Сценарий (итал. scenarіo, лат. scena, scaena – сахна) – кинофильмнің, теледидар қойылымының композициялық негізі.
Маңызы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Сценарийде драматургия мен проза тәсілдері қабат игеріледі. Сценарий экрандық қойылым үшін жазылып, образдық жүйе экранда бейнелегенде ғана тәмамдалған, толыққанды сипатқа ие болады. Сценарий сөз өнері жанры ретінде XX ғасырда дамыды. Ол кино және теледидар сценарийі болып бөлінеді.
Киносценарий[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Киносценарий XX ғасырдың 20-жылдарында қалыптаса бастады. Алғаш ол мылқау фильмдердегі оқиғалар желісін тізбелеу қызметін атқарған. Кейін кинодраматургияның эстетикалық, шығармалық принциптері түзіліп, әдеби драмалық тұрпаты анықтала түсті. Киносценарий орындалу техникасына, жүзеге асырылу кезеңдеріне, құрылымына байланысты синтетикалық және ұжымдық шығарма болып табылады. Мұнда сөз, музыка, бейнелеу өнерлерінің жанрлық элементтері біріккен. Сценарий жүзеге асу барысында оператор, режиссер, актерлер қатынасады да, сюжеттің бастапқы драматургиялық сипаты күрделілене түседі. Сценарийде автор сөзінің (кадр сыртындағы дауыс), төл сөздің (диалог, монолог), ремарканың (суреттеу, тәптіштеу), әр алуан түсініктемелердің тұтастығы қатаң ескеріледі.
Кинематография[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Кинематографияның бейнелі қалпында жүзеге асуы мен мәтіннің жанрлық табиғатын ұйымдастыру осы 4 құрылымдық компонентке негізделеді. Фильмнің жанрына байланысты (детективті, деректі, тарихи, фантастикалық, т.б) 4 құрылымдық компоненттің бірі алдыңғы қатарға шығады. Мысалы, деректі фильмде комментатор дауысы немесе түсіндірме жазбалар маңызды рөл атқарады. Ойындық фильмдерде бейнелілігі мен айқындығы тұрғысынан алғашқы қатарға кейіпкер әрекеті, монолог, диалог және ремарка шығады. Сценарийлердің көп бөлігі (триллер, модернистік, мистикалық фильмдер сценарийі) арнайы эффектілерден, яғни бейнелілікті толықтырушы (компьютерлік) қалыптардан тұрады.
Теледидарлық сценарий[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Теледидарлық сценарийлер де кеңінен дамып, ішінара жанрлық өзгерістерге ұшыраған. Мысалы, шоу, полемика, КВН, теледраматургия, публицистикалық, саяси, тарихи, деректі бағдарламалар. Теледраматургия айқындық, ақпараттық және бейнелердің түсініктілігі, қысқалық секілді талаптарды қажет етеді. Теледидарлық сценарийде публицистикаға, айқындыққа, технологияға бет бұру, театрланған бағыттар байқалады. Опералық, балеттік, пантомималық сценарийлер либретто деп аталады.[1][2][3]
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том
- ↑ “ Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. — Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010 жыл.ISBN 9965-26-096-6
- ↑ Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8
СӨЖ
Тақырыбы: Сценарийді сахналаудағы ерекшеліктер
Орындаған: Имамәді Азиза
Қабылдаған: Қоспағарова Асем
Басымызда жақсы идеяның болуы — сценарий жазудың алғашқы қадамы. Дегенмен, бұл бастамасы ғана. Бұл идеялар қызықты, құрылымы бар, мағынасы бар және жұртшылық үшін тартымды нәрсеге айналуы үшін, бізге төмендегі кейбір кеңестерді қолдану қажет.
Сценарий дегеніміз не?
Сценарий — бұл басқа мәтін түрлерінен мүлде басқа мақсатпен жазатын мәтін. Сценарий өзін басқа адамдар барлық сезімдері арқылы ләззат алатын пьесаға, театрландырылған қойылымға айналдыруды мақсат етеді. Басқа мәтіндерден айырмашылығы, сценарий көрініске айналдыруға арналған. Яғни, көрермен сіздің мәтініңізді оқымайды, оны драматизациялаудан ләззат алады. Қысқасы, сценарий аудиовизуалды жобаны жасау үшін қолданылатын құрал. Енді тамаша идеядан жақсы сценарий жасау оңай емес, егер сізде оған арналған нақты стратегиялар сериясы болмаса. Өйткені сіздің басыңызда жиі болатын ой, ол сіз көргендей жүзеге аспайды.
Сценарийді қалай жазуға болады?
Біздің идеямыз біз армандаған нәрсеге шынымен адал жоба болуы үшін құрылым, орта, жанр, мазмұн және тіл сияқты кейбір кілттерді ескеруіміз керек. Олардың барлығы іргелі және өзара байланысты. Мазмұнға сүйене отырып, бізге белгілі бір тілді қолдану қажет болады. Сондықтан, бастамас бұрын, оларды ұйымдастыруды бастау үшін барлық идеяларды жазып алу өте маңызды.
Сценарийдің белгілі бір құрылымы болуы керек. Сценарий жазуды бастау үшін оны кәсіби түрде жасаудың қажеті жоқ деп ойлаймын. Көптеген танымал авторлар сценарийлерін компьютерді пайдаланбай, қолмен жазады. Себебі қолмен жазғанда миымыз бізге идеяларды жіберетіндіктен түрлендіру, қосу, жою және өзгерту оңайырақ.
1. Идея — бұл сіздің сценарийіңізден басталатын бірінші нәрсе. Сонымен қатар, жақсы идея сіздің сценарийіңіз сәтті болады дегенді білдірмейді, бірақ жаман идея жаман сценарийдің пайда болуына әкеледі.
2. Бір немесе екі сөйлемнен тұратын фильм идеясының қысқаша мазмұны. Онда кейіпкерлердің сипаттамасы, олардың әрекеттері және драматургияның белгілі бір нәтижесі болуы керек. Журналға қандай да бір қақтығыс енгізіп, сюжеттің өзіндік ерекшелігін көрсетуге тырысыңыз.
3. Сценарий құрылымы, сюжеті. Көптеген әдеби шығармалар сияқты сценарий де құрылымдалған болуы керек. Үш актілі сценарий құрылымы жалпы қабылданған.
Бірінші бөлім немесе жиынтық, әдетте, бүкіл жұмыстың төрттен бірін алады. Осы бөлімнің соңына қарай дағдарыс нүктесі пайда болады, оны оқырманды екінші бөлімге апаратын оқиға желісі пайда болады.
Екінші бөлім — ең үлкен, сценарий көлемінің жартысын алады. Екінші бөліктің ортасында, әдетте, біршама шиеленіскен, бұрылыс болуы керек, содан кейін әрекет күшейе бастайды және бізді екінші сюжетке шығарады.
Үшінші бөлік шарықтау шегі немесе соңғы серпіліспен сипатталады, ал оның салдары, яғни денуация. Ол жазылғанның төрттен бір бөлігінен аспауы керек.
4. Енді бізде кейіпкерлер бар, оларды оқиғаға орналастыру уақыты келді. Әрбір кейіпкер үшін біз бірнеше сұраққа жауап беруіміз керек, бұл оларды сценарийде үйлесімді түрде орналастыруға көмектеседі. Әр кейіпкерге бір оқиға беріңіз, бұл негізгі сюжетке қатысты, содан кейін сіз берік және мағыналы құрылым жасай аламыз.
Достарыңызбен бөлісу:
Жоспары:
- Сценарий ұғымы
- Сценарийде әдеби және экрандық белгілер болуы тиіс
Сценарий — әдеби кез-келген хабардың негізгі және алғы шарты. Сценарий бойынша хабар барысында көрсетілген көрініс қатары, немесе хабардың мазмұны беріледі. Сценарий негізінен театрдан пайда болады. Театр XVI-XVII ғ.ғ. пайда болып “сценариус” деп аталатын бөлігі болған. Содан бастап дамыған “сценариус” – шекспирдің заманында (XVII ғ.) қызметкер болған. Ол әр түрлі актердің міндеттерін көрсеткен, яғни көрініс кезінде оқып, айтатын болған, оны “сценарий” деп атаған.
1.жұмыс сценарий әдеби, 2. экспикация, 3. дыбыс режиссерлік сценари. Кез-келген сценариді дайындаған автор. Ол ереже бойынша 6 дана басылып таратады.
- 1 дана архивқа кетеді.
- редакторға
- жүргізушіге
- 4. режиссерге
- дыбыс режиссерге
- суретшіге
Режиссерге берілетін сценарийдің негізінде экспликация дайындалады. Экспликация – көріністің реті. Ірі план, орта, жалпы пландардың реті. Телеоператор көрніс қатарын көрсетіледі. Хабар әр минутында не берілуі осы экспликацияда айқындалады.
- Дыбыс режиссерлік сценарий – журналистің дайындаған хабарының мазмұнына байланысты әр-түрлі фонограммалар мен дыбыспен безендіруге міндетті.
Публицистикалық телевизиялық хабарлардың басталуы мен аяқталуы- әдеби, сөздік негізі- сценарий. Олардыңтүрі әртүрлі болуы мүмкін. Ол кадрлерге байланысты.
Студияда жазу кезінде сценарийдің екі түрі өмір сүреді: «екі қатарда»; сол жағында- көріністі қатарлар, оң жағында-мәтін, авторлық түсініктеме, сол жағы – олар еститін сөздер.Телевизиялық автордың театр драматургі немесе киносценаристен айырмашылығы, жанрды анықтауы, теледидарда түр іздеу мен ерекшеліктерді пайдалануда оның барлық кезенде де студияның творчестволық тобымен нағыз байланыста болатындығы. Сценарийде әдеби және экрандық белгілер болуы тиіс. Жазуда режиссер мен оператордың түсіргені мен көргендері автор ойымен қабыса өріліп, дыбыс және эпизодтағы монтаждық шешім кезінде жүзеге асады. Егер әңгіме оқиға болған жерден оперативті репортаж беру жайлы болса , онда репортер сценарийдің өзіне және түсірудің алдында оператор үшін даярлайды. Мұндай жағдайда да білімділікке сенбеу керек. Жаңалықтар бағдарламасына шығар алдында жазылған сценарийдің толық түрі пульттағы режиссер алдында, екінші және үшінші даналары студиядағы жүргізуші мен дыбыс режиссерінде болады. Фильм немесе үлкен хабарлардың сценарийінің әдеби үлгісінде түсірілетін жерлер көрсетіліп қана қоймай, сонымен бірлікте автордың оқиғаға сезімталдық және ұнамдылық қатынасы күйінде, кейіпкердің тағдырына, қоршаған ортаға көзқарасы, қысқасы, сценарийде авторлық көзқарас айқындалады. Ол- режиссер мен операиорға кейіпкерді ашу кезінде көмекке келеді.Публицистикалық сценарий автордың жеке көзқарасын бейнелейді. Экрандағы көрініс арқылы оның стилі мен мәнері айқындалады.
Режиссер сценарийдіңқолына алғаннан кейін оған өзінің де көзқарасын білдіре отырып, шын мәнінде сол хабардың авторына немесе қосымша авторына айналады.
Өмір шындығын дерекші өз шығармасында қорытуға тиісті. Осылай болуы үшін ол сценарийді жазудың негізгі талаптарын білуі тиіс.Сценарий дұрыс әдеби тілмен жазылып, онда автордың ойы дәл берілуі керек. Оқиға өтетін жер, кейіпкер мінезі, қоршаған орта, көңіл – күй, детальдар рет-ретімен екінші кезекте сценарийдің өң бойынан көрініс табады. Сценаристің шеберлігі көзімен көріп, құлақпен естіп, ойда қорытылған материялды өзіне тән мәнермен өрнектеп, жасандырып бере білуі.Көріністі түсіру, бейнелі түрдің соңғы қорытынды ойын таба білу – режиссер мен оператор міндеті.
Автор сценарийді жазу кезінде мыналарды басшылыққа алады:
— нысан және кейіпкер өмірімен алғашқы таныстығы;
— тақырыпты анықтауы, автор таңдаған материалдар негізінде идеяны айқындау мен проблемаға енуі;
— мәлімдемені жазып, оны редактор және режмсермен бірге талқылау, тақырыпты бекіту және редакция мәлімдемесі;
— нысанаға қайта барып, оның әрбір деталіне дейін үңіліп зерттеуі, хабарларға кірігетін болашақ персонаждарды таңдауы;
— сценарийді жазуы;
— редакцияда сценарийді бекіттіруі.
Сценарист түсіру процестеріне қатысып, жазу кезінде де мәтінге өзгерістер енгізуі мүмкін. Материалды монтаждағаннан кейін сценарист үшін қорытынды кезең авторлық мәтінді түзу, түсініктеме жасау басталады.
Сценариймен жұмыс істеу кезінде шығармашылық процестің жаңа кезеңі басталады. Автордың жинаған өмірлік материялдары деректі хабарламаға айналып, материал шын мәнәнде қорытылу және ұйымдастырылу кезеңіне аяқ басады. Қорытылған ойға түр іздестіру- сценарий жұмысындағы жауапты кезең.
Сценарийдегі барлық компоненттер бір арнаға тоғысқанда ғана автордың көздеген ойы жүзеге асып, тақырып пен идея қабысады.
Сценаристің ең басты қателігі – сценарийдің түсініксіз, жоспарсыз бастауы. Шебер сценаристің шығармасында қажетті нәрсенің бәрі де табылып, көрініс беруі заңдылық.
Эфирден өтіп жатқан телехабарлардың деңгейі оның сценарийімен ғана бағаланбайды,. Оның негізгі критерийі – бір мезгілде көрсетілуі және тыңдалуы. Демек «…сценарий басты болғанмен ол хабардың көптеген элементтерінің бірі»
Осыдан түйінделетін ой, журналистің даралығы бәрінен бұрвн өзінің тақырыбын тауып, оған өзіндік, авторлық көзқарасымен келуінде. Азапты жолды табу қашанда қиын. Егер сценарийде, экранда көрерменнің сенімін таптап, характерді ашуға ұмтылыс байқалмаса, олардың жүрегіне жол тауып, оның көңіл-күйін оятуға, ақыл – ойына сыналап кіруге әрекет жасалмаса, онда бәрі де бос әурешілік!
Сценарийлік жобаға жан бітіру әдістері
- Хабардың шақыру белгісі, оның алуан түрлі пішіндері:
- музыкалық шақыру белгісі;
- арнайы мәтін жазылған шақыру белгісі;
- ресми атауын айтып хабарды бастау;
- әуенмен айтылатын шақыру белгісі.
- Тыңдарман назарын аударатын радиороликтер:
- журналист жазған мәтіннің дыбысталуы;
- оны компьютерлік технологияның көмегімен өңдеу және қосалқы дыбыстар арқылы айшықтау.
Сценарийлік жобаға жан бітірудің бүгінгі таңдағы қолданыс аясында кездесетін басқа да әдістері және бұл іспен шұғылданатын маман – дыбыс көркем деушісі туралы айтылады.