу түрі / академиялық сағаттардың саны	Практикалық- 15, ОБСӨЖ-15, СӨЖ-15
Еңбек сыйымдылығы	45
Кредиттер/ сынақ бірліктері	1
Модуль аясында оқытуға	Пререквизиттері: Хор жүргізу, Дирижерлау техникасының негіздері.
Білім беру мақсаттары / құзіреттілігі	Хор (академиялық) ұжымының жетекшілерін дайындау; студенттердің көркемдік талғамдарын, хор өнеріне деген қызығушылықтары мен сүйіспеншіліктерін тәрбиелеу.
Мазмұны	Практикалық сабақ: Оқу хрымен жұмыс істеу – хор класының негізгі оқыту формасы. Хор класы дирижерлық хор мамандануының арнайы циклінің орталық пәні ретінде оқытылады. Оқу пәндері арасында «Хор класы» пәні орталық орынды иеленеді.
Оқу жұмысының нәтижелері / қорытынды бақылау түрлері	Ұзақ музыкалық фразаларда өзінің ән айтудағы тынысын тиімді пайдалануы, хордағы әншілердің тынысын дұрыс ұйымдастыру, әншілік дыбысты жоғары және төменгі ән айту форманталарын қолануда қалыптастыруды, ән айтудың әртүрлі атакаларын қолану «жұмсақ, қатты), әртүрлі штрихтарды артикуляциалауды. «штрихтар –legato, non legato, staccato, portamento.)

050906 (06)

Пәннің аталуы	Оркестр класы
Қысқартылған атауы	OК1-1301, 2301, 3301, 4301
Оқу іс – шаралары / оқу пәндерінің курстары (егер бар болса)	Практикалық сабақтар, ОСӨЖ, СӨЖ
Семестр:	4
Оқытушының Т.А.Ә.	Мейірбеков Б.Б.
Доцент / оқытушы:	Аға оқытушы
Жұмыс тілі	Қазақ
Оқу жоспарымен сәйкестігі
Оқу түрі / академиялық сағаттардың саны	Практикалық сабақтар-15, ОСӨЖ-15, СӨЖ-15.
Еңбек сыйымдылығы	45
Кредиттер / сынақ бірліктері	1
Модуль аясында оқытуға қабылдау жағдайлары	Пререквизиттер: «Музыка теориясы», «Сольфеджио», «Музыка тарихы», «Арнайы музыкалық аспап», «Дирижерлау» пәндері.
Білім беру мақсаттары / құзіреттілігі	«Оркестр класы» пәнінің негізгі мақсаты – ұлт аспаптар оркестрінің шеберлігі жоғары орындаушысын даярлау. Курсты оқу барысында студенттің эстетикалық талғамы өсіп, мамандығына деген қызығушылығы мен ынтасы артады. Ортақ іске деген ұйымшылдығы қалыптасып, жауапкершілік сезімі жоғарылайды. Оркестр класында қалыптасқан орындаушылық тәртіп, шығармашылық қарым-қатынас болашақ ұжым жетекшісінің жеке тұлғасын қалыптастыруға септігін тигізеді.
Мазмұны	Практикалық сабақтар: Аспаптық топтардың тембрлік ерекшеліктері. Бүкіл оркестрдің дыбыс көлемін меңгеру тәсілдері. Шығарманың «оркестрлік тутти» орындау жолдары. Күйлермен, оркестрлік партиялармен жұмыс жасау әдістері. Халық күйі «Тепенкөк»- домбра тобының орындау ерекшелігі. Қурманғазы «Қызыл қайын»- штрихтармен жұмыс /домбра тобы/. Жубанов А. «Би күйі»- штрихтармен жұмыс. Гамма, арпеджио және әртүрлі жаттығулар орындау. Музыкалық шығармалардың нота үлгісін еркін оқи білуге дағдылану. Аппликатура, техникалық қиыншылықтарды жеңу жолдары. Шығармалардың көркемдік ерекшеліктері. Штрихтармен жұмыс жасау /қобыз тобы/. ЖубановА. №4 Тәжік биі – екпін өзгерістерімен жұмыс. Бас пен гармониялық фигурацияның байланысы. Дина «Әсем қоңыр». Ойын тәсілдерінде бірізділік сақтау жолдары. Шығарманың фразировкасымен жұмыс жасау. Қурманғазы «Балбырауын»-парақтап оқу. Тәттімбет «Қосбасар»I-түрі парақтап оқу. Шығармалардың агогикалық өзгерістерімен жұмыс жасау әдістері. Тілендиев Н. «Махамбет» — оркестрлік функцияларының байланысы. Шығармадағы штрихтар ерекшелігі. Төкпе күйлерді орындау ерекшеліктері. Қурманғазы «Сары-арқа» — нота үлгісі,штрихтар. Дәулеткерей «Қыз Ақжелең». Шертпе күйлерді орындау ерекшеліктері. Әшімтай «Қоңырқаз» — аппликатура, штрихтар. Сүгір «Кертолғау» -ойын тәсілдерінде бірізділік сақтау. Күйлердің мазмұның ашу жолдары. Румын халық биі «Жаворонок» әуен мен аккомпанемент байланысын меңгеру.
Оқу жұмысының нәтижелері / қорытынды бақылау түрлері	Емтихан

Достарыңызбен бөлісу:

Сценарий жазу немесе сценарий жазу — бұл жазушылық өнер мен қолөнер сценарийлер үшін бұқаралық ақпарат құралдары сияқты көркем фильмдер, телевизиялық қойылымдар немесе Видео Ойындары. Бұл жиі а штаттан тыс мамандық.

Сценарий авторлары оқиғаны зерттеу, баяндауды дамыту, сценарий жазу, сценарий, диалогтар құру және оны қажетті форматта әзірлеушілерге жеткізу. Сондықтан сценарий авторлары сценарийдің және, мүмкін, дайын фильмнің шығармашылық бағыты мен эмоционалды әсеріне үлкен әсер етеді. Сценарий авторлары да биіктік таңдаулы немесе сатылатын болады деген үмітпен өндірушілерге ерекше идеялар; немесе роман, өлең, пьеса, комикс немесе әңгіме сияқты тұжырымдамадан, шынайы оқиғадан, бар экрандық шығармадан немесе әдеби шығармадан сценарий жасауға тапсырыс беруші тапсырыс береді.

Түрлері

Сценарийлер жазуы әр түрлі ойын-сауық индустриясында болады. Көбінесе бірнеше жазушылар әр кезеңдерде бір сценарий бойынша жұмыс істейді даму әртүрлі тапсырмалармен. Сәтті мансап барысында әр түрлі рөлдерде сценарист жазылуы мүмкін.

Сценарий жазу жұмыстарының кейбір кең таралған түрлеріне мыналар жатады:

Сценарийді жазу

Сценарийлер болып табылады көркем фильм немесе телевизиялық шоу сценарийлер сатылым бойынша сатылған, комиссиясыз киностудия, өндірістік компания немесе теледидар желісі. Мазмұнды әдетте сценарий авторы ойлап табады, дегенмен спектакльдердің сценарийлері белгіленген шығармаларға немесе нақты адамдар мен оқиғаларға негізделуі мүмкін. Сценарий — бұл Голливудтың сату құралы. Жыл сайын жазылатын сценарийлердің басым көпшілігі спецификалық сценарийлер болып табылады, бірақ олардың аз ғана бөлігі экранға шығады.^[1] Әдетте спецификалық сценарий толықтай түпнұсқа болып табылады, бірақ сонымен бірге болуы мүмкін бейімделу.

Теледидар жазбаларында спектакль сценарийі — бұл жазушының шоу туралы білімін және оның стилі мен конвенцияларына еліктеу қабілетін көрсету үшін жазылған теледидар үлгісі. Ол шоудың болашақ эпизодтарын жазуға жалданамыз деген үмітпен шоудың продюсерлеріне ұсынылады. Бизнесті бұзуға тырысып жүрген сценарий авторлары әдетте бір немесе бірнеше спецификалық сценарий жазудан басталады.

Сценарийлерді жазу кез-келген жазушының мансабының бөлігі болғанымен Америка Жазушылар Гильдиясы мүшелерге «алыпсатарлықпен» жазуға тыйым салады. Айырмашылығы — «спецификалық сценарийді» жазушы өзі үлгі ретінде жазады; тыйым салынған нәрсе — белгілі бір продюсерге келісімшартсыз сценарий жазу. Алыпсатарлыққа сценарий жазудан басқа, әдетте камера бұрыштарын немесе басқа бағытталған терминологияларды жазуға кеңес берілмейді, өйткені олар еленбеуі мүмкін. Режиссер түсірілім сценарийін өзі жазуы мүмкін, бұл сценарий қалай көрінуі керек деген режиссердің көзқарасын жүзеге асыру үшін команданы не істеуге болатынын анықтайды. Режиссер түпнұсқа жазушыдан оны өзімен бірге жазуды немесе фильм / телешоудың режиссері мен продюсері үшін де қанағаттандыратын сценарийді қайта жазуды сұрай алады.

Сондай-ақ, спецификалық жазу ерекше, өйткені жазушы идеяны өндірушілерге беруі керек. Сценарийді сату үшін оның керемет тақырыбы, жақсы жазуы және керемет логинасы болуы керек. Логлайн — бұл фильмнің не туралы екенін анықтайтын бір сөйлем. Жақсы жазылған логин фильмнің тонусын жеткізеді, басты кейіпкерді таныстырады және негізгі қақтығысты қозғайды. Әдетте логин мен атау адамдарды тарту үшін тандемде жұмыс істейді және мүмкіндігінше оларға иронияны қосу ұсынылады. Бұл нәрселер әдемі, таза жазумен қатар, продюсердің спектакльдің сценарийін алуына немесе алмауына үлкен әсер етеді.

Сценарий тапсырылды

Тапсырыстың сценарийін жалдамалы жазушы жазады. Тұжырымдама, әдетте, сценаристі шығарудан бұрын жасалады және сценарий берілмес бұрын бірнеше жазушылар жұмыс істейді. жасыл шам. Сюжетті дамыту әдетте жоғары табысты романдарға, спектакльдерге, телешоуларға, тіпті видео ойындарға негізделген және оларға құқықтар заңды түрде алынған.

Тапсырманы жазу

Тапсырма бойынша жазылған сценарийлер — бұл келісімшарт бойынша жасалған сценарийлер студия, өндірістік компания немесе өндіруші. Бұл сценарий жазу барысында жиі кездесетін тапсырмалар. Сценарист тек тапсырманы тек «ашық» тапсырмалардан ала алады. Сценаристке де хабарласып, тапсырма беруге болады. Тағайындау сценарийлері — бұл жалдаушы компанияға тиесілі бар идеяны немесе мүлікті бейімдеу,^[2] сонымен қатар жазушы немесе продюсер жасаған концепцияға негізделген түпнұсқа шығармалар бола алады.

Қайта жазу және сценарийлерді өңдеу

Шығарылған фильмдердің көпшілігі даму барысында белгілі бір дәрежеде қайта жазылады. Жиі оларды сценарийдің түпнұсқа авторы қайта жазбайды.^[3] Көптеген сценаристтер, сондай-ақ шығармалары уәде беретін, бірақ нарықта қол жетімділігі жоқ жаңа жазушылар өздерінің өмірлік сценарийлерін жазады.

Сценарийдің негізгі алғышарттары немесе кейіпкерлері жақсы болғанымен, сценарий басқаша жағдайда жарамсыз болған кезде, басқа жазушымен немесе жазушылар командасымен келісім шарт жасалады, олар көбінесе «бірінші парақты қайта жазу» деп аталады. Нашар диалог немесе нашар әзіл сияқты кішігірім проблемалар ғана қалғанда, жазушы «поляк» немесе «соққы» жасауға жалданады.

Жаңа жазушының қосқан үлесінің мөлшеріне байланысты, экрандық несие берілуі мүмкін немесе берілмеуі мүмкін. Мысалы, американдық киноиндустрияда қайта жазушыларға несие сценарийдің 50% немесе одан көп бөлігі айтарлықтай өзгерген жағдайда ғана беріледі.^[4] Бұл стандарттар фильмді жасауға үлес қосқан сценарий авторларының жеке басын және санын анықтауды қиындата алады.

Белгіленген жазушылар сценарийдің бөліктерін қайта өңдеу процедурасының соңында қайта жазылуға шақырылған кезде, олар әдетте деп аталады сценарий бойынша дәрігерлер. Көрнекті сценарий дәрігерлеріне Кристофер Кин, Стив Зайллиан, Уильям Голдман, Роберт Таун, Морт Натан, Квентин Тарантино және Питер Рассел.^[5] Жақында келе жатқан көптеген сценаристер елес жазушылар ретінде жұмыс істейді.^{[дәйексөз қажет ]}

Теледидар жазу

Штаттан тыс теледидар жазушысы әдетте қолданыстағы телешоудың бір немесе бірнеше эпизодтарын жазуға келісімшарт алу үшін арнайы сценарийлерді немесе алдыңғы кредиттер мен беделді пайдаланады. Эпизод жіберілгеннен кейін қайта жазу немесе жылтырату қажет болуы мүмкін.

Телевизиялық шоудың қызметкері әдетте эпизодтарды жазумен және қайта жазумен үйде жұмыс істейді. Қызметкерлердің жазушылары — жиі басқа атақтар беріледі, мысалы әңгіме редакторы немесе продюсер — эпизодтық сценарийлерде топтық және жекелей жұмыс жасау, оның мәнерін, стилін, кейіпкерлері мен сюжеттерін сақтау.^[6]

Телевизиялық шоуды жасаушылар телевизиялық ұшқыш және Інжіл жаңа телехикаялар. Олар шоудың кейіпкерлерінің, стилінің және сюжеттерінің барлық аспектілерін құруға және басқаруға жауапты. Көбінесе, автор сериалдың күнделікті шығармашылық шешімдері үшін жауап береді шоу, бас жазушы немесе әңгіме редакторы.

Күнделікті серияларға жазу

Үшін жазу процесі сериалдар және теленовелалар қолданғаннан өзгеше негізгі уақыт көрсетеді, бұл ішінара бірнеше ай бойы аптасына бес күн жаңа серияларды шығару қажеттілігіне байланысты. Бір мысалда келтірілген Джейн Эспенсон, сценарий жазу — «үш деңгейлі жүйенің сұрыптамасы»:^[7]

жалпы бірнеше шебер жазушылар оқиға доғалары. Орта деңгейдегі жазушылар сол доғаларды дәстүрлі эпизодтардың сұлбаларына ұқсайтын нәрселерге айналдыру үшін олармен жұмыс істейді және одан төмен жазушылардың қатары (олар Лос-Анджелесте болуы керек емес), сол контурларды алып, тез шығарады. контурларды құлдықпен ұстай отырып, диалог.

Эспенсон соңғы кездері аға жазушыларға сілтеме жасап, басқа жазушыларға аздап еркіндік беріп, орта деңгейдегі жазушының рөлін жою тенденциясы болғанын атап өтті. Қарамастан, дайын сценарийлер ең жақсы жазушыларға жіберілгенде, соңғылары қайта жазудың соңғы турын жасайды. Эспенсон сонымен қатар күнделікті эфирде көрсетілетін, дауыстарының артында онжылдық тарихы бар кейіпкерлер бар, кейде прайм-таймда болуы мүмкін ерекше дауысы жоқ жазушылық құрамды қажет етеді.^[7]

Ойын шоуларына жазу

Ойын шоуларында тірі қатысушылар қатысады, бірақ белгілі бір форматтың бір бөлігі ретінде жазушылар командасын қолданады.^[8] Бұл сұрақтар тізімін, тіпті жүргізушінің нақты фразаларын немесе диалогын қамтуы мүмкін. Жазушылар сайыскерлер қолданатын диалогтың сценарийін жазбайды, бірақ олар ойын шоуының тұжырымдамасын қолдайтын іс-әрекеттерді, сценарийлерді және оқиғалар дәйектілігін жасауда өндірушілермен бірге жұмыс істейді.

Бейне ойын жазу

Бейне ойындардың дамуын және күрделене түсуін ескере отырып, сценарий авторларын жұмысқа тартудың көптеген мүмкіндіктері бар бейне ойын дизайны. Бейне ойын жазушылары кейіпкерлер, сценарийлер мен диалог құру үшін басқа ойын дизайнерлерімен тығыз байланыста жұмыс істейді.^[9]

Сценарий жазу туралы теориялар

Әдебиет
Негізгі формалар
Роман Поэзия Драма Қысқа оқиға Новелла
Жанрлар
Шытырман оқиға Комедия Драма Дастан Эротикалық Ақымақтық Лирика Мифопея Rogue Романс Сатира Алыпсатарлық фантастика Трагедия Трагикомедия
БАҚ
Өнімділік Ойнаңыз Кітаптар
Техника
Проза Поэзия
Тарих және тізімдер
Тарих заманауи Контур Терминдердің түсіндірме сөздігі Кітаптар Жазушылар Әдеби сыйлықтар поэзия
Талқылау
Сын Теория (сыни теория ) Әлеуметтану Журналдар
Әдебиет порталы

Негізінен сценарий — қайталанбас әдеби форма. Бұл музыкалық партитураға ұқсайды, өйткені ол өз аудиториясының ләззаты үшін дайын өнім ретінде қызмет етуден гөрі, басқа әртістердің өнері негізінде түсіндіріледі. Осы себепті сценарий сахналық бағыттарды сипаттағанда техникалық жаргондар мен тығыз, қосалқы прозалар арқылы жазылады. Айырмашылығы а роман немесе қысқа оқиға, сценарий оқиғаның кейіпкерлерінің ішкі ойына емес, сөзбе-сөз, бейнелік жақтарын суреттеуге бағытталған. Сценарий жазудағы мақсат сол ойлар мен эмоцияларды подтекст, әрекет және символизм.^[10]

Бірнеше негізгі сценарийлік теориялар жазушыларға сценарийдің құрылымын, мақсаттарын және техникасын жүйелеу арқылы сценарийге жақындауға көмектеседі. Теориялардың ең көп таралған түрлері құрылымдық болып табылады. Сценарий авторы Уильям Голдманның «Сценарийлер — бұл құрылым» деген сөздері кеңінен келтірілген.

Үш актілі құрылым

Үш әрекет: орнату (орналасуы мен кейіпкерлерін), қарсыласу (кедергі келтіріп) және шешім (шарықтау шегіне жетіп, тыныштықты тоқтату). Әдетте, екі сағаттық фильмде бірінші және үшінші актерлер шамамен 30 минутқа созылады, ал ортаңғы актрисалар шамамен бір сағатқа созылады, бірақ бүгінде көптеген фильмдер қарсыласу нүктесінен басталады, содан кейін қондырғы бөліміне өтеді немесе олар мүмкін соңғы әрекеттен бастаңыз, содан кейін стартқа оралыңыз.

Жылы Драма жазу, Француз жазушысы және режиссері Ив Лавандье сәл өзгеше тәсілді көрсетеді.^[11] Көптеген теоретиктер сияқты, ол адамның кез-келген іс-әрекеті, ойдан шығарылған болса да, нақты болса да, үш логикалық бөлікті қамтиды деп санайды: іс-әрекетке дейін, іс-әрекет кезінде және әрекеттен кейін. Бірақ шарықтау шегі іс-қимылдың бір бөлігі болғандықтан, Ив Лавандье екінші сценарийлердің теориясында кездескеннен гөрі қысқа үшінші рольді құрайтын екінші акт шарықтау шегін қамтуы керек дейді.

Үш сценарийден басқа, сценарийде төрт немесе бес актілі құрылымды пайдалану да кең таралған, дегенмен кейбір сценарийлер жиырмаға жуық бөлек актілерді қамтуы мүмкін.

Батырдың саяхаты

Батырдың саяхаты, деп те аталады мономит, бұл атап өткен мифолог тұжырымдалған идея Джозеф Кэмпбелл. Мономиттің орталық тұжырымдамасы — заңдылықты тарих бойындағы әңгімелер мен мифтерден көруге болады. Кэмпбелл өзінің кітабында осы заңдылықты анықтап, түсіндірді Мың жүзді батыр (1949).

Кэмпбеллдің пайымдауынша, мыңдаған жылдар бойы сақталып келген бүкіл әлемдегі маңызды мифтердің барлығы іргелі құрылымға ие. Бұл іргелі құрылым бірқатар кезеңдерді қамтиды, оған кіреді

1. приключенияға шақыруоны кейіпкер қабылдауы немесе қабылдамауы керек,
2. сынақ жолы, оған батыр жетеді немесе сәтсіздікке ұшырайды,
3. мақсатқа жету (немесе «жақсылық»), бұл жиі маңызды өзін-өзі тануға әкеледі,
4. қарапайым әлемге оралу, қайтадан кейіпкер сәтті немесе сәтсіз бола алады және
5. жақсылықты қолдану, онда батырдың алған дүниесін әлемді жақсарту үшін пайдалануға болады.

Кейін сценарист Кристофер Фоглер кейіпкердің кітабындағы сценарий түріне саяхатын нақтылап, кеңейтті, Жазушының саяхаты: Жазушыларға арналған мифтік құрылым (1993).

Syd Field парадигмасы

Оның кітабында Сценарий Syd өрісі жаңа теорияны ұсынды, оны ол Парадигма деп атады. Филд 120 беттік сценарийде Екінші акт әйгілі скучно болғанын, сондай-ақ, Бірінші және Үшінші актілерден екі есе ұзын екенін байқады. Ол сондай-ақ маңызды драмалық оқиғаның әдетте картинаның ортасында болатынын байқады, бұл оған орта акт шын мәнінде екі акт болатынын білдірді. Сонымен, үш акт құрылымы 1, 2а, 2b, 3 деп белгіленеді, нәтижесінде Аристотель Төрт бөлікке бөлінген үш акт.

Өріс сонымен қатар сюжеттік нүктелер сценарий жазу теориясына. Сюжеттік нүктелер — бұл әйгілі өлеңдегі өлеңдер мен хорлар сияқты ең сәтті фильмдерде шамамен бір жерде болатын маңызды құрылымдық функциялар. Келесі кітаптарда Филд өзінің бастапқы тізіміне қосылды, және оның шәкірттері Вики Кинг және Линда Сегер сюжеттік пункттер тізіміне қосты. Филд парадигмасына сәйкес келетін негізгі сюжеттік нүктелердің ағымдағы тізімі:

Кескін ашылуда: Сценарийдегі алғашқы сурет бүкіл фильмді, әсіресе оның тонусын қорытындылауы керек. Көбіне жазушылар сценарийді тапсырмас бұрын қайтып оралады және мұны соңғы рет қайталайды.

Экспозиция: Сюжеті, кейіпкерлерінің тарихы, орналасуы және тақырыбы туралы тыңдаушыларға ақпарат береді.

Оқиғаны қоздыру: Катализатор деп те аталады, бұл оқиғадағы кейіпкер олардың өмірін өзгертетін проблемаға тап болған кездегі нүкте. Бұл кезде детективке іс қойылады, онда жігіт қызбен кездеседі, ал комикс кейіпкері жұмсақ жұмыстан шығарылып, оларды комикстік жағдайларға мәжбүр етеді.

1-нүкте: Бірінші актінің соңғы көрінісі, сюжеттік нүкте 1 — бұл кейіпкердің өмірін түбегейлі өзгертетін және оларды қарсыласқа қарсы тұруға мәжбүр ететін таңқаларлық оқиға. Жылы Жұлдызды соғыстар, бұл қашан Лұқа Отбасын Империя. Оның қайтып баратын үйі жоқ, сондықтан ол үйге қосылады Көтерілісшілер қарсыласуда Дарт Вейдер.

1 шымшу: Драманың орталық конфликтін шығаратын сценарийден (2а-актінің жартысы) сценарийден өткен 3/8 еске салатын көрініс, бізге жалпы жанжалды еске түсіреді. Мысалы, in Жұлдызды соғыстар, 1 шымшу Stormtroopers шабуылдау Мыңжылдық сұңқар жылы Мос Эйсли, бізге империяның ұрланған жоспарлардан кейін екенін еске салады Өлім жұлдызы R2-D2 алып жүр және Лука және Бен Кеноби көтерілісшілер одағына (негізгі жанжал) жетуге тырысуда.

Ортаңғы нүкте: Сценарийдің ортасындағы маңызды көрініс, көбінесе сәттіліктің өзгеруі немесе оқиғаның бағытын өзгертетін аян. Филд оқиғаны Midpoint-ге қарай қозғау екінші әрекетті салбырап қалудан сақтайды деп болжайды.

2 шымшу: Сценарий арқылы 5/8 туралы тағы бір еске салу көрінісі (2б актісінің жартысы), ол қандай-да бір түрде 1-шымшумен көрермендерге орталық жанжал туралы еске салады. Жылы Жұлдызды соғыстар, 2 шымшу — бұл құтқару кезінде шабуылдаушы Stormtroopers Ханшайым Өлім жұлдызында. Екі көрініс те империяның қарсылығын және Stormtrooper шабуылын еске салады мотив екі шымшуды да біріктіреді.

2-нүкте: 2-ші акт аяқталып, 3-ші акт басталатын, қарсыласу мен шешуге байланысты болатын драмалық өзгеріс. Кейде 2-сюжет нүктесі кейіпкерге жетіп, қарсыласпен бетпе-бет келетін сәт. Кейде, сияқты Ойыншықтар тарихы, бұл кейіпкер үшін ең төменгі нүкте, және олар 3-ші актідегі коэффициентті жеңу үшін кері секіру керек.

Көрсету: Шамамен 3-актінің ортасында кейіпкер оқиғаның басты проблемасына тап болады немесе оны жеңеді, немесе қайғылы аяқталады.

Ажыратымдылық: Оқиғаның мәселелері шешілді.

Тег: Эпилог, әңгіменің бос ұштарын байлап, көрермендерге жабық жағдай. Бұл сондай-ақ ретінде белгілі денуация. Жалпы, соңғы онжылдықтардағы кинолар 1970 жылдары немесе одан ертеректе түсірілген фильмдерге қарағанда ұзағырақ денуацияға ие болды.

Кезектілік тәсілі

Кейде «сегіз реттік құрылым », дегеніміз — дамыған жүйе Фрэнк Даниэль ол сценарийлердің магистратура бағдарламасының жетекшісі болған кезде USC. Бұл ішінара киноның алғашқы кездерінде техникалық мәселелер сценаристерді өз оқиғаларын рельстердің әрқайсысының ұзындығы (шамамен он минут) ретімен бөлуге мәжбүр еткеніне негізделген.^[12]

Бірізділік тәсілі сол алғашқы стильге еліктейді. Оқиға 10-15 минуттық сегіздікке бөлінген. Секвенциялар әрқайсысының қысылған үш актілі құрылымымен «мини-фильмдер» ретінде қызмет етеді. Алғашқы екі серия бірігіп, фильмнің алғашқы көрінісін құрайды. Келесі төртеуі фильмнің екінші әрекетін жасайды. Соңғы екі тізбек оқиғаның шешімі мен декуациясын аяқтайды. Әрбір реттіліктің шешімі келесі реттілікті орнататын жағдай жасайды.

Сценарий форматы

Қазіргі сценарийлердің көпшілігі, ең болмағанда, Голливудта және соған байланысты экран мәдениеттерінде «Master Scene Format» деп аталатын стильде жазылған^[13][14] немесе шебер сценарий.^[15] Формат сценарийде қолданылу ықтималдығы бойынша берілген алты элементпен сипатталады:

1. Сахна тақырыбы немесе жалқау
2. Әрекеттік сызықтар немесе үлкен баспа
3. Таңба атауы
4. Жақшалар
5. Диалог
6. Өтпелі кезеңдер

Мастер-сахна форматында жазылған сценарийлер сценарийлерге бөлінеді: «белгілі бір жерде және белгілі уақытта орын алатын оқиға бірлігі».^[16] Көрініс тақырыптары (немесе шлюздер) келесі көріністің қай жерде болатынын, оның ішкі немесе сыртқы көріністеріне қарамастан және күннің уақыты көрсетілгендей көрсетеді. Шартты түрде олар бас әріппен жазылады және асты сызылған немесе қарамен жазылған болуы мүмкін. Өндірістік жобаларда сахна тақырыптары нөмірленеді.

Әрі қарай сахналық бағытты сипаттайтын іс-қимыл сызықтары, және қазіргі кезде осы шақта жазылған, тек аудитория көретін не еститін нәрсеге назар аударылады.

Кейіпкерлердің атаулары барлық бас әріптерде, парақтың ортасында орналасқан және кейіпкердің келесі диалогпен сөйлесетінін көрсетеді. Экраннан тыс немесе дауыста сөйлейтін кейіпкерлер сәйкесінше (O.S.) және (V.O) жұрнағымен көрсетіледі.

Жақшалар келесі диалогтың сахналық бағытын ұсынады. Көбінесе бұл диалогты қалай жүргізу керектігін көрсетеді (мысалы, ашулы), сонымен қатар шағын сахналық бағыттарды қамтуы мүмкін (мысалы, ваза алу). Жақшаны шамадан тыс пайдалану ұсынылмайды.^[17]

Диалог блоктары парақтың шекарасынан 3,7 «ауыстырылды және сол жаққа негізделген. Екі символмен бір уақытта сөйлесетін диалог қатар жазылады және шартты түрде екі диалог деп аталады.^[18]

Соңғы элемент — көріністің ауысуы және ағымдағы көріністің келесі кезеңге қалай өту керектігін көрсету үшін қолданылады. Әдетте бұл ауысу қысқартылған болады деп болжанады, ал «CUT TO:» пайдалану артық болады.^[19][20] Осылайша, элемент «ӨЗІНЕ ШЕШІМ:» сияқты басқа түрдегі ауысуды көрсету үшін аз қолданылуы керек.

Сияқты сценарий жазуға арналған қосымшалар Қорытынды жоба (бағдарламалық жасақтама), Celtx, Fade In (бағдарламалық жасақтама), Slugline, Скрипер (бағдарламалық жасақтама) және Highland, жазушыларға сценарийді негізгі экран форматының талаптарын сақтау үшін оңай форматтауға мүмкіндік береді.

Диалог және сипаттама

Сурет

Бейнелеуді көптеген метафоралық тәсілдермен қолдануға болады. Жылы Дарынды мырза Рипли, тақырып кейіпкері есікті бір кезде жауып тастағысы келетіндігі туралы сөйлесіп, соңында ол солай жасады. Патетикалық қателік сонымен қатар жиі қолданылады; Жаңбыр жауып, кейіпкерлердің көңіл-күйін түсіру үшін, шуақты күндер бақыт пен тыныштық сезімін тудырады. Көрнекіліктер көрермендердің эмоцияларын шайқау және оларды болып жатқан оқиғалар туралы түсіндіру үшін қолданыла алады.

Сурет жақсы анықталған Құдай қаласы. Ашылатын кескіндер тізбегі бүкіл фильмнің тонусын орнатады. Фильм қайрау тасындағы пышақ жүзінің жарқылымен ашылады. Сусын дайындалып жатыр, пышақтың жүзі тағы да көрініп тұр, қатар тұрған тауық атуды аяқтарына жіберіп тұр. Барлығы «қашып кеткенді» білдіреді. Рио-дағы зорлық-зомбылық пен ойындар мен амбициялар себілген Фавеладағы өмір туралы фильм.

Диалог

Пайда болғаннан бері дыбыстық фильм немесе «токси», диалог негізгі кинематографияның көпшілігінде басты орынға ие болды. Кинематографиялық өнерде көрермендер оқиғаны тек көргендері мен естігендері арқылы түсінеді: әрекет, музыка, дыбыстық эффекттер, диалог. Көптеген сценаристтер үшін олардың көрермендері жазушының сөздерін ести алатын жалғыз нәрсе — кейіпкерлердің диалогы. Сияқты жазушыларға жол ашты Диабло Коди, Джосс Ведон, және Квентин Тарантино тек әңгімелерімен ғана емес, олардың диалогтарымен танымал болу.

Болливуд және басқа үнді киноиндустриясында бөлек бөлек диалог жазушылары қолданылады сценарий жазушылары.^[21]

Сюжет

Аристотельдікі бойынша сюжет Поэтика, оқиғадағы себеп-салдармен байланысты дәйектілік оқиғаларын айтады. Оқиға — хронологиялық тәртіпте берілген оқиғалар тізбегі. Сюжет — бұл оқиғаның драмалық, тақырыптық және эмоционалды маңыздылығын арттыру үшін әдейі ұйымдастырылған оқиғалар тізбегі. Форстер әйгілі мысал келтіреді «Патша өлді, содан кейін патшайым өлді» — бұл әңгіме. «Бірақ» Патша қайтыс болды, содан кейін патша қайғыдан қайтыс болды «- бұл сюжет.^[22] Үшін Трей Паркер және Мэтт Стоун бұл «сондықтан» және «бірақ» арқылы байланысқан оқиғалар тізбегі ретінде жақсы қорытылған.^[23]

Сценарийлік білім

Американдық бірқатар университеттер мамандандырылған ұсынады Бейнелеу өнері магистрі және сценарий бойынша бакалавриат бағдарламалары, соның ішінде USC, DePaul University, Американдық кино институты, Loyola Marymount университеті, Чапман университеті, Нью-Йорк, UCLA, Бостон университеті және Өнер университеті. Еуропада, Ұлыбританияда магистратура мен бакалавриаттың көптеген курстары бар, соның ішінде Лондон байланыс колледжі, Борнмут университеті, Эдинбург университеті, және Голдсмиттер колледжі (Лондон университеті).

Кейбір мектептер дипломдық емес сценарий бағдарламаларын ұсынады, мысалы TheFilmSchool, Халықаралық кино-телевизия мектебінің жылдам трегі және UCLA Professional / Сценарий жазуындағы кеңейту бағдарламалары.

Нью-Йорк киноакадемиясы бүкіл әлемдегі кампустары бар дәрежелік және дипломдық емес білім беру жүйелерін ұсынады.

Көптеген сценаристер ScreenCraft, Keanewords, NoFilmSchool, Draft Zero подкаст, Paper Team подкаст, Подкаст жазу, Күнделікті фильм, Қара тізім, Джон тамыз және Крейг Мазин Келіңіздер Сценарий подкаст, және Джули Грейдің «Just Effing» мені сауықтырады.^[24][25][26]

Тарих

Бірінші шынайы сценарий осыдан деп ойлайды Джордж Мелис ‘1902 фильм Айға саяхат. Фильм үнсіз, бірақ сценарийде қазіргі кездегі сценарийге ұқсас нақты сипаттамалар мен қимылдар бар. Уақыт өтіп, фильмдер ұзарып, күрделене бастаған сайын, сценарийдің қажеттілігі өндірісте көбірек байқала бастады. Кинотеатрлардың енуі сценарийлердің дамуына да әсер етті, өйткені көрермендер кең таралып, талғампаз бола бастады, сондықтан әңгімелер де болуы керек еді. 1927 жылы алғашқы үнсіз фильм жарыққа шыққаннан кейін, сценарий Голливудта өте маңызды орынға айналды. 1930 жылдардағы «студия жүйесі» бұл маңыздылықты одан сайын күшейте түсті, өйткені студия басшылары өнімділік алғысы келді. Осылайша, фильмнің «жоспарын» (үздіксіздік сценарийін) алдын ала алу өте оңтайлы болды. Шамамен 1970 жылы «спецификалық сценарий» алғаш құрылды және жазушылар үшін бұл саланы мәңгі өзгертті. Қазір теледидар сценарийлері (телеплейлер) көркем фильмдер үшін жазу сияқты қиын және бәсекеге қабілетті болып саналады.^[27]

Фильмде бейнеленген

Сценарий жазу бірқатар фильмдердің назарын аударды:

• Голливудты құлату (1931) — сценарист шынайы өмірдегі гангстермен гангстерлік фильмде ынтымақтастық жасайды. Фильм жарыққа шыққанда, тобыр фильмнің қаншалықты дәл болғанын ұнатпайды.^[28]
• Күн батуы бульвары (1950) — актер Уильям Холден үмітсіз, сөніп бара жатқан сценарийде бірлесіп жұмыс істеуге мәжбүр болған хак сценаристін бейнелейді үнсіз фильм жұлдыз, ойнады Глория Суонсон.
• Жалғыз жерде (1950)—Хамфри Богарт — кісі өлтіруге жақтайтын сценарист.
• Париж, сіз шырылдаған кезде (1964)—Уильям Холден бірнеше ай уақытын бос өткізген және сценарийін аяқтауға екі-ақ күн қалған мас сценаристтің рөлін сомдайды. Ол жалдайды Одри Хепберн көмектесу.
• Бартон Финк (1991)—Джон Туртурро Голливудқа үлкен үмітпен және үлкен амбициямен келетін аңғал Нью-Йорк драматургінің рөлін ойнайды. Сол жерде ол өзінің жазушылық пұттарының бірін кездейсоқ маскүнемдік сценаристке айналған әйгілі романмен кездестіреді (кейіпкерге негізделген Уильям Фолкнер ).
• Иесі (1992) — осы комедияда жазылған Барри Примус және Дж. Ф. Лоутон, Роберт Вуль сценарий авторы / режиссері, ол тұтастығы, көзқарасы және байыпты сценарийі бар, бірақ мансабы жоқ. Мартин Ландау Вульді таныстыратын сықақ продюсер Роберт Де Ниро, Дэнни Айелло және Эли Уоллах — фильмге ақша салуға дайын үш жігіт, бірақ бір аулау: әрқайсысы өзінің иесінің жұлдыз болғанын қалайды.
• Ойыншы (1992) — Голливуд жүйесінің осы сатирасында, Тим Роббинс өзін сценарийден бас тартқан сценарий авторы шантаждап жатыр деп ойлайтын кинопродюсердің рөлін ойнайды.
• Бейімделу (2002)—Николас Кейдж өмірдегі сценарий авторын бейнелейді Чарли Кауфман (сондай-ақ оның ойдан шығарылған ағасы Дональд) Кауфман эзотерикалық кітапты бейімдеу үшін күресуде (Сьюзан Орлеан Шынайы өмірдегі публицистикалық шығарма Орхидея ұры ) экшнмен толтырылған Голливуд сценарийіне.^[29]
• Specs on Dreams (2007) — сценарийлерді киноға айналдыру үшін күресіп жатқан сценаристердің соңынан ерген жалғыз деректі фильм, фильмде сондай-ақ белгілі жазушылардың даналығы бар. Джеймс Л. Брукс, Нора Эфрон, Кэрри Фишер, және Гари Росс.^[30]
• Жеті психопат (2012) — осы сатирада, сценарийі мен режиссері Мартин Макдонах, Колин Фаррелл сценарийін аяқтай алмай қиналып жатқан сценаристтің рөлін ойнайды Жеті психопат, бірақ оның жақын досы зұлым гангстерге тиесілі Шиху-Цзы ұрлағаннан кейін екіталай шабыт алады.
• Трумбо (2015) — өте сәтті голливудтық сценарист Далтон Трумбо, осы ойнады биопиялық арқылы Брайан Крэнстон, бағытталған Америка Құрама Штаттарының қызмет комитеті ынтымақтастықтан бас тартқаны үшін федералды түрмеге жіберілген социалистік көзқарасы үшін және қара тізімге енгізілген Голливудта жұмыс істей бастағанымен, жазуды жалғастырады және кейіннен бүркеншік есімдерді қолдана отырып, екі Оскар сыйлығын алады.

Авторлық құқықты қорғау

АҚШ

Ішінде АҚШ, аяқталған жұмыстар болуы мүмкін авторлық құқықпен қорғалған, бірақ идеялар мен сюжеттер болмауы мүмкін. 1978 жылдан кейін АҚШ-та жазылған кез-келген құжат заңсыз болса да автоматты түрде авторлық құқықпен қорғалады тіркеу немесе ескерту. Алайда, Конгресс кітапханасы сценарийді ресми түрде тіркейді. АҚШ соттары талап қоюшы автордың авторлық құқықты қорғау бюросында талапкердің осы авторлық құқықтарға деген талабын тіркемейінше, жауапкер шығармадағы талапкердің авторлық құқығын бұзады деген сот ісін қабылдамайды.^[31] Бұл талап қоюшының бұзушылықты жою әрекеттері тіркеу процесінде кешіктірілетіндігін білдіреді.^[32] Сонымен қатар, көптеген бұзушылықтар бойынша іс бойынша талап қоюшы өтемақы ала алмайды адвокат төлемдері немесе жинау авторлық құқықты бұзғаны үшін заңды залал, егер талапкер бұзушылық басталғанға дейін тіркелмеген болса.^[33] Сценарий авторының белгілі бір сценарийдің авторы екендігінің дәлелдемелерін анықтау мақсатында (бірақ туындының авторлық құқығының заңды мәртебесімен байланысты емес) Америка Жазушылар Гильдиясы сценарийлерді тіркейді. Алайда, бұл қызмет іс қағаздарын жүргізудің бір түрі болғандықтан және заңмен реттелмегендіктен, сценарийлерді тіркеуге арналған әр түрлі коммерциялық және коммерциялық емес ұйымдар бар. Авторлықты жедел растау үшін теледидарларды, форматтарды, сондай-ақ сценарийлерді қорғау үшінші тараптың жеткізушілерімен тіркелуі мүмкін.^{[дәйексөз қажет ]}

Сызығы бар прецедент бірнеше штаттарда (соның ішінде Калифорния мен Нью-Йоркте) «идея ұсынуға» мүмкіндік береді, бұл сценарийді, тіпті, тек бір қадамды студияға нақты фактілер жиынтығында ұсынуы мүмкін деген түсінікке негізделген. болжамды туынды шығарма сценарий авторының авторлық құқығын бұзбайтын болса да, сол сценарийге енгізілген идеялар үшін ақы төлеу туралы келісімшартқа отыру.^[34] Мұндай прецеденттердің жағымсыз жанама әсері (сценарийшілерді қорғауы керек еді) мынада: қазір сценарийлерге ену әлдеқайда қиын. Әрине, кинофильмдер мен теледидарларды шығаратын фирмалар оқудан үзілді-кесілді бас тартты барлық белгісіз жазушылардан сұралмаған сценарийлер;^[35] сценарийлерді тек талант агенттері, менеджерлер, адвокаттар сияқты ресми арналар арқылы қабылдау; және сценаристтерді кең қол қоюға мәжбүрлеу заңды шығарылымдар олардың сценарийлері шынымен қабылданады, оқылады немесе қарастырылмайды.^[34] Өз кезегінде агенттер, менеджерлер мен адвокаттар өте күшті болды қақпашылар ірі киностудиялар мен медиа желілер атынан.^[35] Осындай сот практикасы нәтижесінде сценарий жазуға кірудің қаншалықты қиын екендігінің бір белгісі — 2008 ж. Әмбебап студиялар бойымен велосипед жолын салуға қарсы тұрды Лос-Анджелес өзені Студия лотының жанында, өйткені бұл олардың проблемаларын нашарлататын еді, өйткені үмітсіз әуесқой сценаристтер өз туындыларының көшірмелерін студия қабырғасына тастай бастады.^[36]

Сондай-ақ қараңыз

• Шкафтың сценарийі
• Фильмге қатысты тақырыптардың тізімі
• Фильм үшін сценарий авторларының тізімі
• Фильмнің қысқаша мазмұны
• Прелап
• Сюжетті тақта

Әдебиеттер тізімі

Нақты сілтемелер

Жалпы сілтемелер

Сыртқы сілтемелер

• Қатысты медиа Сценарий жазу Wikimedia Commons сайтында
• Сценарий жазу кезінде Керли
• Сценарий авторлары Дәрістер: Сценарийлер сериясындағы сценарий авторлары БАФТА
• Америка Жазушылар Гильдиясы
• Американдық сценаристер қауымдастығы

Сценарийді көркемдік кеңесте тал­қылатып, актерлерге кастинг өтізіп әуре болудың қажеті жоқ. Түсіру алаңынан экранға бір-ақ қарғиды. Фильмнің көркемдік деңгейі, моральдық ұстанымы мен идея, актерлік шеберлік, операторлық ерекшелік дегендердің бәрін фильмді көріп болған соң барып бір-ақ айтасың. Оған дейін үндемей тұра тұр, әліптің артын бақ.

Ал әнші болып ақша таппаған, әлі студенттік партадан босай қоймаған, бірақ кино түсіруді армандай бастаған жастар академия немесе университет қабырғасында жүріп, ең әуелі кино түсірудің қыр-сырын түсініп алулары керек. Теориялық біліммен, кино түсірудің кәсіптік принциптерімен, әлемдік кинотану ілімімен қаруланып алулары керек. Әлемге танымал кинорежиссерлердің озық тәжірибесімен, олардың жұмыс істеу тәсілдерімен егжей-тегжейлі танысып алу – жастарға өмірлік азық болатыны сөзсіз.

Ол үшін не істеу керек? Талап керек, білім керек, ізденіс керек. Ең бастысы – сценарий керек.

Ол қалай пайда болады? Қиялдан пайда болады. Бос қиял емес, өміршең қиялдан. Өміршең қиял деген не? Өмір шындығын көркем шындыққа айналдыра білу қабілеті. Ол қандай қабілет? Шығармашылық қиялыңа жауап бере алатын өмір шындықтарын талғам таразысында салмақтап, іріктеп ала білу. Яғни, конструктивті абстракция­лай білу. Себебі күнделікті өмірде кез­десетін үйреншікті оқиғалар көркем шығармаға негіз бола бермейді. Сіз сол үйреншікті өмірдің өзінен өзіңізге әсер еткен, өзіңіз байқаған ерекше мінездер мен адамдар арасындағы тосын қарым-қатынастарды көре біліп, сол көріністер мен оқиғаларды ойша байытып, дамытып, шындық шеңберінен шығарып алмай нанымды сюжет құра білуіңіз керек. Өмірде кездесетін бір ғана ерекше детальдан үлкен шығарма тудыруға болады. Ол үшін сіздің фантазияңыздың өзі бай болуы керек. Сіз бір аптаның ішінде ірілі-ұсақты талай көріністермен бетпе-бет келесіз. Өзіңіздің ойыңызға келген нақты идеяны жүзеге асыратын керекті мінездер мен көріністерді бір апта, немесе бір ай ішінде көрген оқиғаларды бір жіптің бойына тізіп, қажет деген шығарма тудыруыңызға әбден болады. Қырағы көз бен көреген көңіл үшін әрбір ұсақ оқиғаның ар жағында елеулі оқиға жатады.

Сіз автобуста келе жатырсыз. Адам көп. Сіздің аяғыңызды біреу басып тұр. Сіз ескерту жасайсыз. Ол елемейді. Тағы ескерту жасайсыз. Ол сізге дөрекі түрде жауап берді. Осы оқиғаны әрі қарай қалай дамытасыз? Қандай жанрда? Комедия ма, драма ма?

Сіз көшемен кетіп бара жатып жаралы құмырсқаны көрдіңіз. Ол орнынан қозғала алмай тырбанып жатыр. Бұл – драма. Оған жаныңыз ашып, еңкейіп, анықтап қарадыңыз. Әлдеқалай себептен оның екі аяғының мыжылып қалғанын көрдіңіз. Енді ол ешқайда бара алмайды. Бұл – трагедия. Оқиғаны бұдан да гөрі күшейте түскіңіз келе ме? Онда бірнеше адым жасаңыз. Құмырсқаның илеуін көресіз. Дәл сол құжынап жатқан құмырсқалардың үстінен өткен машина доңғалағының ізін көресіз. Жүздеген құмырсқа мыжылып қалған. Бұл – үлкен трагедия. Тірі қалған құмырсқалар тіршілігін жалғастыруда. Бір құмырсқа өзінен екі-үш есе үлкен қарбыздың шопағын ініне кіргізе алмай әлек болып жатыр. Бұл – комедия.
Жай адам мән бермей өте шығатын мұндай көріністі көкірегі ояу, санасы сау, жүрегі жұмсақ адам ғана байқай алады.

Проза мен драманың айырмашылығы неде? Бұл екеуі де әдебиет болып санал­ғанымен, екеуінің айырмашылығы жер мен көктей. Прозада автор кейіпкердің көңіл күйін, ашу-ызасын, табиғат құ­былыстарын, кей сәттерде оның өт­кен өмірін еске түсіріп, шегініс жасап ке­туіне мүмкіндік мол, ал драмада немесе сценарийде ондай мүмкіндік жоқ. Бәрі шектеулі. Драматург немесе сценарист кейіпкердің барлық іс-әрекеті мен ішкі жан дүниесіндегі өзгерістерді диалог пен қысқа ремаркаларға сыйдыра білуі керек. Прозадағы поэтика диалогтағы сөздердің астарында жасырынып жатады.

Жазушы адам ең әуелі әңгімешіл болуы керек. Бір оқиғаны бес адам бес түрлі айтады. Сол бесеудің біреуінің әңгімесі қалған төртеуінің әңгімесінен қызықты, тартымды болуы мүмкін. Демек, ол басқаларға қарағанда бай­қағыш, басқаларға қарағанда сөздік қоры бай, әңгіменің әрін кіргізетін детальдарды көре білген, оқиғаның мәнін түсіне білген.

Сол оқиғаны драмаға, немесе кино­драмаға айналдыру үшін оқиғаның түйінді тұсын бірден айтып қоймай, біртіндеп баяндау шарт. Әрбір көрініс негізгі нәтижеге там-тұмдап барғаны абзал. Келесі эпизодта жаңа информация, одан соң тағы бір информация, шешуші кульминацияға жеткенше көрерменді ынтықтыра түсу үшін кейіп­кер­ді негізгі мақсатқа жету жолында талай-талай кедергілерге ұшыратып, міне, келесі көріністе мақсатқа жетеді деп кү­тіп отырғанда тағы бір күтпеген кедергі.

«Мың бір түн» хикаяларында жиі кездесетін мынадай көшпелі сюжет бар. Шаршап-шалдыққан бәдәуи айдаладағы қаңыраған сарайға кезігеді. Ішке кірсе бірде-бір тірі жан жоқ. Тылсым сарайдың бір түкпірінде ақсақал отыр. Ол жігітті қарсы алып, осы ғимараттың қожасы енді сен боласың деп күтпеген хабар айтты. Драма жаңа бетбұрыс алды. Әрі қарай не болар екен деп көрермен ойға түсті. Ақсақал жігітті ертіп алып, сарай ішін түгел аралатып шығады. Алтындалған жиһаздар, алтын ыдыс-аяқтар… Шал бір қара есіктің тұсына келеді де: «Мына есікті ашушы болма. Бұл есікті ашсаң зор қайғыға ұшырайсың», − дейді.

Жігіт жалғыз өзі зәулім сарайдың қожасы боп, бақытты өмір сүріп жатады. Ол күнде әлгі қара есіктің жанынан өтеді. Оны ашқысы келеді. Кейіпкер де, көрермен де жаңа бір оқиғаны күтіп, экранға үңіле түседі. Жігіт есіктің алдына кеп тоқтайды. Көрермен енді не болар екен деп іштей тына қалды. Жігіт кейін шегініп кетті. Бірақ ойынан сол қара есікті ашу шықпай қойды. Міне, ол есік тұтқасын ұстады. Залда өлі тыныштық. Бәрі ерекше бір жаңалықты күтуде.

Көрермен ұзақ күткен мақсатына жетті – жігіт қара есікті ашып қалды.
Драманың негізгі мақсаты – кө­рерменді қызықтыра білу. Бәрін лақ еткізіп бірден айтпа, онда композицияның мәні кетеді.

«Драма является самым совершенным отражением человеческого бытия» деп жазған болатын ұлы философ Шопангауэр.

Біз кино жасағанда көрерменге тартымды, қызғылықты болып шығуын көздейміз. Сол мақсатпен ең әуелі сценарий жазылады. Ал сценарий бір қолдан екінші, үшінші қолға өтеді де, ең бастапқы идея көмескі тартып қалады. Өйткені әркім киноны бұдан да гөрі қызғылықты жасау мақсатында өз үлесін қосып қалуға тырысады. Бірақ режиссер болашақ киноны күні бұрын «көріп» шыққан. Ол түсірілім кезінде өз идеясының жүзеге асуын міндетті түрде қадағалап отырады. Со­нан соң да, кино біткен кезде, әсіресе ол көрермен жағынан жоғары бағаға ие болып, қошеметке бөленіп жатса, бұл жетістікте әркім өз үлесім бар деп мақтан тұтады. Бірақ бәрінің тізгіні режиссердің қолында болғанын режиссердің өзінен артық ешкім түсіне алмайды. Солай бола тұрса да, кино – бір ғана адамның, тіпті ең ұлы деген режиссердің жеке жеңісі деп айта алмаймыз. Ол – синтезді өнер түрі, ұжымдық еңбек. Режиссердің міндеті – сол ұжымға кірген әр адамды бір идеяға бағындыра білу. Ол әркімге нақты тапсырма бере білуі тиіс және осы лентаның табысты болуы саған байланысты деп, олардың шабытына шабыт, жүрегіне от жаға білуі қажет. Режиссер – Колумб, оның мақсаты – Американы ашу, ал команда мүшелерінің үйлеріне қайтқылары келеді. Режиссер штурвалда. Ол әртістерге ғана емес олардың әрқайсысымен тіл табыса білуі керек. Олардың жүрегіне от жаға білуі керек. Олай болмаған жағдайда олардың талант көзі толық ашылмайды.

Белгілі кинорежиссер Александр Митта: «Кино – жұмақ пен тозақтың ортасында» деген кітабында осы анықтамаға орай өзінің басынан кешкен бір оқиғаны мысалға келтіреді. Ол өзінің жас кезінде атақты дыбыс операторын өзі түсіріп жатқан фильмге шақырады. Ол келіп жұмысқа кірісіп кетеді, бірақ өзі күткендей ол ерекше көзге түсе қоймайды. Сонан соң ол осы дыбыс операторын қояр да қоймай ұсынған Ролан Быковпен жолығып: «Рабинович! Рабинович!» деп аяқ-қолын жерге тигізбей мақтаған дыбыс операторларыңның өзгелерден еш артықтығы жоқ, сылбыр қимылдайтын біреу ғой», − деп шарасыздығын білдіреді. Сонда Ролан Быков: «Саша, сен оның жүрегіне от жаға білдің бе? Оған рөл жазып бердің бе? Рөл жазып бермесең ол нені ойнауы керек?» деп жауап береді.

Тағы бір мысал. Атақты оператор Вадим Носовты «Қабілетсіз, болашағы жоқ» деп аттай алты жыл жұмыс істеген оны «Мосфильм» жұмыстан босатып жібереді. Осы кезде Андрей Тарковский оны жұмысқа шақырады. «Иванның балалық шағы», «Андрей Рублев» атты фильмдерде оның таланты жалындап ашылып, көптеген халықаралық фестивальдерде «Ең үздік кинооператор» деген атаққа ие болады. Демек, «Мосфильмдегі» танымы төмен кәсіпқойлар оған рөл жазып бере алмаған, талант көзін аша алмаған. Бұл келтірілген мысалдар режиссер шеберлігіне байланысты. Ал сценарист шеберлігі деген не және біз оны қалай түсініп, қалай бағалаймыз? Әзіргі әңгіме кинодрама жазуға машықтанып жүрген жас талапкерге арналғандықтан, ең әуелі біз сюжет құрудан, сол сюжетті біртұтас конструктивті композицияға кезек-кезегімен бағындыра білуге баса назар аударуымыз қажет. Оқиғаны бір сарынмен баяндап, бір бояумен бояй беру көрерменді жалықтырып жібереді. Оқиғада күрт сыну, күрт өзгерістер, ойға келмеген бұрылыстар алмасып отыруы шарт. Мысалы, жігіт әскерге кетіп бара жатыр. Қоштасар сәтте қыз жігітінің өзімен сүйіп қоштасқанын қалап тұр. Жігіттің батылы жетпей тайсақтап тұр. Сол кезде қыз есінен танып құлап қалады. Жігіт оның аузынан үрлеп тұрғызып алады.

Қара киім киген екі адам жас жігітке:

− Сүй! – деп бұйырады.

− Сүйгім келмейді.

− Сүй деймін! Сүймесең атып тас­таймын!

Ол еңкейгенде, біз табытты көреміз. Табытта кәрі кемпір жатыр. Немересі онымен қоштасуы керек.

Күлкі мен қайғының кенет алмасуы. Бұл эпизод киноға ғана тән көрініс. Егер сахналық көрініс болса көрермен табытта жатқан кемпірді көріп отырар еді де бұл көріністің еш құпиясы болмас еді.

Кез келген оқиғаның өзіне тән дра­малық ситуациясы бар. Драмалық ситуа­ция күшейген сайын кейіпкер образы да күрделене түседі. Ол өз мақсатына жету жолында талай-талай кедергілермен күресуіне тура келеді, ал көрермен бас­ты кейіпкердің жеңіске жетуін қалап, оның тағдырымен ортақтасып отырады. Драмалық ситуация саспенске ұласады.

Саспенс – таза ағылшын сөзі, аудиторияның оқиғаға эмоционалды реакциясы: қорқу, жан ашу, үрейлену, тебірену, түңілу, ызалану, тағы-тағылар. Осы терминнің авторы Хичкок француз режиссері Ф.Трюффоға: «Мен белгілі бір оқиғаны жазғанда мені бәрінен бұрын толғандыратыны мінездер емес, сықырлап тұрған тепкішектер», − депті. «Ол қалай?» − деп сұрайды Трюффо. «Сықырлап тұрған ағаш тепкішек менің кейіпкерім жүгіріп келе жатқанда опырылып құлап түсуі мүмкін. Міне, бұл – саспенс».

Осыған қарап, Альфред Хичкокқа дейін саспенс деген термин белгілі болмаған деп ойлауымыз керек пе? Мүмкін емес. Шекспир драма өнерінің барлық сырын өте жақсы білді және ғажап пайдалана білді. Бұл – саспенс.

Ромео Джулеттаның өлгенін естіп, солай қарай құстай ұшып жүгірді. Ол Джулеттаның өліп қалған болып табытта тірі жатқанын білмейді. Ал оның тірі екенін біз білеміз, сондықтан Ромеоның Джулетта басын көтерерден қас-қағым сәт бұрын оның табытының жанына кеп өзін-өзі өлтіргеніне жан ұшыра қайғырамыз.

Достоевксийдің «Қылмыс пен жаза» романында Раскольников өсімқор кемпірді балтамен шауып өлтіріп жатқанда, оның немере сіңлісі басқышпен көтеріліп келе жатыр. Үйде сұмдық кісі өлімі болып жатқанын біз білеміз, ал ол білмейді. Бұл да саспенстің айқын бір көрінісі.

Драманың Аристотель анықтап кеткен классикалық үш деңгейі бар. Басы, ортасы, аяғы. Демек, оқиға басталады, дамиды, аяқталады. Экспозиция, кульминация, финал. Бұл формулалардың бәрінде көрермен эмоциялық әсер ықпалында, яғни, саспенсте болса, финалдық бөлікте ол катарсистік күйде – толқу мен тебірену арқылы тазару күйде болады. Әр оқиғадан әр адам әртүрлі әсер алады. Шекспирдің бір ғана «Гамлет» трагедиясынан әр адам саспенс пен катарсистік күйді әр басқа сезінеді. Шекспир трагедиясының тереңіне бойлай алмай оқиғаға үстірт қараған кейбір көрерменнің: «Мәссаған спектакль болғаныңа – алты бірдей адам өлім құшып, сахна өлікке толып кетті! Бұл – спектакль емес, барып тұрған қасапхана ғой!» деп ренжуі де мүмкін. Ондай адамдар болған, әлі де бар. Олар оқиғаны ғана түсініп, шығарманың жанын, жүрек соғысын ұғына алмағандар. Жарайды, ондайларға кешіріммен де қарауымызға болар. Ал ұлы ойшыл, данышпан жазушы Лев Толстойды қай категорияға жатқызуымыз керек? Ол Шекспирдің ең атақты «Гамлет», «Макбет» сияқты шығармаларын өлтіре сынай келіп: «Адамдар Шекспирді жалған мадақтаудан неғұрлым тезірек арылса, соғұрлым өздеріне өздері жақ­сылық жасаған болар еді» деп өзінше қатал үкім шығарған-ды.

«Макбетті» ерекше зейін қойып оқып шықтым – сайқымазақ пьеса. Чуркин дегенің барып тұрған қарақшы».

«Юлий Цезарьды оқып шықтық – мейлінше оспадарсыз шығарма.

«Гамлет» − барып тұрған тұрпайы, дөрекі, адамгершіліктен жұрдай, мей­лінше жиіркенішті, әрі мән-мағы­насыз шығарма».

Ұлы суреткердің мұндай қатал үкі­міне әдебиетші қауым осы күнге дейін түсіне алмай бас қатырып келеді. Бұған не себеп? Шекспир пьесаларындағы диалогтар мен монологтардың астарында бұғып жатқан зор поэтикалық қуат пен кейіпкердің жан түбіндегі терең трагизмді аңғара алмағаны ма, әлде, аңғарғысы келмеді ме? Осының анық-қанығына жете алмаған әдебиетші қауым айналып келіп: «Қайтерсің, талғам деген осы!» деп қорытынды жасаумен тынды.

Драматургия – интрига. Конфликт. Кейіпкерлер арасындағы тартыс диалог арқылы беріліп отырады. Мәтін арасындағы ремаркалар болмаса, онда ұзын-сонар баяндау, суреттеу деген жоқ. Проза да, драматургия да, сценарий де әдебиет. Бірақ екеуінің арасында жер мен көктей айырмашылық бар. Прозада кейіпкердің сырт пошымы, киім-киісі, күнделікті тіршіліктегі әдеті, ауа райы, үй сыртындағы тосын көріністер, шегіністер сияқты толып жатқан штрихтар шығарма архитектоникасына сіңімді боп қабылданғанмен, драматургия оны көтермейді. Драматургия мен сценарийдің қас жауы – көпсөзділік. Прозада, әсіресе қазақ қара сөзінде бір отбасының шай ішу сәтін 5-6 бетке созып суреттейтін болса, драмада «Пәленшенің отбасы дастарқан басында шай ішіп отыр» деп бір-ақ ремаркамен беруге тура келеді. Сондықтан да кейіпкердің мінез-құлқы мен ішкі психологиясы, тартысы, күйзелісі, қуаныш-қайғысы бәрі-бәрі де диалог ішінде болуға тиіс. Мұнда әрбір қимыл-әрекет, әрбір реплика драматургтің безбенінде он өлшеніп, он рет сұрыпталып барып қағазға түседі. Ол сөздер оқиғаны ілгері алып барушы, немесе көңіл күйдің температурасын білдіріп қана қоятын қарым-қатынас құралы емес, сахнада, я болмаса экранда орындаушы актердің мүдірмей, кібіртіктемей, шатасып қалмай айтуы­на лайықталған тіл болуы тиіс. Айтылуы қиын сөздерден тұратын құрмалас сөйлем, аралас-құрмалас сөйлемдер, немесе прозада құнды деп бағаланатын бір бетке созылатын монологтар кө­рерменнің қабылдау қабілетін тұсап, актердің жиі шатасуына, немесе мәтінді ұмытып қалуына әкеп соғады. Бұған қарап, драматургияның тілі жайдақ болуы керек деген ұғым тумауы тиіс. Әр адамның тілі әр басқа, әркімнің сөйлеу мәнері тағы бар. Драмтург пьеса, немесе сценарий жазу үстінде өзі әбден зерттеп біткен кейіпкерлерінің мінез-құлқы мен болмысына сай әр адамның өзіне лайық тілдік қорын жасап беруі тиіс. Мұның бәрін былай қойғанда, 400-500 беттік роман оқиғасы компьютерлік өлшеммен санағанда 30-35 беттен аспауы тиіс. Сондықтан да болса керек, жүз прозаикке орта есеппен бір драматургтен келеді екен.

Театр театр боп, кино өнер боп қалыптасқалы бері олар өздеріне ең қажетті «азыққа» мұқтаж боп келеді. Ол азықтың аты – драма, ол азықтың аты – сценарий. Қазіргі күнде театр режиссерлері де, кино режиссерлері де ауыздарын ашса «жоқ» деген сөз шығады: «Жақсы пьеса жоқ, жақсы сценарий жоқ!» Ал жүз жазушыға бір драматургтен келетінін ескерсек, сол аз драматургтердің бәрі де кино­­сценарист боп қалыптаса алмай­ды. Драмалық шығарма сахнада көр­сетілгенде режиссер не көрсетеді, қалай көрсетеді, аудитория қаласын, қаламасын сол көрсетіліммен қанағат тұтады. Спектакльге көрерменнің берер бағасы басқа әңгіме, мұнда айтылатын ой – театр мүмкіншілігінің шектеулі болатындығында. Ал кинода мүлде басқа. Кинотуындының тағдыры режиссер мен актердің, немесе оператор мен дыбыс режиссерінің өнеріне ғана емес, шофердің көңіл күйіне де байланысты. Кино – командалық өнер. Режиссер қандай команда жинай біледі – нәтиже де соған байланысты. Сценарий тамаша, режиссер талантты, бірақ команда нашар болса, кино да солай болып шығады.

(Жалғасы бар)

Дулат ИСАБЕКОВ

Автор:
Mark Sanchez

Жасалған Күн:
28 Қаңтар 2021

Жаңарту Күні:
1 Ақпан 2023

Мазмұны

• Сценарий дегеніміз не?
• Компьютерлік сценарий

Сценарий дегеніміз не?

Ретінде белгілі сценарий әлі спектакль, фильм немесе теледидар бағдарламасына қатысатын жеке адамдар орындауы керек бірқатар нұсқаулардан тұратын мәтін. Сол сияқты, сценарий ретінде фильм түсіру кезінде режиссерге көмектесуге жауапты тұлға, түсіріліп жатқан көріністердің барлық мәліметтерін жазу үшін.

Сценарий — бұл актерлер мен жүргізушілер үшін егжей-тегжейлі жазылған, бұл шоу туралы барлық ақпаратты, атап айтқанда: кейіпкерлердің диалогтары, сахнадағы техникалық сипаттамалар және әр түрлі уақыттағы актерлердің мінез-құлқын қамтиды.

Типографияда, сценарий — бұл жазумен сипатталатын қаріп, қолмен жазу түрінде.

Этимологиялық тұрғыдан, сценарий термині ағылшын сөзінің қысқаруы «Қолжазба« Ол нені білдіреді «қолжазба» немесе «қолмен жазылған».

Компьютерлік сценарий

The сценарий — бұл бағдарламалық кодта жазылған нұсқаулықтары бар құжат. Сценарий — бұл компьютерлік бағдарлама шеңберінде әр түрлі функцияларды орындайтын бағдарламалау тілі.

Сценарийлер келесі функцияларды орындауға жауапты:

• Компоненттерді біріктіріңіз.
• Амалдық жүйемен немесе қолданушымен өзара әрекеттесу.
• Белгілі бір бағдарламаны немесе бағдарламаны басқарыңыз.
• Операциялық жүйелерді орнату немесе орнату, әсіресе ойындарда, кейіпкерлердің әрекеттерін басқару үшін қолданылады.

Сценарий ретінде қолданылатын кейбір бағдарламалау тілдері: ActionScript, JavaScript, Lua, PHP, Python, ShellScript, Ruby, VBScript.