Сэттэ мэтириэт сценарий

Маҥнайгы мэтириэт[уларыт]

Ынах ыыр амньыраппыт,
Саах күрдьэр салытыннарбыт,
Уу баһар улугурпут,
Бурдук тардар буораппыт,
Кыраабыл мас кыайбыт,
От мунньар олуйбут;
Оҕо сааҕар булкуллубут,
Кыра сыптараҥар сыстыбыт,
Ньирэй иигэр биһиллибит;
Үөрэ ас өлөрбүт,
Тар ас татыарпыт,
Бутугас ас буораппыт;
Мыыланы билбэтэх былааттаах,
Сууйууну көрбөтөх соттордоох,
Ырааска ыксаласпатах ырбаахылаах;
Көкөйбүт күөс бэргэһэлээх,
Нээдэллибит нэк сонноох,
Толунньаҥынан туллай этэрбэстээх;
Хотоҥҥо хорҕойбут,
Тиэргэҥҥэ тиэстибит,
Хаҥас диэки хаҥкынаабыт;
Киргэ сиэппит,
Быкка ыстарбыт,
Кумаарга туттарбыт;
Алааһыттан арахпатах,
Тиэргэниттэн тэйбэтэх,
Өтөҕүттэн өнүйбэтэх,
Оҕолорун кытта
Охсуһар буруйдаах,
Ыалларын кытта
Ыыстаһар ымсыылаах,
Эрин кытта этиһэн
Илби сынньыллар идэлээх;
Саппах санаалаах,
Кэрэгэй мэйиилээх,
Мөлтөх өйдөөх;
Сыыҥ-сыраан сырайдаах,
Ньуур-ньаҕаан тыллаах,
Уу-хаар оһоҕостоох
Уһун эрэйдээх.

Иккис мэтириэт[уларыт]

Адаархай хаастаах,
Уһуктаах уостаах,
Сүллүстүгэс сүүстээх,
Саҥарарга сах ууһуттан аналлаах,
Үөхсэргэ үөдэн ууһуттан үһүттэриилээх,
Этиһэргэ ис-иһиттэн имэҥнээх,
Оҕолорун онолуйан-онолуйан
Буомурдан кэбиспит,
Ыалларын ыыстаан-ыыстаан
Ыксаласпат гыммыт,
Эрин этиһэн-этиһэн
Кэлэтэн кэбиспит,
Дьукааҕы дьулутан-дьулутан
Дьон дьукаахтаспат буолбут,
Икки атахтаах этиһэн
Иннигэр түспэтэх,
Сытыы тыллаах
Сытаан сыссыбатах,
Хомоҕой уостаах
Холоонноһон холобурдаспатах,
Саҥарарын дьаабытын,
Саха ураанхай
Сатаан сабаҕалаабатах,
Кулугуруурун дьуугутун
Кулгаахтаах ураанхай
Тууратын булбатах,
Этэрин дьаабытын
Икки атахтаах
Ситэн истибэтэх,
Биир тылга биэс уону
Эппиэттээн иирэр,
Икки тылга икки сүүһү
Этэн илгистэр,
Кыраттан да кыыһыран
Кыһыл тылынан
Кынаттанан кыырар,
Аччыгыйтан да абаран
Айманан-айдааран,
Аһа арбайан,
Тыла сытыырхайан,
Өҥүс баһа күүрэн,
Тиирбит дүҥүр сирэйдэнэн,
Бэлэһигэр биэс иннэлэнэн,
Саҥарарын дьаабылаабат,
Этэрин билбэт буолан,
Тимир тириитин кэтэн,
Илгистэ-дьигиһийэ олордоҕуна,
Илэ-бодо илиэһэй кыыһа,
Ала-бааччы абааһы кыыһа,
Көстө-бааччы көстүбэт кыыһа.
Хата хагдаҥ оттоох сиргэ
Хаһан эмэ олордоойоҕут.

Үһүс мэтириэт[уларыт]

Мөдөөт дьүһүннээх,
Мөлтөх мөссүөннээх,
Мөлбөрдөөбүт быһыылаах,
Айдаана суох астыыр,
Күүгэнэ суох күөстүүр,
Иирээнэ суох иистэнэр;
Эриттэн атыҥҥа иэдэйбэт,
Тойонуттан туһунаны тутуспат,
Атын киһиэхэ аралдьыйбат;
Аймахтарын ааннарын
Ахсыылаахтык аһар,
Төһө эмэ көһүттэрэн баран
Төрүөбүттэригэр төккүттүүр,
Ыҥырыы күүһүнэн
Ыалларыгар сылдьар;
Оонньуурунааҕар олорору ордорор,
Үҥкүүлүүрүнээҕэр үлэлииргэ үөрэр,
Сылдьарынааҕар сынньанары сыаналыыр;
Дьиэтиттэн тэлэһийбэт,
Анаҕыттан арахпат,
Түбүгүттэн түксүлээбэт,
Баҕадьыга барбат,
Урууга буолуммат,
Сыбаайбаҕа сылдьыбат,
Тараанары таптаабат,
Симэнэрин сирэр,
Киэргэнэрин килбигийэр.
Хаһаасчыт бастыҥа,
Үлэһит үтүөтэ,
Дьаһаллаах талыыта.
Маннык барахсан
Баракаас саҥҥа баһыттарбыт,
Муода суолга булларбыт,
Күнүүһүт өлүүгэ көмүллэппит.
Күнүстэри-түүннэри
Кэтиирэ эрэ киһитэ,
Одуулуура эрэ доҕоро,
Эрэйдиирэ эрэ эрэ.
Ыалга бардаҕына ыксыыр,
Кэлэн биэрбэтэҕинэ киҥнэнэр,
Өр буоллаҕына өлөөрү гынар.
Күүтэригэр күнэ уһуур,
Күнүүлүүрүгэр түүнэ уһуур.
Кэлэрин кытта
Кэнийбитинэн барар,
Ааны аһарын кытта
Анырдаабытынан барар,
Көрө түһээт
Күнүүлээбитинэн барар.
Оргууй бэйэтэ уоҕурар,
Көссүө бэйэтэ күүһүрэр,
Сэмэй бэйэтэ сэтэрэр.
Киһи баар диэн килбигийбэт,
Дьон баар диэн толлубат,
Саха баар диэн сааппат.
Киэһээни быһа киҥинэйэр,
Түүнү быһа түтүгүрүүр,
Хараҥаны быһа хаҕынайар.
Кэпсэтиэн кэриэтэ кэнийэр,
Утутуон кэриэтэ улугурдар,
Сынньатыан кэриэтэ сынньар.
Эрэ эрэйдээх
Айаҕалыы сатаан
Ааттаһан көрдөҕүнэ,
«Анарааҥыларгын ааттас» диир,
Саҥата суох сыттаҕына,
«Саҥаларгын санаан
Саҥата суох бардыҥ» диир.
Эр киһи эрэйдээх
Ааттаһа сытаан баран абаланан,
Тулуйа сатаан баран тумнастан,
Кыатана сатаан баран кыһыйан,
Кырбаатаҕына, «кыттыгастарыҥ
Кырбаттахтара» диир,
Эттиэтэҕинэ, «эйэлээхтэриҥ
Эттэттэхтэрэ» диир,
Таһыйдаҕына, «тапталлаахтарыҥ
Таһыттардахтара» диир.
Этэр тыла элбэх эбит,
Саҥарар тыла салаҥ эбит,
Үөҕэр тыла үгүс эбит.
Быһытатын ыыттахпына:
«Бу курдук муҥҥа
Булкуйуоҥ кэриэтэ
Бу түүн буоссаан хон» диир,
«Сүлүһүннээх сүрэхтээхтэргэр
Сүтүөрүргэтиэҥ кэриэтэ
Сүнньүбүн ас» диир.
«Сидьиҥ идэлээхтэргэр
Сэтэрэтиэҥ кэриэтэ
Сибилигин сиикэйдии сиэ» диир.
Ааттыан кэриэтэ
Анырдаан иһэр,
Саҥарымыан кэриэтэ
Саталаан иһэр,
Тохтотуон кэриэтэ
Тууһаан иһэр.
Эр киһи
Сылайыар диэри
Сынньа сатаан баран
Сынньанар сир көрдүү сыылар,
Ону
«Сылаас хоонньоохторгор барар
Сылтаххар сыстыҥ» диир.

Төрдүс мэтириэт[уларыт]

Майгылаах бастыҥа,
Дьүһүннээх үчүгэйэ,
Субалаах туттаҕыра.
Ууруохха айылаах
Обугуркаан уостаах,
Сыллыахха айылаах
Сырыылаах муруннаах,
Кууһуохха айылаах
Кумуулаах тарбахтаах,
Мэтэгэр бэйлээх,
Тэтэгэр эмийдээх,
Кынаҕар быһыылаах,
Салаҥ элбэх саҥалаах,
Олус элбэх оонньуулаах,
Күтүр элбэх күлүүлээх.
Үҥкүүһүт үтүөтэ,
Битииһит бэрдэ,
Ырыаһыт ырааһа;
Мөлтөһүөр үлэһит,
Оттоһуор оҕоһут,
Ханнык эмэ хаһаасчыт;
Мааны таҥаска баҕалаах,
Кыһыл таҥаска кыһалҕалаах,
Күөх таҥаска көхтөөх;
Тас хармааныгар тараахтаах
Ис сиэбигэр сиэкилэлээх,
Хос хоонньугар хомустаах;
Суптурун суунан субуруйар,
Таптыырын тараанан тарайар,
Кэриирин киэргэнэн кэҕийэр.
Сылдьарга сылтаҕы
Сытыытык булар,
Барарга баһылыгар да
Бас биллэрбэт,
Элийэргэ эриттэн да
Иҥнэн турбат;
Ыалга бараары
Ыанньыгын ыһар,
Оонньууга бараары
Оҕолорун хоргутар,
Көргө бараары
Күөһүн көрбөт;
Аһатынньаҥынан алыс,
Бэринньэҥинэн бэрт,
Хоноһомсо5унан олус.
Баҕадьыга барбыта баар,
Урууга ойбута баар,
Ыалга ыстаммыта баар.
Эдэр киһиэхэ эйэлээх,
Бэрт киһиэхэ билсиилээх
Аҕам киһиэхэ аҕайдам.
Хаамтаҕына хараҕа
Хара тыа диэки,
Оттуу сылдьан
Ойууру одуулуур,
Киэһэлик сылдьан
Кэннин кэтиир,
Ыҥырыыга ыллам,
Хоноһоҕо холлоох,
Ааттаспыты аһыныык.
Тиит иэччэхтиитэ
Иэнэ иирэр,
Күөх үүнүүтэ
Көхсө ирэр,
Сайылыкка тахсыыга
Самыыта ирэр.
Түргэн сырыылаах
Түптэ кутурук,
Тиэтэл сырыылаах
Тэлээр тэллэх,
Сытыы сырыылаах
Сырбай сыһыах;
Хаас-харах хамсатар,
Уос-тиис оҥостор,
Быһыы-тутуу быакайар,
Тыгыл-игил тыынар,
Тылбык-илбик көрөр,
Тыыраахылыы тэбинэр,
Тыһы кыскыйдаах
Кыыс оҕо кылаан бэрдэ!

Бэһис мэтириэт[уларыт]

Алтыс мэтириэт[уларыт]

Сэттис мэтириэт[уларыт]

Тура-олоро дьороһуйбут,
Киирэ-тахса биэрэстэммит,
Үрдэр антах
Өҕүрүйдэр бэттэх,
Сэбирдэхтээҕэр чэпчэки,
Тыаллааҕар сытыы,
Туппутун эрэ умнар,
Ылбытын эрэ ыһар,
Аҥар уһугуттан атастаах,
Содуорус бодуруугалаах;
Үҥкүү диэтэххэ
Өлөөрү гынар,
Кырыымпа тыаһаатаҕына
Кыдьырыҥнаан барар,
Хабалыар хаайдаҕына
Хараҥаҕа түһэр;
Сымала курдук
Сыстаҕас майгылаах,
Сотору үлүгэр
Солуна сойор,
Уот курдук омуннаах,
Күөс курдук төлөннөөх,
Абааһы курдук амарах,
Аанньал курдук аһыныгас;
Кэҕэ курдук
Сэлээр кэпсээннээх,
Сахсырҕа курдук
Сааҕынас саҥалаах,
Бытыгыныар курдук
Бычыгырас таллаах.
Биэчэргэ бэттэрэ,
Оонньууга ордуктара,
Сыбаайбаҕа сытыылара,
Сибээккэҕэ сиэдэрэйдэрэ,
Маасылыҥкаҕа бастыҥнара.
Ытаары ыксыы сытан
Күлэн төлө биэрэр,
Күлэн күлүмүрдүү туран
Ытаан сыҥсыйан барар;
Кыра аайыттан
Кыыһыран-тымтан барар,
Утаабакка уора аһаан
Оонньоон-күлэн турар.
О5олоругар олус бэрт,
Кыраларыгар кытыын бэрт;
Уордайдаҕына охсубутунан барар,
Кыыһырдаҕына кырбаабытынан барар,
Охсо туран
Уураабытынан барар,
Таптыы туран
Таһыйбытынан барар,
Сынньа туран
Сыллаабытынан барар.
Аналлаах артыалын,
Эрэмньилээх эрин,
Туһааннаах доҕорун
Моонньуттан кууспутунан,
Уоһуттан уураабытынан,
Сырайыттан сыллаабытынан
Сылдьар.
Ол оннугар
Кубулҕата-дьибилгэтэ
Куллухайдык киирэн
Куттаталаан ылар,
Эгэлгэтэ-бэтиэхэтэ
Эмискэ эргийтэлээн
Элбэхтик эрэйдиир,
Харах уулаах хаппырыыһа
Халыаннык киирэн
Хаарчахтаталаан ылар…
Кубун-дьибин,
Курбун-дьирбин,
Кубулуҥса-дьибилиҥсэ,
Куйааннаах куо-мэтэрис
Кыыс диэн буолар!

1904 с., Якутскай.

Сүрүн сирэйгэ

«Тиһэх чуораан» бырааһынньык

сценарийа

Ыытааччылар: 1. Баснаев И.И.

2. Сыромятникова А.Н.

Кыттар дьоно: Петрова В.Д. – оскуола директора, Сивцева Я.И.- директоры үө.ч. солбуйааччы, 4,9,11 кылаастар салайааччылара, бастакы учууталлара, ыҥырыылаах ыалдьыттар., төрөппутэр.

        (Зал оҥоһуута: Задник. Туттуллар материаллар: Халлаан күөх задник, ватман кумааҕынан кырыллыбыт вагоннар, паровоз, ыллык суол, куорат, мас, сибэкки, дьиэ кэргэн, араас сайдыы бэлиэлэрин кердерер макеттар.

Выпускниктар: 11-с кылаастар көрөөччүлэргэ утары, задник иннигэр тураллар. Тохсустар туннук аннынан, кинилэр иннилэригэр төрдүстэр тураллар. Зал биир ойоҕоһугар экран, проектор, трибуна, ыытааччылар остуоллара уонна эҕэрдэлээччилэр.  Көрөөччулэргэ анаан икки эрээтинэн скамейка тардыллар. 1,2,3,5 кылаастар көрөөччүлэр уҥа өттугэр кылааһынан учууталларын кытта стройдаан тураллар. 6,7,8,10 кылаастар түннүк анныгар кылаастарын салайааччытын кытта стройунан тураллар. Кылаастар бары мероприятиены көрөр курдук клин бэрээдэгинэн туруохтаахтар. Көрөөччүлэри выпускниктартан салама эбэтэр лента быыһыыр).

Мероприятие саҕаланыан иннинэ экраҥҥа выпускниктар, оскуола тустарынан хаартысканан слайд көрдөрүллэр. Оскуола тематыгар сыһыаннаах музыка тыаһыыр.

Фанфар тыаһыыр. Ыытааччылар фанфар тыаһынан киирэн миэстэлэригэр олороллор.

1 ыытааччы: Бүгүн ыам ыйын 20 күнэ. Өксөкүлээх Өлөксөй аатынан Дьохсоҕон орто оскуолатын выпускниктарын киэҥ суолга атаарар бэлиэ куммут. Өрөгөйдөөх “Тиһэх чуораан” кунунэн  манна мустубут бары ыалдьыттарбытын эҕэрдэлиибит.

(“Учат в школе” тыаһынан ыытааччылар выпускниктары ыҥыраллар.)

2 ыытааччы: Эҕэрдэлии көрсүөххэйин бүгүҥҥү күммүт кэрэһиттэрин 4-с кылааһы бүтэрээччилэри. Үөрэнээччилэрин кытта киирэн иһэр кылаас салайааччыта биһиги оскуолабыт биир үопуттаах учуутала Саргылана Петровна Охлопкова. Төрдүс кылааһы быйыл уон икки оҕо бүтэрэр. Онтон   үчүгэй үөрэнээччитэ 8. Төрдүс кылааһы бүтэрээччилэр бүгүҥҥү күҥҥэ ситиһиилэрэ кырата суох. Ол курдук:

(Үөрэнээччилэр учууталларын кытта залы бочуоттаах эргиир оҥороллор уонна түннүк анныгар миэстэлэригэр киирэн тураллар).

(9-с кылаастар киирэр кэмнэригэр “Куда уходит детство” ырыа тыаһыыр)

1 ыытааччы: Ыҥырабыт 9-с кылаас выпускниктарын. Кылаас салайааччытынан үлэлиир оскуола биир бастыҥ, эдэр учуутала, директоры иитэр үлэҕэх солбуйааччы Октябрина Николаевна Аввакумова . Кылааска  үөрэнээччи баарыттан    -һа үчүгэй үөрэнээччи. Тохсус кылаас ситиһиитин туьунан кэпсээтэххэ:

Тохсустар учууталларын кытта залга бочуоттаах эргиир оҥорон баран төрдүстэр кэннилэригэр тиийэн тураллар.

(Фанфар тыаһыыр).

2 ыытааччы: Дохсун ытыс тыаһынан көрсүөххэйин бүгүҥҥү долгутуулаах күммүт саамай тутаах дьоннорун! Оҕо саастыын арахсар, олох киэҥ суолугар үктэнэр ытык күннэригэр оҕолорун арыаллаан киирэллэр выпускниктарбыт төрөппүттэрэ уонна кылаас салайааччыта, оскуолабыт эдэр, элбэҕи эрэннэрэр учуутала Саргылана Егоровна Яковлева. Кылааска 2 үөрэнээччи баарыттан иккиэн  үчүгэй үөрэнээччилэр. Киэн тутта кэпсиибит 11-с кылаас ситиһиилэрин:

(Выпускниктар бочуоттаах эргиир оҥорон баран задник иннигэр учуутталларын кытта тураллар. Төрөппүттэр көрөөччүлэри кытта баран олороллор).

  (Экраҥҥа улааппыт сир шарын ойуута онтон сулустаах халлаан көстөллөр. Сыыйа сулустар выпускниктар хаартыскаларыгар кубулуйаллар. Залга кыратык  «Куда уходит детство?» ырыа иһиллэр. Ол кэмҥэ:

1 ыытааччы: Аан дойду, биьиги олорор планетабыт сайдыыта барыта – киһи өйүн үлэтэ. Өй үлэтэ – бу сырдыктан хараҥаҕа тахсыы. Хас биирдии киһи бэйэтэ планета. Оҕолор, эһиги оскуолаҕа үөрэнэргит тухары планета курдук арыллаҥҥыт сайдаҕыт, улаатаҕыт, күүс уох эбинэҕит. Улаатан истэххит аайы өйдүүн санаалыын тупсаҕыт, киһи быһыытынан ситэҕит.

  (Экраҥҥа кыра сир шарын ойуута онтон сулустаах халлаан көстөллөр. Сыыйа сулустар төрдүстэр  хаартыскаларыгар кубулуйаллар).

2 ыытааччы: Эһиги иннигитигэр ыҥырабыт оскуола алын сүһүөҕүн выпускниктарын, кылаас салайааттын Саргылана Петровна Охлопкованы уонна бэһис кылааска кылаас сайааччытанан анаммыт Саргылана Егоровна Яковлеваны.

(Төрдүстэр учууталарыгар анаан хоһоон этэллэр):

Хаарчаана:   Хас биирдиибит олоҕор

                        Биирдэ эрэ баар эбээт.

Уйбаан:         Хаһан да умнуллубат

                        Бэйэбит бастакы кылааспыт

Айыына:       Бастакы учууталбыт,

                        Бастакы уруокпут,

Сахаяна:       Уонна лыҥкынас тыастаах

                        Бастакы чуорааммыт.

Рома:            Өйдүүбүн бастакы уруокпар

                        Чуглаарар чуорааным

                       Лыҥкыныы ыҥырбытын,

Регина:         Саамай күндү мин кылааспар

                       Сибэккилээх киирбиппин.

Сардаана:   Хас биирдии киһиэхэ

                      Маҥнайгы учуутала

Айсен:         Олус күндү буоллаҕа

                      Ол эрэн барыларыттан ордук

Бары:          Биһиги Саргылана Петровнабыт!

Дарияна:    Учууталбыт биһиэхэ олус күндү

                     Саамай мааны, саамай бастыҥ!

Вика:           Ааҕарга, суруйарга, суоттуурга

                     Салгыбакка үөрэттэ

Андрей:     Элбэх туһалаах дьарыкка,

                     Тутта-хапта сылдьарга

Маша:        Ыллыырга, үҥкүүлүүргэ

                     Киниттэн үөрэннибит.

Бары:         Перемена кэмигэр

                    Ыалдьыттыы, дьаарбайа кэлиэхпит,

                    Саҥа ылар маҥнайгы кылааскар

                    Тулууру, ситиһиини уонна табыллыыны

                    Саргылана Петровна эйиэхэ баҕарабыт!

1 ыытааччы: Эдьиийдэрин, убайдарын эҕэрдэлииллэр үһүс кылаас үөрэнээччилэрэ.

Афоня, Арсен:                                          С чего начинаются знания?

Ангелина:                                                  С картинки в твоем букваре

Андрей:                                                      С начального образования

Родион:                                                      И с первых звонков в сентябре.

Алена:                                                         Со школы они начинаются

Ньургун:                                                      На первой ступеньке крыльца,

Ира:                                                              И в школе они продолжаются,

Паша:                                                           А дальше не видно конца…

Вася, Артур:                                               С чего начинаются знания?

Афоня:                                                        Эйэҕэс эдьиийдэрбит,

                                                                      Улаата охсубут убайдарбыт!

Арсен:                                                         Эһиги эмиэ улааттыгыт,

                                                                      Начальнай оскуоланы бүтэрдигит.

Алена:                                                         Дьоһуннаах дьон буолан

                                                                      Улахан оскуолаҕа үөрэниэххит.

Ира:                                                             Наука төрүтүн силиһин – мутугун түөрүөххүт.

Вася:                                                            Куруутун мэлдьитин

                                                                      Дьаныһан үөрэтэн өйдүөххүт.

Ангелина:                                                  Атааххытын, мэниккитин

                                                                     Хаалларын биһиэхэ  

Паша:                                                          Улааппыт дьон быһыытынан

                                                                     Дьоһумсуйуҥ, мэниктээмэҥ.

Артур:                                                         Учууталларгыт үөрэтэллэрин

                                                                     Болҕойон үөрэтин.

Андрей:                                                     Үчүгэй сыананан

                                                                     Чиҥ, бигэ билиинэн.

 Ньургун:                                                   Төрөппүттэргитин үөрдүн!                        

                                                                     Учууталларгытын кынаттаан!

Андрей:                                                     Күн мэлдьи бу курдук

                                                                    Эһиэхэ чаҕылыйа тыктын!

 (Үһүстэр төрдүстэр иннилэригэр тахсан эҕэрдэлэрин этэллэр, сюрпризтарын биэрэллэр).

2 ыытааччы: Микрофону биэрэбит «А» буукубаттан са5алаан аа5арга-суруйарга, уустук ньымалары суоттуурга, кэрэни кэрэхсииргэ үөрэппит учуутталларыгар Саргылана Петровнаҕа уонна саҥа кылаастарын салайааччытыгар Саргылана Егоровнаҕа.

1 ыытааччы:  Төрдүстэрбит улааттылар, дьоһун дьон буолбуттар. Оҕо да улахан да киһи хаһан баҕарар баҕа санаата туолуон баҕарар.  Ол туһугар кыһаллар, элбэхтэ үлэлиир.

2 ыытааччы:  Оҕолорбут саҥа учууталлара Саргылана Егоровна “Капсула времени” диэн аптаах иһит аҕалла. Билигин оҕолорбут суруйан аҕалбыт баҕа санааларын бу аптаах иһиккэ угуохтара уонна 11-с кылааһы бүтэрэллэригэр ааҕыахтыра.

(Саргылана Егоровна аптаах еапсулаҕа оҕолор баҕа санааларын хомуйар).

(Экраҥҥа арыый улааппыт сир шарын ойуута онтон сулустаах халлаан көстөллөр. Сыыйа сулустар тохсустар  хаартыскаларыгар кубулуйаллар).

1 ыытааччы: Эһиги иннигитигэр 9-с кылааһы бүтэрэр выпускниктарбыт. Тыл барар экзамеҥҥа киирэр туһунан прикаһы ааҕарыгар директоры үөрэх чааһыгар солбуйааччы Сивцева Январита Ивановнаҕа.

(Сивцева Я.И. тахсан экзамеҥҥа киирии туһунан приказ ааҕар. Ол кэнниттэн тохсустар иннигэр тахсан партаҕа олорор курдук илиилэрин иннилэригэр уурунан олороллор. Уонна биирдии, биирдии:

1 оҕо:       Тоҕус сыл ааста

                  Оскуола боруогун атыллаабыппыт.

2 оҕо:       Оччолорго барыта саҥа, солун

                  Барыта күндү да эбит, оҕолоор…

3 оҕо:       Бастакы учуутал,

                  Бастакы уруок,

                  Саҥа доҕоттор.

                  Уонна бары кылааһынан бастакы уонна бастыҥ буоларга дьулуһарбыт.

4 оҕо:        Онтон ыла элбэх сыл ааста. Тоҕус сыл тухары элбэххэ үөрэннибит, биллибит, сайынныбыт.   Үөрэнэрбит таһынан, доҕордоһорго, бэйэ-бэйэни истэргэ үөрэннибит.  

5 оҕо:     Бааллар эбит үчүгэй үөрэхтээх буолан дьоммутун үөрдүбүт түгэммит, араас курэхтэргэ кыттан кыайыы өрөгөйүн билиибит.

6 оҕо:   Ханна барыай,  ардыгар мэниктээн сэмэлэнэн ылыы, сороҕор уруокпутун билбэккэ учууталбытын хомотуу.

7 оҕо:       Ол эрэн биһиги өйбүтүгэр, сүрэхпитигэр куруук баар учууталларбыт, эһиги үөрэппиккит, олоххо бэлэмнээх буоларга өрүү такайаргыт.

8 оҕо:        Ама умнар үһүбүөт, маҥнайгы учууталбытын Татаринова Тамара Ивановнаны, уөрэппит күндү учууталларбытын.

9 оҕо:      Үөрэтэр үтүөҕүтүгэр, үчүгэй бэйэҕитигэр, истиҥ тыл кэрэтин аныыбыт, махталбыт хаһан да бараныа суоҕа!

10 оҕо:    Уонна бары истэн турдаххытына мэктиэ тылбытын биэрэбит:

11 оҕо:    Мэлдьи үөрэ – көтө, дьоҥҥо туһалааҕы эрэ оҥоро сылдьыахпыт

12 оҕо:    Бары предметтэргэ салгыы кыһанан тураммыт үөрэниэхпит, олимпиадаларга араас күрэхтэргэ мэлдьи кыттыахпыт!

13 оҕо:    Мэлдьи эйэлээх, иллээх буолуохпут!

14 оҕо:    Уроктарга хаһан да хойутуохпут суоҕа.

15 оҕо:    Спортивнай рекордары куоһарарга кыһаллыахпыт!

(Кэнники икки оҕо саҥарар кэмигэр 8-тар тыаһа суох кэлэн ойоҕолуу тураллар.)

1 ыытааччы: Тохсус кылаастарга заменнарыгар ситиһиини баҕара, эҕэрдэлии кэллилэр ахсыс кылаас үөрэнээччилэрэ!

Үөрэнээччи:     Күндү тохсус кылааһы бүтэрэр выпускниктар, эһигини орто сүһүөх оскуоланы бүтэрэр экзамеҥҥа киирбиккитинэн эҕэрдэлиибит! Олоххутугар биир суолталаах тургутук күннэри этэҥҥэ ааһаргытыгар, экзаменнаргытыгар кыһаллан бэлэмнэнэргитигэр баҕарабыт. Инникитин да, куруук, маннык бары бииргэ тутуспутунан олоххутугар таба суолу тайанан этэҥҥэ сылдьаргытыгар!

(Ахсыс кылаастар бэйэлэрэ оҥорбут бэлэхтэрин биэрэллэр)

2 ыытааччы:  Оскуолабытыгар күн аайы араас бирикээс тахсар. Онтон билигин ааҕыллар бирикээс, күндү выпускниктарбыт, эһиэхэ аналлаах, олус улахан суолталаах. Өксөкүлээх Өлөксөй аатынан Дьохсоҕон орто оскуолатын 11-с кылааһын үөрэнээччилэрин экзамеҥҥа киллэрэр туһунан бирикээһи ааҕар директоры үөрэх чааһыгар солбуйааччы Сивцева Январита Ивановна.

(Сивцева Я.И. бирикээһи ааҕар).

1 ыытааччы:  Эҕэрдэлииргэ тыл биэрэбит оскуола директорыгар Петрова Василиса Даниловнаҕа.

(Директор эҕэрдэтин кэнниттэн ыытааччылар эҕэрдэлээччилэргэ тыл биэрэн иһэллэр. Бүтэһик төрөппүттэр тыл этэллэр).

2 ыытааччы:  Кыра бэйэҕитин улаатыннаран, эһиги тускутугар утуйар ууларын умнубуттар, үөрэнэргитигэр көмө-тирэх буолбуттар, кинилэр кимнээхтэрий? Ол эһиги төрөппүттэргит, эдьиийдэргит, убайдаргыт. Тылы биэрэбит төрөппүттэр ааттарыттан__________________________________________________________________________.

1 ыытааччы:  Сири симиир сибэккилэр, кып — кырачаан аанньаллар, бастакы кылаас үөрэнээччилэрэ эдьиийдэрин, убайдарын эҕэрдэлииллэр.

1 оҕо:                                Кундү 11-с кылааһы бүтэрэр выпускниктарбыт, эһигини оскуоланы бүтэрэр күҥҥүтүнэн эҕэрдэлиибит!

2 оҕо:                                  Биһиги, эмиэ эһиги курдук

                                             Өйдөөх, барына билэр, кыраһыабай

                                             Бары предметтэри баһылаабыт,

                                             Бастыҥ үөрэнээччи буолуохпутун баҕарабыт!

3 оҕо:                                   Биһиги төһө да кыра, бастакы кылаас үөрэнээччилэрэ буолбуппут иһин элбэҕи үөрэннибит, ааҕар, суруйар, суоттуур буоллубут. Уонна өссө да элбэҕи биллибит.

4 оҕо:                             Уонна эһигититтэн элбэх ыйытыылаахпыт. Болҕойүҥ!

5оҕо:                             Оскуолаҕа киирэр кирилиэскэ хас үктэл баарый?

6 оҕо:                             Иккис кылаастар кылаастарын салайааччыта ким диэний?

7 оҕо:                             Тохсус кылааска диэри хас сайын үөрэнэбитий? 

8 оҕо:                             Оскуолабытыгар барыта хас түннүк баарый?

1 оҕо:                             Үөрэх сылыгар барыта хас каникул баарый!

2 оҕо:                            Ханнык предмеккэ араас өҥү туттабытый?

3 оҕо:                           Эдьиийдэрбит маладьыастар, наһаа элбэҕи билэр эбиккит!

4 оҕо:                           Оскуолаҕытын бүтэрэргэ бэлэм буолбуккут!

(1-й кылаастар эҕэрдэ ырыаларын ыллыыллар).

1 ыытааччы:  Выпускниктарбытыгар, эһиэхэ анаан, эҕэрдэ эйэҕэһин этэ кэллилэр 10 кылаас үөрэнээччилэрэ.

1 оҕо:              Кунду, бииргэ алтыһа сылдьар доҕотторбут! Олоххутугар саамай эппиэттээх, саамай түбүктээх күннэргит тиийэн кэллилэр.

2 оҕо: Хаалбыт күннэргэ өрөйүҥ-чөрөйүҥ, кыһаллан бэлэмнэниҥ! Экзаменнаргытын ситиһиилээхтик туттаран, таптыыр идэҕитин баһылаан саҥа олох хаһаайыннара буолүҥ!

3 оҕо:      Ханнык да үлэттэн толлуман, үтүө суобастаахтык толоруҥ!

4 оҕо:      Билиҥҥигит курдук куруук ыраас суобастаах, үтүө сүрэхтээх, сырдык санаалаах болуҥ!

5 оҕо:      Доҕотторгутун хаһан да умнумаҥ, наада буоллаҕына көмөҕө кэлэргэ бэлэм буолуҥ!

6 оҕо:      Төрөөбүт дойдугут сайдарын туһугар үөрэниҥ, үлэлээҥ.  Хаһан да ханна да буолларгыт үмнумаҥ, үөрэммит оскуолаҕытын, үөрэппит учууталларгытын, бииргэ алтыспыт доҕотторгутун!

(Онустар бэйэлэрэ бэлэмнээбит бэлэхтэрин туттараллар).

2 ыытааччы:  Статистика этэринэн, биир үөрэнээччи, 11 сыл иһигэр ортотунан 8600 урокка сылдьар, 19200-тэ чуораан тыаһын истэр, 900-тэ контрольнай үлэ оҥорор, 12 кг кумааҕы суруйан барыыр. Ону таһынан сүүһүнэн ааҕыллар араас мероприятиеларга кыттар. Бачча элбэх статистическай дааннайы оҕолорбутун кытта тэбис тэҥҥэ, сүүрэн-көтөн үллэстибит киһинэн буолар модун санаалаах, нарын дууһалаах кинилэр кылаастарын салайааччыта. Кылаас салайааччыта буолар элбэх сыраны, тулууру, сатабылы, билиини ону таһынан кырата суох бириэмэни эрэйэр. Тылы биэрэбит оскуолабыт биир бастыҥ, элбэҕи эрэннэрэр учууталбытыгар Саргылана Егоровнаҕа, 11-с кылаас салайааччытыгар.

Яковлева С.Е.: Күндү оҕолорум, төрөппүттэрим, эһигини бу оскуоланы бүтэрбиккитин туоһулуур тиһэх чуорааны истэр ытык күҥҥүтүнэн эҕэрдэлиибин. Олох аҕыйах мүнүүтэнэн эһигини бүтэһик уруокка ыҥырар чуораан тыаһыа. Кунду оҕолорум, эһиэхэ баҕарыам этэ экзаменнаргытын ситиһиилээхтик туттаран, талбыт үөрэххитигэр киирэн эрэллээхтик олох устун хардыылыыргытыгар. Убаастабыллаах төрөппүттэрбит, бииргэ үлэлиир коллегаларым махтанабын эһиэхэ, куруук сүбэ-ама буоларгытыгар, бииргэ, биир сүбэнэн оҕолорбутун иитэн, үөрэтэн үөрэхпитин тумуктээн эрэрбитинэн.

Күндү оҕолорум өйдөөҥ:

• Саамай тулхадыйбат тулааһын – билии;
• Саамай көнө суол – үтүө суобастаах үлэ;
• Саамай хорсун быһыы – бэйэҥ алҕаскын билинии;
• Саамай дьону түмэр – эн дьоҥҥо итэҕэлин;
• Саамай эрэллээх доҕор – оҕо сааһын доҕоро;
• Саамай үчүгэй оскуола – Дьохсоҕон орто оскуолата.

Билигин мин оҕолорум убаастыыр учууталларыгар анаан вальс үҥкүүлүөхтэрэ.

(Вальс музыката тыаһыыр. Выпускниктар үҥкүүлүүллэр).

1 ыытааччы:  Бүгүҥҥү күммүт саамай долгутуулаах түгэнэ тиийэн кэллэ. Тылы биэрэбит бүгүҥҥү күн тутаах туоһуларыгар, оскуолабыт выпускниктарыгар.

(Фанфар тыаһыыр. Выпускниктар иннигэр тахсаллар уонна биирдии, биирдии тылларын этэллэр)

Маша: Айта иккиэн сиэттиспитинэн оскуолабытын бүтэрээри тиһэх чуорааммыт тыаһын истээри турарбыт эмиэ да олус үөрүүлээх, кыратык курус да буолар эбит ээ.

Айта: Аны, хаһан да, кыра оҕо буолан, оскуолабыт коридорунан сүүрбэппит.

Маша: Аны, хаһан да, учууталларбыт, кылааска, биһигини үөрэтэ диэн киирэн кэлбэттэр.

Айта: Аны, хаһан да, үтүрүһэ-анньыһан, оскуолабыт остолобуойугар уочараттаабаппыт.

Маша: Аны, хаһан да, оскуолабытыгар ыытыллар араас тэрээһиннэргэ долгуйа бэлэмнэммэппит.

Айта: Ол эрээри, үөрэммит хас биирдии уруокпут, оскуолаҕа сылдьыбыт хас биирдии чааспыт биһиэхэ күндү!

Маша: Умнуохпут дуо, ама, бастакы учууталбытын, бастакы үчүгэй сыанабытын, доҕотторбутун, убаастыыр учууталларбытын!

Айта: Махтанабыт эһиэхэ, күндү учууталларбыт, 11 сыл тухары үөрэтэн билиини биэрбиккитигэр, махтанабыт эһиэхэ Саргылана Егоровна үөрүүлээх да курус да күннэрбитигэр куруук аттыбытыгар бааргыттан

Маша:  махтанабыт төрөппүттэрбитигэр, тулуургут, биһиэхэ уостубат тапталгыт, хаһан да ааспат эрэлгит иһин!

Айта: Эрэннэрэбит, куруук иннибит диэки дьулуһуохпут диэн, эрэннэрэбит эһигини хаһан да умнуохпут суоҕа диэн!

2 ыытааччы:   Күн кэрэ киһиэхэ –

                           Учуутал эйиэхэ

                           Бүгүн мин сорунан,

                           Үчүгэй тыл кэрэтин

                           Хорсуннук сананан

                           Иннигэр турабын,

                           Махталбын этэбин          

                           Ырыабын ыллыыбын.

(Выпускниктар ырыалара. Илиилэригэр чуораан тутан тураллар. Ыллаан бүтэн баран учууталларын кытта залы биирдэ эргийэ хаамалар). Ол кэмҥэ:

1 ыытааччы:  Чуораан тыаһа чугдаар, чугдаар!

                          Чугаһынан, ырааҕынан,

                          Чугдаарар чуораан тыаһынан

                          Оҕо саастыын арахсан                          

                          Уһун олох суолугар

                          Эрэллээхтик киириэҕиҥ!

Билигин выпускниктарбытыгар анаан оскуола аатыттан бырааһынньыктааҕы сюрприз – торт!

 Манан эмиэ да үөрүүлээх да эмиэ да курус “Тиһэх чуораан” бырааһынньыкпыт түмүктэнэр. Оскуоланы бүтэрэр түмүк уруокка, чугдаарар чуораан тыаһынан ыҥырар бастакы учууталлара Охлопкова Саргылана Петровна. Баҕарабыт оҕолорбутугар, олох киэҥ аартыгар көнө суолу, эрэллээхтик иннигит диэки хардыылааҥ!

(Выпускниктар Алсу “Экзамены кончатся скоро” ырыанан тахсан бараллар.    Ыалдьыттар тарҕаһаллар .

Бүттэ.

Автор: Саввина Л.М. оскуола библиотекара.            

2010 сыллар саҥаларыгар бииртэн биир  кэрэ, талааннара таһынан таһымныы сылдьар айылаах, саҥа үйэ  ыччаттара П.Ойуунускай аатынан Саха тыйаатырыгар кэлбиттэрэ. Кинилэр ортолоругар бүгүҥҥү дьоруойбут Лена Маркова баара.

edersaas.ru

Микиитэ оруолугар

Щепкини бүтэрэн кэлбит сылларын эһиилигэр, 2003 с. тыйаатыр режиссера Василий Фомин саха классига Николай Мординов-Амма Аччыгыйа “Сааскы кэм”  арамаанын сценаҕа туруорбута. Онно Лена Маркова Микиитэни оонньообутун көрөөччүлэр олус сөбүлээбит­тэрэ уонна ылыммыттара. Лена Маркованы уонна «Сааскы кэми» кытары тыйаатырга эмиэ атын салгын сайан киирбит курдуга.

Тыйаатырынан «умайыы»

— … Оҕо сылдьан тэлэбиисэргэ биирдэ эмэ сахалыы испэк­тээк көһүннэҕинэ, болҕомтобун уурар этим. Ити, баҕар, артыыска буоларбар ханан эмэ олук уурбута буолуо. Тыйаатырга тардыыта суох киһи көрүө суоҕун сөп эбитэ буолуо. Тэлэбиисэргэ “Татыйаас” испэк­тээги наһаа астына көрбүппүн өйдүүбүн. Степанида Ильинична Татыйааһа кэргэн тахсан, дьиэтиттэн арахсаары туран ынахтарын аһынан ытыырын көрөн тэҥҥэ ытаспытым ээ…”,

– диэн Лена кэпсииригэр СӨ норуодунай артыыстара Степанида Борисованы уонна Анатолий Николаевы кытта кэлин биир сценаҕа үлэлиэм диэн ыраланар да кыаҕа суоҕун туһунан этэр. Аан бастаан сценаҕа 5 саас­тааҕар тахсыбыт кыыс кэлин төһө да ыллаан, үҥкүүлээн сценаттан түспэтэр, артыыс буолар туһунан санаан көрбөт да этэ. Саха тылын уонна литературатын уруогун олус сөбүлүүрэ. Үөһээ Бүлүүгэ гимназияҕа билигин Саха ты­­йаатырын кэскиллээх режиссера Руслан Тараховскайдыын биир кы­­лааска үөрэммиттэрэ. Лена Яковлева Үөһээ Бүлүү лиссиэйигэр 11-с кылааһы бүтэрэр сылыгар, хас эмэ сыл кэнниттэн Щепкин аатынан театральнай училищеҕа ыччаттары сүүмэрдииллэрин туһунан сураҕы истибитэ. Оскуолатын ситиһиилээхтик бүтэрэн, дойдутугар Маарга кэлбитигэр, история учуутала Евгений Егорович артыыс идэтигэр туттарсарыгар сүбэлээбитэ. Онно Лена: “Ээ суох. Артыыстар тус олохторо суох!” – диэн олус күүскэ этэн кэбиспитит­тэн, билигин күлэ саныыр.

Оҕолорун курдук сыһыаннаһаллара

Ситии-хотуу аттестатын илиитигэр ылбыт кыыс Дьокуускайга кэлэн докумуоннарын туттарбыта. Тутар хамыыһыйа түмүк таһаарбытынан, Лена 20 оҕо иһигэр кыайан хабыллыбатаҕа. “Уҥуоҕунан кырачаан, уҥуоҕа-иҥиэҕэ кэтит, моонньо кылгас” диэн сыана быһан хомоппуттара. Дьолго, кэлин 5 эбии миэстэни биэрэн, кыыс хомолтото уһаабатаҕа.

“Москваҕа үөрэнэ тиийэн баран көрдөхпүнэ, эмиэ да дьонтон атын кылгас моонньум суох, оннук улахан кэтитим суох курдуга…”,

– диир билигин Саха тыйаатырын биир ураты суоллаах артыыската.

Сэттис кылаастан саҕалаан төрөппүттэриттэн ыраах сылдьан үөрэнэргэ үөрүйэхтээх кыыс, эмиэ төрөппүттэриттэн ыраата барыыта улахан охсуута суох буолуон сөбө. Ол эрэн, хаһан да сылдьыбатах ыраах куораттарыгар Москваҕа кэлбит ыччаттар бары да дойдуларын, төрөппүттэрин олус ахталлара.

“Бастакы кууруска дьоммун кытары төлөпүөнүнэн кэпсэтэрбэр саҥаларын истэн баран, долгуйан бөтө бэрдэрбиппин, ол эрэн, кинилэргэ ону биллэрбэт буола сатаабыппын өйдүүбүн. Атын хос кыргыттара: “Кыргытта-ар, ытыыбыт дуо?” – дэһэн баран, хосторугар ытаһан, ахтылҕаннарын таһаарар этилэр. Оттон мин биирдэ эмэ хараҥа муннугу булан эмиэ кистээн ытаан ыларым…”,

– диэн маннык ахтылҕаннаах күннэр наһаа уһаабатахтарын туһунан этэр. Тоҕо диэтэххэ, национальнай устуудьуйа ыччаттарын үөрэтэргэ тус олохторун да анаабыт преподавателлар хас биирдии устудьуоҥҥа оҕолуу истиҥ, кыһамньылаах сыһыаннаахтара.

Эдэр эрдэххэ, ханнык да оруолу кыайыах курдуккун…

— Уопсайынан, эдэрбэр оҕустаран эбитэ дуу, ханнык баҕарар оруолу кыайыах-хотуох курдук сананар этим. Кэлин ол санаа арыый уларыйбыта. Преподавателлэрбит: “Үлэлии бардаххытына, араас интириигэлэр, устугас түгэннэр баар буолуохтара”, – диэн сэрэтэр этилэр. Олох буоллаҕа дии. Кылаабынайа, Саха тыйаатырыгар киһиэхэ киһилии сыһыан баар. Оруоллар тустарынан эттэххэ, устудьуонннуу сылдьан үчүгэй оруол бэриллибит дьүөгэлэрбитигэр, доҕотторбутугар ымсыыра, испитигэр ордугургуу саныырбыт эбитэ буолуо да, билигин оннук суох. Тоҕо диэтэххэ, ким ханнык оруолу кыайыан сөбүн, ким ханнык уобараска сөп түбэһиэн сөбүн билэбит, бэ­­йэ-бэйэбитигэр сүбэ-ама бэрсэбит”,

– диэн Лена тута боччумура түһэр.

Сэттэ мэтириэт

Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын туйгуна Лена Маркова Өксөкүлээх Өлөксөй “Саха  дьахталларын сэттэ мэтириэтэ” айымньытынан испэктээккэ ис кыаҕын толору арыйбыта. Роман Дорофеев режиссер быһыытынан холоммут бастакы үлэтигэр икки эрэ кылаабынай оруол баар, ол эбэтэр  Лена Павел Колесовтыын эрэ оонньообуттара. Дьэ,  манна эдэр артыыска сэттэ мэтириэти соҕотоҕун арыйарыгар сүрүн тирэҕинэн кини поэма хомуһуннаах тылларын ис-иһиттэн эҥсэн ааҕыыта, кылыһахтаах тойуга уонна араас уобараска түргэнник  уларыйар маастарыстыбата  буолбута. Артыыска көстүүмнэрин да уларыппакка, сирэйин кыратык харандааһынан сотторон ыла-ыла, сэттэ   мэтириэккэ   табыгастаахтык “көһөн”  оонньообута.  2018 с. Ньурбаҕа ыытыллыбыт “Сата” бэстибээл Лена Маркова чахчы кыайа-хото туппут “Саха дьахталларын сэттэ мэтириэтинэн» аһыллыбыта уонна Л.Маркова “дьахтар бастыҥ оруолун” аатын ылан, Москваҕа стажировкаланан кэлбитэ мээнэҕэ буолбатах.

Мааркаптар

“Мин бу орто дойдуга кыыс оҕо буолан ананан кэлэн, ийэ буолар дьолу билэрбэр кэргэн буолуохтаах күндү киһим Дмитрий Федорович Марков диэн ааттааҕын төрөппүттэрим тута сөбүлүү истибиттэрэ. Тоҕо диэтэххэ, Дмитрий Федорович диэн олус үтүө санаалаах таайдаах этим.

Мин бастаан кэргэним эбээтэ Ирина Минкарованы кытары билсибитим ээ. Димам – мин дьүөгэм Ильяна Павловалыын аймахтыылар. Биир күн Ильянаны көһөрө тиийбиппитигэр, Ирина Тимофеевна Ильянаттан мин доҕордоохпун дуу, суоҕун дуу сураспыт этэ. Ильяна “суох” диэн чап гыннарбытыгар олус үөрбүт уонна “Диманы кытары билиһиннэриэххэ баар эбит” диэбит… Онон, бэйэ-бэйэбитин кытары түргэнник билсибиппит, түөрт ыйынан ыал буоларга быһаарыммыппыт. Кэргэним ас-үөл технолога идэлээх, тутуунан дьарыктанар, уопсайынан, булааччы-талааччы, дьиэ кэргэммит эрэллээх эркинэ. Түөрт оҕолоохпут. Төһө да элбэх оҕолоох курдугум иһин, үлэбиттэн өр кэмҥэ тэйэн хаалбатаҕым, биһиги идэбитигэр киһи олордо да олорон хаалыан сөп”,

– диэн Лена сэһэргиир.

Артыыска Лена Маркованы сөбүлүүр, кинини кэтэһэр көрөөччүлэр дьоллоругар, эдэр ыаллар икки өттүттэн төрөппүттэрдээх буоланнар, көрөөччүлэр сөбүлүүр артыыскаларын харахтарын далыттан сүтэрбэттэр. Улахан уоллара Алик биэс ыйыгар номнуо үлэтигэр тахсан, өссө биир ыйынан гостуруоллуу баран турардаах. Ити курдук, оҕолорун хааллара-хааллара ыраах гостуруолларга төһөлөөх айаннаабыта буолуой? Онуоха эдэр ийэ тоҥуй сүрэҕэ кырачааннарын төһөлөөх ахтыбытын, кинилэри санаан туоххаһыйбытын бэйэтэ эрэ билэн эрдэҕэ. Арай кэргэнигэр уонна кини төрөппүттэригэр Ксенья Семеновнаҕа, Федор Васильевичка, бэйэтин ийэлээх-аҕатыгар эрэнэрэ итиэннэ идэтигэр бэриниилээҕэ кыайдаҕа.

ЫСПЫРААПКА:

Маркова Елена Дмитриевна

1981 сыллаахха Ньурба улууһун Маар с. төрөөбүтэ.

2002 сыллаахха Москватааҕы М.С. Щепкин аатынан театральнай училищены бүтэрбитэ.

2002 сылтан П.А. Ойуунускай аатынан Саха академическай тыйаатырыгар үлэлиир.

Кэргэннээх, түөрт оҕолоох.

Акулина ТАРАСОВА, тыйаатыр сүгүрүйээччитэ:

— Москваҕа сахалартан бүтэһигинэн үөрэммит «щепкинецтэр» дипломнай үлэлэринэн Горнай улууһугар гостуруоллаабыттарыгар артыыс үрдүк аатын сүгүөхтээх эдэркээн ыччаттары бастакынан көрбүт бу улуус олохтоохторугар ымсыыра санаабыттааҕым.

Мин Лена Маркова дьиҥ сахалыы куттааҕын, мэник-тэник майгылааҕын, нарынын-намчытын, ардыгар дохсунун, оруолга түргэнник уларыйарын кэрэхсиибин. Кылыһахтаах куолаһынан тойук туойан бардаҕына, ханнык таас сүрэхтээх да киһи нохтолоох сүрэҕэ тохтообот буолуоҕай дии саныыбын.

Надежда ЕГОРОВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru

«Толкуйдаа, Оонньоо, кыай» (интеллектуальнай оонньуу)

I туьумэх

Номоххо кэпсэнэринэн Манчаары Баьылай ханнык олонхолору толортообутуй?

НКУ ИЛЭРИ

ЫСЫК ДЬРУАЙА ОУК

РЫТЫАЛАА ЛАА ЙУГУТН

5ОО УРНЬУГН

БЭЭРИТ ГЭНЭРБ

КУН ЭРИЛИ

КЫЫС ДЬУРАЙА КУО

АЛААТЫЫР АЛА ТУЙГУН

О5О НЬУРГУН

БЭРИЭТ БЭРГЭН

Ii ТУЬУМЭХ

Олонхо геройдарын наардаталаа

МЭНИЧРЭ ГЭНЭРБ

МЭНИЧРЭ ГЭНЭРБ

РГНЬНУ ООБУРТ

РГНЬНУ ООБУРТ

ЫСЫК УРНЬУГН

ЫСЫК УРНЬУГН

ЧЛАНАЫХААН УОК

ЧЛАНАЫХААН УОК

ЫЫНЛАЙТА ОУК

ЫЫНЛАЙТА ОУК

ЭРЧИМЭН БЭРГЭН

НЬУРГУН БООТУР

КЫЫС НЬУРГУН

ХААЧЫЛААН КУО

АЙТАЛЫЫН КУО

Саха литературатын торуттээччи А.Е.кулаковскай – Оксокулээх олоксой айымньыларын ааттаталаа

КЭЧЧЭГЭЙ БААЙ

ЧЧЭЭГЭКЙ ААБЙ

СЭТТЭ МЭТИРИЭТ

ЭТЭТС ЭЭИИРМТТ

БАЙАНАЙ АЛГЫЬА

БЙААНЙА ЛГАЬАЫ

ОЙУУН ТУУЛЭ

УЙУНО УУТЛЭ

КУОРАТ КЫРГЫТТАРА

РТАКОУ ТАРАТЫГРЫК

КОРООЧЧУЛЭРИ КЫТАРЫ ООННЬУУ.

1. САХАЛЫЫ ТЫЛЫНАН СУРУЛЛУБУТ БАСТАКЫ

ЛИТЕРАТУРНАЙ АЙЫМНЬЫ?

(Уваровскай «Ахтыылар»)

2. Киьи – аймах бодоруьар ньымата?

(тыл)

3. Саха тылыгар икки букванан бэлиэтэнэр бутэй до5ооннор?

(ДЬ, НЬ)

Айымньы геройдарын хайааьыннарынан таай.

Кинигэ геройа 10-с кылааьы бутэрбитэ, сэриигэ сылдьыбыта, учуутал буолбута, оскуола оло5ун тупсарарга дьулуспута.

(«Сурэх тэбирин тухары», Сергей Аласов)

Кэпсээн геройа 10-с кылааьы бутэрбитэ, сэриигэ сылдьыбыта, табаарыьын олорбутэ, уонна ол торуотун кистээн эппэтэ5э.

(«От урэххэ» Дмитрий Тытыгынаев)

Хоьоон геройа гражданскай сэриигэ кыттыбыта, ревкомнаабыта, кинини ыппыттара, о5ото тулаайах хаалбыта.

(«Ус ыстыык уоьугэр» Эллэй)

Кэпсээн геройа быстар дьаданы, ыалга хамначчыттаабыта, о5ото эьэтигэр иитиллибитэ, тааска харан олбутэ.

(Кундэ, «Марба»)

Iii ТУЬУМЭХ

СУРУЙААЧЧЫ ТОРООБУТ УЛУУЬУН ААТТАА?

СЕРАФИМ РОМАНОВИЧ КУЛАЧИКОВ – ЭЛЛЭЙ

АЛЕКСЕЙ ЕЛИСЕЕВИЧ КУЛАКОВСКАЙ -ОКСОКУЛЭЭХ ОЛОКСОЙ

ИНИ — БИИ ДАНИЛОВТАР

ТИМОФЕЙ ЕГОРОВИЧ СМЕТАНИН

СЕРГЕЙ ЗВЕРЕВ – КЫЫЛ УОЛА

ГОРНАЙ УЛУУЬА

КЭБЭЭЙИ УЛУУЬА

ТААТТА УЛУУЬА

СУНТААР УЛУУЬА

АММА УЛУУЬА

СЕРАФИМ РОМАНОВИЧ КУЛАЧИКОВ – ЭЛЛЭЙ

АЛЕКСЕЙ ЕЛИСЕЕВИЧ КУЛАКОВСКАЙ -ОКСОКУЛЭЭХ ОЛОКСОЙ

ИНИ — БИИ ДАНИЛОВТАР

ТИМОФЕЙ ЕГОРОВИЧ СМЕТАНИН

СЕРГЕЙ ЗВЕРЕВ – КЫЫЛ УОЛА

АММА УЛУУЬА

ТААТТА УЛУУЬА

ГОРНАЙ УЛУУЬА

КЭБЭЭЙИ УЛУУЬА

СУНТААР УЛУУЬА

СУРУЙААЧЧЫЛАР ПСЕВДОНИМНАРЫН БУЛ

ВАСИЛИЙ СЕМЕНОВИЧ ЯКОВЛЕВ

НИКОЛАЙ ГАВРИЛОВИЧ ЗОЛОТАРЕВ

НИКОЛАЙ ЕГОРОВИЧ МОРДИНОВ

ВЛАДИМИР МИХАЙЛОВИЧ НОВИКОВ

ДМИТРИЙ КОНОНОВИЧ

СИВЦЕВ

АММА АЧЧЫГЫЙА

ДАЛАН

ЯКУТСКАЙ

СУОРУН ОМОЛЛООН

КУННУК УУРАСТЫЫРАП

ВАСИЛИЙ СЕМЕНОВИЧ ЯКОВЛЕВ

НИКОЛАЙ ГАВРИЛОВИЧ ЗОЛОТАРЕВ

НИКОЛАЙ ЕГОРОВИЧ МОРДИНОВ

ВЛАДИМИР МИХАЙЛОВИЧ НОВИКОВ

ДМИТРИЙ КОНОНОВИЧ

СИВЦЕВ

ДАЛАН

ЯКУТСКАЙ

АММА АЧЧЫГЫЙА

КУННУК УУРАСТЫЫРАП

СУОРУН ОМОЛЛООН

КУЛЬТУРА АРААС ЭЙГЭТИГЭР УЛЭЛИИ ХАМСЫЫ СЫЛДЬАР ДЬОННОРУ ИДЭЛЭРИНЭН НААРДАТАЛАА

ОПЕРА ЫРЫАЬЫТА

РЕЖИССЕР

САХА ТЕАТРЫН АРТЫЫЬА

ОЛОНХО ТЕАТРЫН СОЛИЬА

УНКУУ ТЕАТРЫН СОЛИЬА

ЭСТРАДА ЫРЫАЬЫТА

СЕРГЕЙ ПОТАПОВ

АЙТАЛИНА АДАМОВА

СТЕПАНИДА БОРИСОВА

АЙААЛ АММОСОВ

НИКОЛАЙ ДЬЯЧКОВСКАЙ — СААРЫН

АФАНАСИЙ АФАНАСЬЕВ

РЕЖИССЕР

ОПЕРА ЫРЫАЬЫТА

ОЛОНХО ТЕАТРЫН СОЛИЬА

САХА ТЕАТРЫН АРТЫЫЬА

ЭСТРАДА ЫРЫАЬЫТА

УНКУУ ТЕАТРЫН СОЛИЬА

СЕРГЕЙ ПОТАПОВ

АЙТАЛИНА АДАМОВА

СТЕПАНИДА БОРИСОВА

АЙААЛ АММОСОВ

НИКОЛАЙ ДЬЯЧКОВСКАЙ — СААРЫН

АФАНАСИЙ АФАНАСЬЕВ

Iv ТУЬУМЭХ

САХА КЛАССИК СУРУЙААЧЧЫЛАРЫН ХААРТЫСКАЛАРЫНАН КОРОН ААТТАТАЛАА

Николай денисович неустроев

Алексей елисеевич кулаковскай

Платон алексеевич ойуунускай

Анемподист иванович софронов

Василий васильевич никифоров -кулумнуур

V туьумэх араас ыйытыктар

Ким туьунан этиллибитий?

Буквалара оонньуллар,

Буквалара мунньахтыыллар,

Азбуката чабыр5ахтыыр,

Аччыгыйа абырыыр

(Петр Тобуруокап)

«Сурук-бичик» букубаардаах

«Аа5ар кинигэ» анабыллаах,

Лингвист-полиглот

Кэриэьэ кэскиллээх,

Улэтэ уйэлээх.

(Семен Новгородов)

Сахалыы алфавит хас буукубалаа5ый?

1. 42

2. 39

3. 40

Сахалыы алфавикка хас аьа5ас дор5оон баарый?

1. 15

2. 12

3.18

Алфавикка дор5оону бэлиэтээбэт хас буква баарый?

(2: Ь, Ъ)

Икки араас букванан, биир дор5оону бэлиэтиир аьа5ас дор5ооннор

(Дифтонг: ЫА, ИЭ, УО, УО)

VI туьумэх

БЛИЦ-ЫЙЫТЫЫЛАР

А.Е. Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй 1877 сыллаахха Таатта улууһун (уруккунан Боотурускай) IV Дьохсоҕон нэһилиэгэр төрөөбүтэ. 1897 сыллаахха реальнай училищены бүтэрбитэ. 1900 сыллаахха “Байанай алгыһа” поэманан саха литэрэтиирэтин саҕалаабыта.

Өксөкүлээх Өлөксөй биллэр икки улахан айымньытынан “Ойуун түүлэ” уонна “Саха интэлигиэнсийэтигэр сурук” буолаллар. Бу айымньылар тула билим эйгэтигэр дьүүллэһии, ырытыһыы, учуонайдар икки ардыларыгар мөккүөр күн бүгүҥҥэ диэри барар. Тус бэйэм “Саха интэлигиэнсийэтигэр сурук” айымньытын саха бастакы научнай трактатын быһыытынан ылынабын.

Ол гынан баран, бүгүн күндү ааҕааччылар, эһиэхэ анаан, А.Е. Кулаковскайы саха сатиратын төрүттээччи быһыытынан арыйыам.

Итэҕэһи, дьиэги күлүү гынан

Кинээс сололоох Антиох Дмитриевич Кантемир диэн нуучча сатирига өлүөн иннинэ таһааттарбыт айар үлэтин толору хомуурунньугун киирии ыстатыйатыгар сатира жанрын, өйдөбүлүн туһунан маннык ыйар: “Сатираны тиэхэлээх тыл сүһүөҕүн нөҥүө куһаҕан майгыны арыйар уонна ол майгыны көннөрө сатыыр айымньы диэн ааттыахха сөп. Тоҕо диэтэххэ, сатира ис-иһигэр майгыга үөрэтэр атын айымньылары кытта маарынныыр, ол эрээри кини тылын сүһүөҕэ судургу уонна күлүүлээх, таттаран туран ааҕарга үчүгэй”.

“Сатира (лат. satira – satura — булкуур) – орто дойду олоҕун итэҕэһин-быһаҕаһын, киһи дьиэгин күлүү гыныы. Юмортан уратыта диэн, сатира сиилэнэр көстүү көнөрүгэр эрэли хаалларбат, “Сатира анала – эргэрбити күлүк дойдутугар атаарыы”, – диэн сатирическай айымньылар ааптардара М.Е. Салтыков-Щедрин быһаарбыта.

Ити курдук, нуучча сатирик суруйааччылара аҥаардас айымньыларыгар эрэ олох итэҕэстэрин саралаабакка, сатира аналын, тосхолун быһаара сатаабыттар. Саха фольклоругар көстөрүнэн, сахалыы сатира эмиэ норуот өйүн-санаатын кытта тилэх баттаһан үөскээн баран, кинини кытта сэргэстэһэ сайдан кэлбит диир сөптөөх. Ону биһиги норуот тылынан уус-уран айымньытын араас жанырдарыгар көрүөхпүтүн сөп.

Бастакы сатирическай айымньылар

Өксөкүлээх Өлөксөй бары айымньыларыгар төрөөбүт норуотун олоҕун, эрэйин-кыһалҕатын хайдах баарынан кырдьыктаахтык көрдөрбүтэ. Ол курдук, колониальнай баттал, омук быһыытынан чөл хаалыы, үөрэх, култуура сайдыытын боппуруостара, дьахтар ыар балаһыанньата, о.д.а. кыһалҕалар турбуттара. Төрөөбүт норуотун муҥура суох таптыыр поэт бу кыһалҕаттан тахсар суолу, практическай сүбэлэри “Ойуун түүлэ” аатырбыт поэматыгар уонна “Интэлигиэнсийэҕэ суругар” ыйан-кэрдэн биэрбитэ.

Кини өссө биир саҥа суолу тэлиитинэн саха литэрэтиирэтигэр сатираны олохтооһуна буолар. Аан-бастаан кини уус-уран литэрэтиирэҕэ сатирическай айымньылары суруйбута, уопсастыба олоҕор баар итэҕэстэри уран тыл көмөтүнэн саралаабыта.

А.Е. Кулаковскай айар үлэтин саҕаланыытыгар, 1904-1907 сылларга, демократическай хайысхалаах уонна дириҥ социальнай ис хоһоонноох “Тыа дьахтара”, “Саха дьахталларын мэтириэттэрэ”, “Кэччэгэй баай” курдук айымньылары суруйбута.

XIX үйэ бүтүүтүгэр дьахтар балаһыанньата Саха Сиригэр сүрдээх ыарахан этэ. Сайын, кыһын ыарахан үлэттэн, силлиһэ турар хотонноох дьиэ кириттэн-хоҕуттан саха дьахтарын доруобуйата алыс айгырыыра. Үгүстэрэ уончата-сүүрбэччэтэ оҕолонон баран, биири-иккини эрэ тыыннаах тутан хаалаллара. Онно эбии торохуома, сэллик курдук тарҕаммыт ыарыылар быһа миинэллэрэ. Демографтар этэллэринэн, оччотооҕу Саха уобалаһыгар ХХ үйэ саҕаланыытыгар дьахтар ахсаана эр дьоннооҕор аҕыйаан барбыт. Ол аата сахалар омук быһыытынан эстэр-быстар суолга үктэммиттэр.

Итини барытын көрөн-истэн улааппыт, билбит-көрбүт поэт айымньыларыгар саха дьахтарыгар анаан хас да айымньыны суруйбута.

1925 с. ыам ыйын 27 күнүгэр А.Е.Кулаковскай литэрэтииринэй уонна чинчийэр үлэтэ 25 сылын туолбут үөрүүлээх үбүлүөйүгэр дакылаат оҥорбут А.И. Софронов-Алампа: “Саха дьахталлара батталтан босхолоноллорун иһин Кулаковскай маҥнайгы охсуһааччы буолбута, үгүс хоһоонноругар кини саха дьахталларын олохторун көрдөрбүтэ”, — диэн бэлиэтээн эппит.

Тиэмэлэринэн наардыыр буоллахха

Алексей Елисеевич сатиратын тиэмэлэринэн наардыыр буоллахха, икки тиэмэҕэ араарыахха сөп. Ол курдук, “Саха дьахтарын ыар дьылҕата” уонна “Сиэр-майгы сатарыйыытын, омсотун саралааһын”.

“Саха дьахталларын ыар дьылҕата” тиэмэҕэ «Саха дьахталларын мэтириэттэрэ», «Тыа дьахтара» диэн суруйбут айымньыларыгар А.Е. Кулаковскай просветитель-сырдатааччы, норуотун сырдыкка тардар, сайыннарар күүстээх баҕалаах киһи буолара дьэҥкэтик көстөр. Бу сатирическай тосхоллоох айымньыларыгар уопсастыба киһиэхэ хайдах сабыдыаллаабыта, киһи дьылҕата, майгыта уларыйыыта, олох араас муннуктара чорботуллан көрдөрүллэр. Ааптар айымньыларыгар социальнай проблеманы таһынан, сиэр-майгы (нравственнай-этическэй) тосхоллору эмиэ туруорар.

«Тыа дьахтара» айымньытыгар тыа дьахтарын төрүөҕүттэн өлүөр диэри ыар олоҕун кырдьыктаахтык, дириҥник көрдөрбүтэ. Манна дьахтар балаһыанньата олох объективнай түмүгүн быһыытынан бэриллэр. Өксөкүлээх Өлөксөй айар үлэтин туһунан кинигэ ааптара Е.Е. Алексеев бу айымньы уобараһын туһунан маннык бэлиэтиир: «Олох кыһалҕата, үлэҕэ миккиллии, оҕо көрүүтэ, бурдук тардыыта, ынах сааҕын күрдьүүтэ, ас астааһын, сайын оттооһун – бу саха дьахтарын сарбыйбыт өрөбөлүүссүйэ иннинээҕи ыар, хараҥа кырдьык. Маннык алдьархайдаах олохтон бу дьахтар киҥэ-наара, быһыыта-майгыта алдьанар. Дьахтар маннык ыар дьылҕаланыытыгар оччолорго саба бүрүүкээн, хам тууйан турбут олох тутула, баайдар ынырык батталлара, хабалалара, бырыһыаннара үүйэ-хаайа тутан олорбута ол буруйдаах». Айымньыга поэт гуманистическай, демократическай көрүүтэ толору арыллар: саха дьахтара төрүөҕүттэн ыла ыар олоҕо, дьолго анамматаҕын, эрэйи-муҥу муннунан тыырарын көрдөрөр.

«Тыа дьахтара» хоһоон уобараһын туһунан «Ырыа-хоһоон» научнай таһаарыы маҥнайгы томун комментарийыгар «Ааптар «Саха дьахталларын мэтириэттэрэ» поэматын маҥнайгы мэтириэтин – саха дьахтарын типическэй уобараһын — бу поэмаҕа өссө дириҥэтэн, чиҥэтэн биэрэр» диэн санаа этиллэр.

 Ол эрээри, мин санаабар, бу айымньы «Саха дьахталларын мэтириэттэрэ» поэма 1-кы, 2-с, 3-с мэтириэттэриттэн таҥыллан оҥоһуллубут. Бастатан туран, айымньы уобараһа эмиэ ииккэ-саахха сыбаммыт, хотонун көрөр дьахтар. Иккиһинэн, аны туран, саҥатынан-иҥэтинэн кимиэхэ да кыайтарбат. Үсүһүнэн, оҕонньоруттан сотору-сотору кырбанар. Ону таһынан, бу айымньыга «Саха дьахталларын мэтириэттэрэ» поэмаҕа баар суорумньуһут эмээхсин уобараһа көстөн ааһар. 

Өксөкүлээх Өлөксөй, биир өттүттэн, саха дьахтарын ыар олох сиэртибэтин быһыытынан аһынар, кини туһугар сүрэҕэ ыалдьар. Иккис өттүнэн, дьахтар ыар олохтон сиэрэ-майгыта алдьаммытын сатирическай кыраасканы хойуннаран, сүрдээн-кэптээн көрдөрөр, эдэр кыыһы манныкка тиэрдибит быһыы-майгы социальнай биричиинэлэрин бэрт дьэҥкэтик өйдүүр:

«Анах ыыр амньыраппыт,

Саах күрдьэр салытыннарбыт,

Уу баһар улугурпут,

Бурдук тардар буораппыт…

Оҕо сааҕар булкуллубут,

 Кыра сыптарыҥар сыстыбыт,

 Ньирэй иигэр биһиллибит».

Саха дьахталларын маҥнайгы мэтириэтигэр туттубут тылларын «Тыа дьахтарыгар» эмиэ хатылыыр. Онон, ханна да тиийбитиҥ, хас да киһини көрсүбүтүҥ иһин, олохторо-дьаһахтара биирдэрин, атылыыларын бэлиэтиир.     

«Саха дьахталларын мэтириэттэрэ» айымньы сүрүн ситиһиитинэн хатыламмат хараактардары айыы буолар. Айымньы туһунан Л.Р. Кулаковская «Научная биография А.Е.Кулаковского: личность поэта и его время» үлэтигэр маннык бэлиэтиир: «А.Е. Кулаковский в «Портретах якутских женщин» впервые в якутской поэзии создал реалистические образы женщин, где в качестве факторов, формирующих человеческие характеры, поэтому показаны не только социальная среда и конкретная обстановка повседневного бытия людей, но и имманентные свойства личности».

Өскөтүн бастакы дьахтар олох ыар усулуобуйатыттан: «Саппах санаалаах,/ Кэрэгэй мэйиилээх, /Мөлтөх өйдөөх, / Сыыҥ-сырааҥ сырайдаах, / Ньуун-ньаҕаан тыллаах, /Уу-хаар оһоҕостоох /Уһун эрэйдээх» — буолбут буоллаҕына, атыттар майгыларын-сигилилэрин арааһа чорботон бэлиэтэнэр. Кулаковскай сэттэ дьахтар тиибин көрдөрөр, толору ойуулуур. Маҥнайгыта – кэрэгэй майгыламмыт, ыар дьылҕаламмыт тыа дьадаҥы дьахтара. Иккиһэ – саҥалаах-иҥэлээх хотун. Үһүс – күнүүһүт. Төрдүс – чэпчэки майгылаах. Бэһис — хобу-сиби таһаарар суорумньуһут эмээхсин. Алтыс — баайын-дуолун ыһар, туһаҕа таһаарбат, аһары уойбут дьахтар. Сэттис мэтириэт — кубулҕат майгылаах дьахтар уобараһа.

Социальнай мэтириэти таһынан, психологическай мэтириэт бэркэ бэриллэр. Ааптар аны бу дьахталлар төһө да туох эмэ итэҕэстээхтэрин иһин, хайа эрэ өттүнэн үчүгэйдээхтэрин кыһанан-мүһэнэн ыйар. Холобур, сэттис дьахтар төһө да «Кубулуҥса-дьибилиҥсэ / Куйааннаах куо мэтэкэ» буоллар, «Оҕолоругар олус бэрт, / Кыраларыгар кытыын бэрт эбит». Төрдүс буоллаҕына «Тыыраахылыы тэбинэр / Тыһы кыскыйдаан» дьоҥҥо «Аһатынньаҥынан алыс, / Бэринньигинэн бэрт, / Хоноһумсаҕынан олус». Ааптар «урукку» олоҕу кириитикэлииригэр тыла-өһө сытыы, күлүүгэ таһаарар ньымалары туттарын иһин критическэй пафоһа күүһүрэр.

Көрөрбүт курдук, А.Е. Кулаковскай саха дьахтарын туһунан айымньыларыгар сүрүн уобарас дьүһүн кубулуйуута оччотооҕу олох объективнай түмүгүн быһыытынан бэриллэр. Этиллибит айымньыларга дьахтар туһунан сылаас тыл кэмчи, кэрэ дьүһүнэ үтүө санааны ааҕааччыларга сахпат. Ол эрээри сырдатааччы-суруйааччы оччотооҕу олох усулуобуйатыгар, дьэбэрэҕэ тэпсиллэн олорор сордоох-муҥнаах дьахтартан сүрэҕи үөрдэри булара аҕыйах этэ. Ол да буоллар, кини сүрдээһин-кэптээһин ньыматын сатабыллаахтык туттан, маннык кэп-дьэбэрдик олордоххо, күлүүгэ эрэ барыахха сөбүн, сырдыкка, үөрэххэ дьулуһуу баар буолуохтааҕын өйгө түһэр гына итэҕэтиилээхтик эппитэ.       

 “Сиэр-майгы сатарыйыытын, омсотун саралааһын” тиэмэҕэ киириэххэ. Бу тиэмэҕэ А.Е.Кулаковскай “Итирикбурсуй ырыата”, “Кэччэгэй баай” айымньыларын суруйбут. Уопсай сайдыыны харгыстыыр патриархальнай-феодальнай, капиталистическай олох омсолоох көстүүлэрин сытыытык кириитикэлээбитэ.

Н.Н. Тобуруокап Өксөкүлээх Өлөксөй поэзиятын олохсуйбут үгэһинэн хас да бөлөххө арааран үөрэтэр ордук табыгастааҕын, оччоҕо айымньыларын уратылара ордук чуолкайдык көстөрүн бэлиэтээбитэ. Бэйэтэ оҥорбут 6 бөлөхтөн турар классификациятыгар туспа бөлөҕүнэн урукку олох омсолоох өрүттэрин кириитикэлиир «Кэччэгэй баай» (1907) «Итирик бурсуй ырыата» (1915 ) айымньылары киллэрбитэ. 

«Кэччэгэй баай» айымньы аан бастаан 1923 сыллаахха «Ырыа-хоһоон» хомуурунньукка бэчээттэммитэ. Айымньы сытыы ис хоһоонунан, уран форматынан, баай тылынан-өһүнэн ааҕааччы кутун туппута. Ол туһунан «Автономная Якутия» хаһыакка маннык суруйбуттар: «Эта поэма производит на читателей чарующее впечатление. Тут читатель найдет яркую и всестороннюю характеристику скупого богача. Мы полагаем, что означенная характеристика по своей образности и реализму нисколько не уступает такого же рода творениям Гоголя и Пушкина».

Хоһооҥҥо сатира көмөтүнэн оччотооҕу саха баайдарыгар балачча көстөр тииби саралыыр. Кэччэгэй баай уобараһын норуокка күлүү-элэк гыныы элбэхтик көстөр. Кэччэгэй, күтүр баайдар тустарынан норуокка арааһынай кэпсээннэр, өс хоһоонноро элбэхтэр. Саҥа үөскээбит саха литэрэтиирэтигэр бу тиэмэҕэ анаммыт айымньылар элбэхтэрин бэлиэтиэххэ сөп. Саха маҥнайгы драматурдара А.И. Софронов «Кэччэгэй кэриэһэ суох», Н.Д. Неустроев «Куһаҕан тыын», бастакы кэпсээнньит К.О. Гаврилов «Кэччэгэйтэн кэлтэгэй хамыйахтаах басыһар» айымньыларыгар бу уобарас араас өттүттэн арыллыбыта. Кулаковскай «Кэччэгэй баай» хоһоонун тиэмэтин уратыта – ааптар киһи аймахха барытыгар, үгүс омукка күлүү-элэк оҥоһуллар кэччэгэй буолууну саралыыр. Бу аан дойду литэрэтиирэтигэр элбэхтик таарыллыбыт, ойууламмыт тиэмэ.

Айымньыга Кэччэгэй баай бастаан туох баайдааҕа кэпсэнэр, ол кэнниттэн аһа-үөлэ эридьиэстэнэр, таҥаһын-сабын таарыйа ахтар. Кэччэгэй баай, бэл, бэйэтиттэн кэччэйэр. Амтаннааҕы аһаабат, бэркэ таптыыр астара – сыма, хохту, собулҕа, бэс үөрэтэ, бутугас. Таҥаһа – даба ырбаахы, түнэ сон, сутаакы тириитэ сутуруо. Дьиэтэ-уота – самнайбыт балаҕан, ардьайбыт ампаар. Киниэхэ байа сатыыртан атын баҕа суох. Бу тоҕо байа сатыырын бэйэтэ да билбэт ньүдьү-балай, төннүбүт төрүөх. Айымньы бу дьоруой майгытын-сигилитин сүлүһүннээх тылларынан биэриинэн түмүктэнэр:

Сабыылаах сарын,      

Дьүлэй куҥ,

Чой орой,

Муос тобук,

Килэгир харах,

Килиэдьэ сирэй,

Бүтэй өттүк,

Ньүдьү балай

Улуу киһи.

Поэт: “Баай дьон уобалас сайдыытыгар күүс-көмө буолуохтаахтар”, — диэн сүрүн санаатыгар олоҕуран, кэччэгэй баай ол өттүттэн ордук омсолооҕун тоһоҕолоон ыйар. «Улууһугар кулубалаабатах, / Нэһилиэгэр  кинээстээбэтэх, /  Дойдутугар дуоһунастамматах, / …Сиэртибэни сирэр, / Тардыыны таптаабат, /  Мунньахха буолуммат»  диэн кириитикэлиир. Онон бэйэтэ туспа хайысхалаах, уопсастыбаннай бэрээдэк итэҕэстэрин күлүү гынар хоһоону айан таһаарбыт.

Л.Р. Кулаковская суруйарынан, кэччэгэй баай прототиба Бааса уола Миичэкэ (Д.А.Слепцов) диэн баай киһи буолбут эбит. Убайдыы-бырааттыы Кулаковскайдар бу киһи кэччэгэйиттэн улаханнык кэлэйэр, күтүрүттэн сөҕөр, уопсастыба олоҕор кыттыбатыттан, туох да туһаны аҕала сатаабатыттан абарар эбиттэр. Ол эрээри Кулаковскай бу билэр киһитин уобараһыттан тирэҕирэн, сүрүн геройун тиип уобарас оҥорон таһаарар. 

Өскөтүн «Кэччэгэй баай» хоһооҥҥо бэйэтин иһигэр бүгэн олорор нэһилиэк баайа күлүллүбүт буоллаҕына, «Итирик бурсуй ырыата» хоһоон уобараһа кэччэгэй баайга утары туруоруллубут иһээччи, бурсуй, куорат баайа. Биллэрин курдук, бу кэмҥэ Саха Сиригэр бырамыысыланнас маҥнайгы хардыыларын, атыы-эргиэн сайдыытын сэргэ саҥа адьырҕа кылаас – буржуазия күүһүрэн барбыта. Бу 1915 с. суруйбут социальнай өттүнэн биир күүстээх уонна дириҥ айымньытыгар киһи куһаҕан кэмэлдьитин, киһиргэс майгыны саралаабытын таһынан, арыгы киһини майгы-сигили, эт-хаан өттүнэн куһаҕаҥҥа тиэрдэрин арыйан суруйбут.

Итирик бурсуй – күннээҕинэн эрэ олорор киһи. Кини “халыҥ хаһанан харчы кэбиһэн, суон саалынан мохсуо быраҕан” олорорун сөбүлүүр, бэйэтин дьылҕата бу барыта бүттэҕинэ, хайдах буоларыгар кыһаммат, эгэ, омук, норуот туһун толкуйдуо дуо? Арыгы киһи майгытын хайдах курдук уларытара айымньыга илэ-чахчы көстөр. Чабыламмыт, арбаммыт, дохсун, бардам бурсуй тыл этэн бүтүүтүгэр, итирэн түлэс-балас түһэр, астаах остуолун үрдүгэр өҕүйэ хаалар. Ити курдук аймыньы дьоруойа бэйэтин бэйэтэ сараланар.

Инники айымньыларга ааптар уобарастары тастан ойуулуур буоллаҕына, бу айымньы сүрүн уобараһа – «ролевой» персонаж буолар. Айымньы композиционнай тутула итирик киһи сатирическай монологун быһыытынан бэриллэр, персонаж бэйэтэ «хос санаатын хостуур», «истиҥ тылын этэр». А.Е. Кулаковскай саҥа үөскээбит кылаас кэччэгэй баайдартан итэҕэһэ суох баттыгастааҕын, кэдирги кэмэлдьилээҕин, тосту-туора майгылааҕын күлүүнэн саралааһын ньыматынан көрдөрбүтэ.

Н.Н. Тобуруокап бу икки айымньы туһунан маннык бэлиэтээбитэ: «А.Е.Кулаковскай «Интэлигиэнсийэҕэ суругар» эппитин курдук, Саха Сирэ сайдыытыгар баайдарга, атыыһыттарга, көннөрү кыахтаах дьоннорго эрэнэр. “Кинилэр эрэ төһүү күүс буоллахтарына, сахалар, уобалас дьонун олоҕо тупсар кыахтаах”, — диирэ. Ол да иһин оннук эрэнэ санаабыт дьоно тостутук-туоратык туттууларын букатын сөбүлээбэтэ өтө көстөр. Олортон ордук абааһы көрбүтэ — баайы мээнэ бэйэ эрэ туһугар матайдааһын уонна баайы мунньан баран, туох да туһата суох сытыарыы. Поэт ити сүрүн санааларын «Итирик бурсуй ырыатыгар», «Кэччэгэй баайга» уобарастаан ойуулаабыта».

Киһилии киһи буолуохха!

Түмүктүүр буоллахха, А.Кулаковскай сатирическай айымньыларыгар бэйэтин кэмин саамай сытыы боппуруостарын, оччотооҕу уопсастыба сытыы кыһалҕаларын – дьахтар дьылҕатын уонна баттыыр-үктүүр кылаас бэрэстэбиитэллэрин быһыыларын-майгыларын омсолорун (уопсастыба олоҕор көмөтө суох буолуу, кэччэгэй, бүтэҥи быһыы, арыгылааһын) — сүрүн тиэмэ быһыытынан ылбыта, итиэннэ бу айымньылар тиэмэлэригэр уонна уобарастарыгар олоҕурдахха, А.Е.Кулаковскай реалист-сырдатааччы суруйааччы буолара көстөн кэлэр.

Маны ааһан, кини критическэй реализми тутуһан үлэлээбитэ көстөр. Оттон бэйэбиттэн эбэн эттэххэ, А.Е. Кулаковскай сатирическай айымньыларын болҕомтолоохтук ааҕан, ырыҥалаан, урукку өбүгэлэрбит алҕастарын хатылыа суох тустаахпыт, арыгы курдук адьырҕа амтаннаах “аһы” амсайбакка, саха омугу тэнитэр, кэнчээри ыччакка күн сирин көрдөрөр дьахталларбытын өрө тутан, харыстаан, сиэрбитин-майгыбытын итэҕэлбитин кытта тута сылдьыахтаахпыт. Киһилии киһи буолуохха!

Айаал МОЛОКОТИН

Интеллектуальная игра викторина «ТОК»

Скачать

Просмотров: 826

Похожие материалы

• Викторина для начальных классов «Знаете ли вы животных Тофаларии?»
• Презентация по математике на тему Закрепление письменных приемов сложения и вычитания в пределах 100. 2 класс
• Презентация для классного часа «Люблю тебя, моё Приморье»
• Презентация по алтайской литературе Л.В. Кокышев
• Презентация по алтайскому языку на тему Э.М. Палкин
• Панорамного урока Презентация к панорамному уроку швейного дела по теме «Технология пошива цельнокроеного платья»
• День Знаний «Моя большая и малая Родина» 2 класс
• Презентация к празднику День Знаний во 2 классе «Моя большая и малая Родина»
• Презентация по литературному чтению и ИЗО на тему «С.Есенин «Береза», рисование березы» (2 класс)
• Тест по русскому языку по теме

Загрузка…

222 просмотров