Шілдехана тойы қазақ халқының ежелгі дәстүрі бойынша нәресте
қырқынан шыққан соң өткізіледі. Яғни, өмірге іңгәлап келген сәбидің буыны
бекіп, сүйегі қатая бастаған шағы.
Қазіргі шілдехана
тойына нәрестенің ата-анасының туыстары, құда-жекжат, достары, ұжымдастары,
көршілері, жалпы көңіл жақын адамдары шақырылады. Арнайы шақыру хаттарын
жасатқан жөн.
Отбасының қуанышы
қызықты өтуі үшін алдын-ала әзірлік жасалсын. Бұл тойдың жинақы, мәнді де сәнді
өтуіне бірден-бір ықпал етеді. Сондықтан тойды қалай бастап, қалай аяқтаудың да
өзіндік мәні зор екенін есте сақтаған абзал.
Адам сезімін оятып,
ақыл, сана, түйсік көздерін аша білетін небір жан тебірентерлік сөздер
халқымыздың рухани қазынасында мол. Сондай сөздермен қонақтарды таныстырып
отырса, тойдың сәні кіре түсері даусыз. Бірақ тойды асабаның бастауы міндет
емес. Той иесі – үлкен ата-әжесі, әке-шешесі бастап, содан кейін барып асабаны
халыққа таныстырса жарасымды болып шығады.
Тойды әрі қарай
асаба қызықты етіп өткізуге кіріседі. Тойды бастамас бұрын, тойбастар айтылмас
бұрын адам ниетін түзеп, тілек тілейді. Өз мақсатына жету үшін Аллаһ Тағала жол
іздеп, Жаратқан Иеміздің рұқсатымен ғана бастайды. Бүкіл ой, ниет, тілек
түгелімен шарболаттай сығымдалып, сөз болып бір арнаға құйылады. Бұл – Тілек, Бата
болып табылады. Қазақтың Ақ Батасы – Жаратқан Аллаһ Тағаламен шын жүректен
байланысу арқылы бар жақсы тілегін ұрпағына жеткізіп, бір Аллаһтың қолдауымен
ғана көмек беретін, қасиетті асыл қазынасы. «Бабадан асқан әз болмас, батадан
асқан сөз болмас» демекші, дүниеге келген жас нәрестеге үлкен ақсақал бата
беріп, тілек тілейді. Халықтың жас нәрестеге, сәбиге арналған ақ батасынан
мысал келтірейік:
Көтерейік білекті,
Нұрға бөлеп жүректі.
Бөбекке бата берейік,
Ағынан айтып тілекті:
Сәбиіміз сүйкімді болсын,
Өнер-білімге икемді болсын,
Бәйтеректей бойшаңданып,
Өрен, өршіл, өркенді болсын!
Жақсы жолды таңдасын,
Жамандық тәлім алмасын!
Даналардың дәстүрін,
Жаңаласын, жалғасын,
Шұғылалы шуақты күн кешсін,
Басын сұр бұлт шалмасын,
Қос топшысы талмасын,
Қырандай биік самғасын!
******
Бір үйдің баласы болма,
Бүкіл елдің санасы бол!
Бір елдің баласы болма,
Бар елдің данасы бол!
Бір тонның жағасы болма,
Көп қолдың ағасы бол!
Ақты ақ деп бағала,
Қараны қара деп қарала!
Өзегің толса, елдің ішін арала.
Басыңа іс түссе, көпшілікті сағала.
Өзіңе-өзің кәміл бол,
Халқыңа әділ бол!
Жауыңа қатал бол,
Досыңа адал бол!
****
Аламан болып ер жетсін,
Ақсақал болып төрлетсін!
Қас батырдай көрікті,
Ғұмыры болсын берікті!
Азамат болсын аруақты,
Мінезі болсын салмақты.
Өнері болсын жан-жақты,
Осы айтқанның бәрі қабыл болып,
Аллаһ Тағала берсін зор бақты!
******
Асаба: Қадірлі
қонақтар! Бүгінгі тойдың иелері! Құрмадай алтын әжелер мен ардақты аталар.
Топырақтай асыл ағалар мен жапырақтай жасыл жеңгелер. Уыздар тәтті қарындастар
мен жаңғақтай қатты інілер. Бүгінгі тойдың себебі баршаңызға мәлім. Мынау
заманда, егеменді елімізде өмірге іңгәлап келген жас нәрестенің бауы берік
болсын! тойларыңыз құтты болсын! ендеше халқымыздың ежелгі әдеті бойынша
ауылдың алты ауызын айтып,
той бастайық. Тойбастар жырын айтқан адамға дайындалған
сыйымыз да осал емес.
«Тойбастар» бірнеше
кісі қосылып жалғастыруға болады. Тойбастар үлгісі:
Ал, ағайын , туғандар,
Мені де бір тыңдаңдар.
Домбырасын қолға алып,
Келіп отыр өренің.
Арқасында елімнің,
Шалқып жүрген сері едім.
Құлақ түрген халыққа
Ұнар болса өлеңім,
Рұқсат алып сіздерден,
Жолыменен көненің,
Той бастасам деп едім.
Өзекжарды жырымның
Ағытайын көгенін,
Өлең сөзге келгенде
Желмаядай желемін.
Ақын жігіт жұртынан
Аямайды өнерін.
Тебіренген теңіздей,
Тербеп ойдың тереңін.
Абай менен Жамбылдай,
Сөз маржанын теремін.
Жас сәбиге бақ тілеп,
Тамашаға жиылған
Келіп отыр елімді
Қуанышқа бөлегім.
Ақылменен ойласақ,
Ұрпақ жайы қиын іс.
Ойға салар адамның
Сезімтал мен зерегін.
Артыңда ұлың болмаса,
Кімге болар керегің.
Өзегіңе құрт түссе,
Құлайды екен терегің.
Перзентсіз өткен пенденің
Біледі кімдер дерегін.
Бір перзенттің жоғынан
Қапа боп қайран көңілің,
Бойыңа батпас жегенің.
Осынау тойдың сондықтан
Әркім-ақ ұғар себебін,
Той иесі, алдымен
Ұлды болған шаттығың
Құтты болсын дер едім.
Жаны жайсаң жігітті
Туысымдай көремін.
Анасының аяулы
Жарып шыққан кемерін.
Қадам басып өмірге,
Жас шыбықтай бүр жарып,
Жаңа жайған желегін,
Торсық шеке, ақ маңдай,
Өсе берсін бөбегің.
Өмірі ұзақ болсын деп,
Көңілі нұрға толсын деп,
Ақ батамды беремін.
Азамат боп ер жетсін,
Қиын кезде жолдастан
Аямайтын көмегін.
Тойың тойға ұлассын,
Бола берсін дегенің!
(халық әндері де айтыла береді).
Тойға келген қонақтарға
сөз берудің де өз реттілігі бар. Ел аузына ілініп, жұрт құрметіне бөленген
қадірлі адамдардың алғаш сөз алуы да тойға жарасымдылық береді. Әдетте тойға
келушілер саны көп те, сөйлеушілер саны аз болады. Оның бәріне сөз беріп, босқа
уақыт созу елді жалықтырып та жібереді. Сондықтан тойға ақ тілек, адал ниетпен
келген адамдардың көпшілігінің көтеріңкі көңіл-күйінен естелік қалдыру
мақсатындағы шаралардың бірі – тілек бұрышы ұйымдастырылса той көрігі қыза
түсетіндей. Бұл — әрі қызықты, әрі уақытты үнемдейді. Сөз кезегі келіп, өз
лебізін, құттықтауын білдірген адамдар тойға деген сыйлығын да беріп жатады.
Сыйлық түрі әркімнің жүрек қалауына байланысты.
«Алаған қолым –
береген» дейтін қазақ халқы той-жиынға шақырылған ет-жақындары әкеліп қосатын той-таралғыларды
(немесе тойшашу, тойқана, көрімдік, байғазы, бәсіре, т.б. атаулары да бар)
қаржылай немесе заттай тікелей той иесі алуы күні бүгінге дейін ыңғайсыздық
туғызып келеді. Сондықтан да біз қай тойдың төріне де арнайы – «Үлкен
Тойқоржын» жасап қойып, оның қасына жақын туыстардан екі-үш адамды
«Тойсеріктер» етіп сайлап, тойға түсетін барлық тойшашуларды сонда – арнайы
«Той кітабына» жазып алып, жинақтаған жөн деп, ұсыныс жасаймыз. Ал, оны
шілдехана тойында «Шілдехана қоржыны» деп атауға болады.
Арнайы шақырылған
әншілер мен бишілер ара-тұра өз өнерлерін көрсетіп, той қызығын арттыруда.
Асаба болса, халқымыздың рухани қазынасындағы адам сезімін оятатын, ақыл, сана,
түйсік көздерін ашатын небір асыл сөздерін айтып халықты тамсандырып, әртүрлі
әзіл-қалжың мен сықақ өлеңдерін оқып жұртты күлкіге батыруда. Бұлардың барлығы
асабаның біліктілігі мен белсенділігіне байланысты.
Қонақтарға
алдарындағы дәмнен, әртүрлі тағамнан да алып, жеп отыруларын айтып отыру да
мәдениеттіліктің бір түрі. Буы бұрқырап ыстық тамақ келеді. Қымыз, шұбат,
әртүрлі сусындар ішіледі.
Үзіліс кезінде
өткізілетін шаралардың да алдын ала
ойластырылғаны жөн. Кімдер билеп, ән айтады, өнер адамдарынан кімдер
шақырылады, қандай ұлттық ойындар ойналады, бәрі де тойға келген қонақтардың
жасы, талғам ерекшелігіне орай шебер ұйымдастырылуы керек.
Тойдың басталып,
оның қалай өтуіне ғана емес, аяқталуына да ерекше мән берген жөн. Нәрестеге
бата беру мақсатында қадірлі, сыйлы бір ата, апаларға сөз беріледі.
Қазіргі заманда той
соңында тойбастар беріліп жүргені бәрімізге аян. Бұл – той бітпесін, келесі
тойдың басы осы болсын деген мақсатта болса керек. Бірақ тойбастар тойдың
басында айтылып кеткен себепті және әр тойдың басы бар, аяғы бар дегендей
соңында тойтарқар айтылса, жарасымды сияқты. Тойтарқар жадынан шығарып та,
халық әндерін айтса да болады.
***********
Ұнады ма? Онда достарыңмен бөліс!
Сыныптан тыс іс-шара «Шілдехана тойы»
?ойылым?а ?атысатындар: Ата, ?же, ?йелдер мен ер адам, жігіт пен ?ыз-дар, с?би мен балалар.
Дикарация: кереге, т?селген кілем, т?сеніш, к?рпелер, д??гелек ?лкен ?стел, санды?, бесік.
/осы кезде і?г?л?п д?ниеге келген с?би ?ні шы?ады да ол алыс айма??а тарап жатады. Екі баланы? асы?а ж?гіріп, жарыса дауыста?ан ?уанышты ?ндері естіледі /
Кішкентай ?ыз бала: /3 сынып о?ушысы/
-С?йінші, С?йінші! Жамал же?гем босанды!
Кішкентай ?л бала: /3 сынып о?ушысы/
-С?йінші! Мені? же?гем босанды!»
/?й ішінде дастар?анды ?оралай отыр?ан ер-?йелі, к?рі-жасы аралас адамдар тобы к?рінеді /
1-жігіт: /т?рде отыр?ан а?са?ал?а ?арап /
-А?са?ал, келіні?із аман-есен ?ол-ая?ын бауырына алып, немерелі болды-
?ыз, немере?ізді? бауы берік, жасы ?за? болсын!
2-жігіт:
-Бала?ызды? бауы берік болсын!
А?са?ал: /?те тебіреністі бейнемен /
– Айт?андары? келсін!
1-?ыз:
-?аза? хал?ыны? ?мірі – ?ле?мен ?рнектелген ?мір. Оны і?г?л?п ?мір есігін ?ле?-жырмен ашады
2-?ыз:
— Данышпан а?ынымыз ?лы Абай айт?андай: «Ту?анда д?ние есігін ашады ?ле?, ?ле?мен жер ?ойнына кірер дене?»
3-?ыз: / ол да т?рде отыр?ан а?са?ал?а ?арап /
-Ата, міне б?гін же?гемізді? аман-есен босанып, та?ы бір немерелі бол?ан ?уанышымыз?а ауыл жастары ??тты болсын айтып, шілдехана к?зетуге келіп отыр.
/?аза? хал?ы Шілдехана м?нін, ту?ан н?рестені жын-періден ?ор?ап, “к?зе-ту” деген сенімге айналдыр?ан. Сонды?тан оны “Шілде к?зет” деп те атайды. Б?л ??рыпты? т?пкі м?ні бала мен ананы тіл-к?зден са?тау, жыншайтандар-дан ?ор?ау дегеннен туында?аны/
?ыз бала: /5 сынып о?ушысы/
-«Шілдехана к?зетуге келді» деп неге айтты?ыз?
1-?ыз:
-Шілдехана-баланы жын- шайтаннан ?ор?ап, к?зетуден пайда бол?ан д?ст?р ?ой.
4-?ыз:
-Сонды?тан, айналайын сі?ілім, шілдехананы кейде «шілдек?зет» деп те ата?ан.
?ыз бала: /5 сынып о?ушысы/
— А, солай ма екен? ! /т?сінгендей болды/
1-жігіт:
-Ата, осы шілдехана тойын ?зі?із ата д?ст?ріміз бойынша а? батамен бастап бері?із?! / Дастар?ан басында отыр?андарды? барлы?ы ?олдарын жая а?са?ал?а ?арайды /
А?са?ал:
-Аумиін! / к?теріле отырып, тама?ын ?ырнап ал?аннан кейін ?олын жая /
К?терейік білекті,
Н?р?а б?леп ж?ректі.
Б?бекке бата берейік,
А?ынан айтып тілекті:
С?биіміз с?йкімді болсын,
?нер-білімге икемді болсын,
Б?йтеректей бойша?данып,
?рен, ?ршіл, ?ркенді болсын!
Жа?сы жолды та?дасын,
Жаманды? т?лім алмасын!
Даналарды? д?ст?рін,
Жа?аласын, жал?асын,
Ш??ылалы шуа?ты к?н кешсін,
Басын с?р б?лт шалмасын,
?ос топшысы талмасын,
?ырандай биік сам?асын!
2-Жігіт:
-Аумиін, айт?аны?ыз келсін. Берген бата?ыз періштелерді? ??ла?тарына ша-лынсын.
5-?ыз:
–-Шілдехана-жа?а ту?ан н?рестені? ??рметіне арнал?ан той ?ой.
3-?ыз:
-Аталарымыздан «??тты ?она? келсе, ?ой егіз табады, ??тсыз ?она? келсе, ?ой?а ?ас?ыр шабады» деген с?з ?ал?ан еді. Сіздер б?гін жас с?биді ?мір есігін аштыр?ан ерекше ??тты ?она? болып отырсыздар. Та? ат?анша домбыра тартып, би билеп, ?ле? айтайы?!
4-?ыз:
— Ал онда, «Бекер ?арап отыру жараспайды» дегендей, шілдехана тойымызды бастай берейік, д?ст?р бойынша б?гінгі сауы?ымызды бимен бастайы?.
/би «Домбыра» 5 сынып о?ушы Ярухина Кристина/
Биші ?ыз бала:
-Мен сіздерге ?аза? хал?ыны? «Домбыра» биін билейін.
1-?ыз:
-Ой, міне, б?рекелді, тойымыз басталып та кетті. Мына баланы? к?десін берейік/билеген ?ыз бала?а к?десін береді/.
1-жігіт:
-К?не, ?она?тар, ?нерлері?із болса к?рсете отыры?ыздар?!
1-?ыз:
-Ал, шілдехана тойымызды д?ст?р бойынша «Салтты? айтыспен» бастайы?. К?не кімдер айтысады?
/ к?пшілікті? ішінен бір ?ыз бен бір жігіт ж?птаса ?алады/
2-?ыз:
Базардан алып келген боз белбеуім, ??рбым-ай.
?арашы мына тойды? кез келгенін, ??рбым-ай.
К?п айлар к?рмегелі к?п жыл болды, ??рбым-ай.
Ж?рсі? бе аман-есен к?з к?ргенім? ??рбым-ай.
2-жігіт:
?ріптес алдыменен ?н бастады?,еркем –ай.
С?расып аманды?ты д?л бастады?, еркем –ай.
К?п айды? к?рмегелі ж?зі болса, еркем –ай.
Дін аман, ауыл-айма?, мал-бастары?, еркем –ай.
2-?ыз:
?уелде жаратылды? бала болып, ??рбым-ай.
Анадан кім туады дана болып, ??рбым-ай.
Т?й-т?йлап, т?рбиелеп жеткізеді, ??рбым-ай.
?сірген ата-анасы пана болып, ??рбым-ай.
2-Жігіт:
Алтай тау тамам тауды? а?асы екен, еркем –ай.
?лі?гір ??йып ?ой?ан сабасы екен, еркем –ай.
Сырлы ая?, сырлы піспек дегендейін, еркем –ай.
Жай?ал?ан жа?асында ?о?асы екен, еркем –ай.
2-?ыз:
Алтайды? Ертіс деген жайы?ы бар,
Жайы?тан ?тет??ын ?айы?ы бар.
?ар жауса ?амшы бойы, ж?т болады,
?айы?ты? су бойында дайыны бар.
2-Жігіт:
К?рінген содан бері Ор?ашарды,
Тауынан ай?айласа? а? ?ашады.
Жер-жерді? атын біліп, ?ле? айтсам,
?орымсу, Маралсумен ай?асады.
2-?ыз:
?сем тау, о?алы орман жамылып ап,
?осылып кербездене жатыр с?лап.
Жар?ырап сайларынан м?лдір б?ла?,
Жамырай б?ктеріне т?скен ??лап.
2-Жігіт:
Бо?дамыз арда?ты жер асыл ма?ан.
Алтындай сезіледі тасы? ма?ан.
Азыра? жер-суымды ?ле? еттім,
Осымен «Тау ?ле?ім» болсын тамам.
2-?ыз:
?н салса? ?зімдей сал есілдіріп,
С?лудай су?а т?скен шешіндіріп,
Азыра? жер-суымды ?ле? еттім,
Хош, аман бол, к?ргенше есіл жігіт.
?айырмасы:
Еркем, еркем,еркем-ай,
Еркелеген еркем-ай,
Еркелеген еркемді,
Еркелете берсем –ай.
2-жігіт: / к?ле орнынан т?рып /
-Мен де бірталайдан бері ?зімше а?ынмын деп, ж?рт ішінде ?ле? айтып ж?рген едім. Бай?асам, мына ?арындасымды тап б?гін же?е алмайтын т?різдімін. Сонды?тан ?арындасыма жолымды беремін. Мына бір ж?зікті к?зімдей к?ріп, сауса?ы?а та?ып ж?р, ?арындасым.
/ Ж?зікті сауса?ына кигізеді/
2-?ыз: / ол да орнынан т?рып келіп /
-Ра?ымет а?а! Сіз де мына бір бет орамалмен ж?зі?ізді с?ртіп ж?рі?із!?
/ ?алтасынан орамал-шыт алып ?сынады/
К?йші ?ыз бала: / ы??айсыздан?андай болып / /6 сынып о?ушысы/
? Мен де ?ншілік те бишілік те ?нер жо? еді. С?йтседе, мынау жа?адан д?ниеге келіп отыр?ан с?биді? ??рметі ?шін бір к?й шертіп берейін. Дом-быраны жа?сы тарта алмаймын. Келмей ?ал?ан жерлері болса ?апу етер-сіздер!?
1-Жігіт: ( ?алжы?да?ан ?уенмен )
? К?й тартатын болса?ыз, онда алдымен д?ст?р бойынша тартатын к?йі?ізді? тарихын айтып беретін шы?арсыз!?
К?йші ?ыз бала: ( жымия к?ліп )
? Ол да болады. Бая?ыда бір а?шыны? зары?ып ж?ріп к?рген жар дегенде жал?ыз ?лы болыпты. Бір к?ні а?шы а? аулау?а шы?ыпты. Біра?, с?тсіз к?ні шы?ты ма екен, ?аншалы? ?арасада к?нде жыртылып-айырылып ж?ретін а?нан ештеме кездесе ?оймапты. Сонымен а?шы бай??с салымы болмай ?йіне ??р?ол ?айтыпты. Д?л ?йіні? жанына келгенде, ?алы? ш?пті? арасында жат?ан б?кенді к?ріпті де, ?уанып кетіп оны сада?ымен тартып ?алыпты. Б?кенні? жанына келсе, ол б?кен емес, ?стіне б?кенні? терісінен тон кигізіп ?ой?ан ?зіні? ??дайдан жалынып ж?ріп с?рап ал?ан жар дегенде жал?ыз ?лы болып шы?ыпты да, а?шы бейшара зар е?іреп, запыран ж?тып ?ала беріпті. ?лыны? ?лімін ?йеліне ?алай естіртерін білмеген ол, мына к?йді шерткен екен, ?йелі де жал?ызыны? жазым бол?анды?ын біле ?ойыпты. Сонда?ы а?шы шерткен «А?шыны? зары» аталатын к?й мынау екен.
/Домбырада атал?ан к?й шертіледі/
5-?ыз:
-Ой, ??тты ?она?ым, ?зі? ас?ан к?йші екенсі?-ау! Ра?ымет са?ан, айналайын!
/Шілдехана тойында жа?а босан?ан ?йел ?шін ?алжа?а сойыл?ан малды? еті орта?а келгенде ж?н білетін бір кісі омырт?аны ?олына алып, оны? етінен ?й-елдерді? б?ріне ауыз тигіздіртіп,?бден м?жіп, тазартады да, с?йекті тобыл?ы-?а тізіп, ?й ішіндегі биік жерге іліп ?ояды. М?нысы – баланы? мойны тез бе-кісін деген ырым/
4-?ыз: /?асында?ы халы??а ?арап айтады/
-?алжа?а сойыл?ан малды? етінен ауыз тиі?із.
/ Жастар осындай думанмен отыр?анда шілдехананы? дастарханын бас?арып журген ?йелдер «?алжа?а сойыл?ан малды? омырт?асынан ауыз тимедік, е? ??ры?анда бірін м?жуге тісімсіз тимеді» деп ая? астынан ?кпелейді. Сол ?шін іштеріндегі бір шебері он екі омырт?аны? еті-нен б?ріне ауыз тигізу керек, м?нтаздай ?ып м?жытуы керек. Тап-та?ыр бол?ан омырт?алар-ды ?бден бол?ан со? бір тобыл?ы?а тізіп ?йді? е? бір жо?ары жеріне ілу керек. Б?нысы – ба-ланы? мойны тез бекісін деген салт. Б?л тезілген с?йек тамда болса т?бедегі арыс?а, киіз ?й-де болса уы?ты? ?арымына ілінуі керек. Сол к?ні ?лгі ?кпеші ?йелдер т?рдегі бас пен жам-бастан ауыз тимесе ?кпелемейді. Ал омырт?аны м?жу?а ?атыспаса ат кекілін кесуге дейін барады. М?ны? себебі ?йел затыны? б?рі де бала табу?а ??штар. Сонды?тан ?алжаны? омырт?асынан ауыз тиюді, ?здері де осы ?йел ??сап тезірек босанармыз деп ырымдайды. Болмаса жайшылы?та?ы омырт?а?а ?арай ма олар. ?ара?аны сол, «с?йек-сая? беріп ?орла-уын ?ара» деп ла?тырудан ерінбейді. ?алжа?а арнайы сойыл?ан мал етіні? омырт?адан бас-?асыны? б?рін босан?ан ?йел ?зі жеуі керек. ?йтпесе белі тез бекімейді. К?шпелі тіршілік-ті? ?атты-?айырымына тез ?осыла алмайды/
5-?ыз: /келесі ?ыз жал?астырады/
-Омырта?адан ауыз тиі?із.
1-?ыз: / жан-жа?ына ?арап к?лімдейді:/
-Оны м?жіп бол?ан со? не істейміз?
4-?ыз: /?асында?ы халы??а ?арап айтады/
— Бір тобыл?ы?а тізіп ?йді? е? жо?ары жеріне іліп ?оямыз.
5-?ыз: /отыр?ан халы??а ?аза? хал?ыны? ырымын т?сіндеді/
-Баланы? мойны тез бекісін деген ?аза?ты? ырымы ?ой.
А?са?ал:
-Аумиін
1-?ыз:
-?аза? хал?ында баланы? д?ниеге келуіне байланысты ежелден келе жат?ан салт-д?ст?ріміз бар. Баламыз?а ат ?ояйы?.
Отыр?ан халы?: /б?рі/
-И?, и?.
1-жігіт:
-Ортамызда жасы ?лкен ауыл а?са?алы бар. Баланын атын сол ?ойсын.
/келіні с?биді а?са?ал?а апарады/
А?са?ал:
-«Сені? аты? Н?рбол» / деп ?ш рет ?айталанады/ ?мірін н?рлы болсын,
ата-ана?а, еліне н?рын жаусын.
Бір ?йді? баласы болма,
Б?кіл елді? санасы бол!
Бір елді? баласы болма,
Бар елді? данасы бол!
Бір тонны? жа?асы болма,
Б?кіл елді? а?асы бол.
?зі?е-?зі? берік бол,
Хал?ы?а ?діл бол!
Жауы?а ?атал бол,
Досы?а адал бол!
1-жігіт:
-Ал, ата, енді асымыз?а бата бері?із!
А?са?ал: / ас?а бата беру /
-Асын,асын асы?а,
Ба?ыт ?онсын басы?а!
Денсаулы?ын зор болсын,
Дастар?аны? мол болсын!
?айда барса? алды?нан,
Жар?ыра?ан жол болсын!
Д?шпаны? са?ан ??л болсын,
?йі? тол?ан ?л болсын!
Просмотр содержимого документа
«Сыныптан тыс іс-шара «Шілдехана тойы»»
Тақырыбы: Шілдехана, бесік той.
Мақсаты: Оқушыларды ара жігі айырғысыз осы екі дәстүрмен таныс ету. Ондағы ырым, жоралғыларға мән беруге үйрету.
Дамыту: Тіл дамыту. «Қалжа», «Иткөйлек» сөздерінің мәнін білдіру, шақалақ, періште, нәресте, сәби, бөбек – жас баланың атаулары екендігін ұқтыру.
Тәрбиелік мәні: Тойдың тәрбиелік мәнін ашу, көпшіл болуға, кішіге қамқор болуға тәрбиелеу.
Көрнекілігі: Сабақтың тақырыбы, мақал — мәтелдер, мазмұнды суреттер, бесік, қуыршақ, магнитофон.
Мақалдар
Салтың — санаң,
Дәстүрің – дәулетің,
Ғұрпың – ғұмырың.
Бала – ананың бауыр еті, көз нұры.
Бала өз несібесін ала туады.
Болар бала
Бесігінде бұлқынады.
Бесік баласы бес түлейді.
Бесіктен түскен бөпеге есікке дейін ен дүние.
Бесіктегі баланың
Күлгенін көрген бір мұрат.
Алдына түсіп ананың
Жүргенін көрген бір мұрат.
Жас бала құстың көлеңкесінен тоңады.
Өскелең ұрпақ өз елінің тарихын, тілін, дінін, салт – дәстүр, әдет ғұрпын білуі шарт.
Қазақ халқының өмірімен біте қайнасып келе жатқан салт – дәстүр, әдет ғұрып, ырым — тыйым, рәсім, жоралғылар өте көп. Олардың түп төркіні ұрпақ тәрбиесінде жатыр.
Салт – дәстүрлер көбінесе адам өміріне қатысты тойлар түрінде көрініс береді.
Той – өткендегі ізгіліктер мен жақсылықтарды озық дәстүрлерді жаңғыртып, жалғастырып отыратын тәлімі мол мереке. Тойшыл қауым көңіл көтеріп, арқа-жарқа болып, той иесіне ақ тілектер ақтарылып, көпшілікті бірлікке, сыйластыққа, үлкенді құрметтеуге, көпшіл болуға ұйытатын жиын.
«Мал – баланың шашуы» — деген қазақ дүниеге сәби келісімен – ақ той тойға ұласып кете барады. — деген қазақ дүниеге сәби келісімен – ақ той тойға ұласып кете барады. Адамның сәби шағында «Шілдехана», «Бесікке салу», «Қырқынан шығару», «Тұсау кесу», «Сүндет той», «Атқа мінгізу», « Тоқым қағар», «Тілашар» тойлары өткізіледі.
Жас баланы «Шақалақ», «періште», «нәресте», «сәби», «бөбек» деп атайды.
Бүгін біз «Шілдехана бесік тойы» — деген тақырыпты қалап алып, осы екі дәстүр туралы мағлұмат аламыз. Сәбиге арналған алғашқы екі той ара жігі ажыратқысыз, бір – біріне жалғасқан, дүниеге келген сәби құрметіне арналған той.
Дүниеге сәби келу – ұрпақ жалғасы, болашақ азамат, елінің, жерінің, отбасының тірегі деп ұғынуымыз керек.
Сәби келгенде қасында болған, абысындарының бірі немесе бала жүгіріп ата – анасынан, туыстарынан сүйінші сұрайды.
Сүйінші! Сүйінші!
Дүниеге алтын айдарлы ұл келді!
Ат ұстар, елін қорғар жан келді!
Немесе
Қылығы тәтті, сүйсінтер жанды,
Ақылына көркі сай ару келді! – деп сүйіншілеп, сүйіншісін алған.
Сәби кіндігін кескен ана «Кіндік шеше» атанады. Ол кіндік баласына «Иткөйлек», жас босанған анаға арнап «Қалжа». алып келеді Баланы тұзға пісіріп, иткөйлегін кигізеді. «Сәбиді сылау өсіреді» — деп баланы күнде шомылдырып, күнде сылап қырқынан шыққанша қадағалайды. Қалжаға үй йесі де ірі қой сояды. Арнайы сойылған мал – «қалжа» деп аталады.
Қалжаға сойылған қойдың мойын омыртқасын тұтас тазалап, маңдайшаға іліп қояды. Бұл сәбидің мойыны тез қатайсын деген ырым.
Қалжаға күйі жоқ үйге жекжат – жамағаттары жиылып қалжа әпереді. Дүниеге сәби әкелген ананың белі бекінгенше жас сорпа мен етті аузынан үзбейді. Бұл салттар адамдарды жақындатып, бір – біріне тілекші, қамқоршы қылады.
Қайын сіңлі, қайын апалары ана мен жас сәбиді күтімге алады. Бұл имандылық дарып, жүрегіміз жұмсаруына әсер ететін көркем салт.
Сүйінші сұрағанда естігендер, құтты болсын айта келгендер, тойға келгендер «Баланың бауы берік болсын!» — деп тілек арнаған. Сәбидің ұл не қыз бала екендігін айту үшін «ат ұстар», «жылқы айдар», «қой бағар», «шай құяр» деп тұспалдаған.
Хор. Біз өмірдің гүліміз.
Шілдехана – халқымыздың қастерлі, жаңа туған нәрестенің құрметіне арналған той. Тойға жастар жиналып, ойын сауық ұйымдастырылады.
Шілдехана – баланы жын – шайтаннан қорғап, күзетуден пайда болған дәстүр. Жас босанған ана мен жас сәбиге жын – шайтан үйір деген түсінік бар. Түнгі қараңғы мезгіл қатерлі деп ұққан. Сондықтан шілдехананы кейде «шілдекүзет» — деп те атайды. Шілдекүзет кейде үш күнге дейін созылады. Жастар кеште жиналып, таңға дейін ән айтып, домбыра тартып, айтыс ұйымдастырып, көңілді өткізеді.
Жұмбақ
Иесі оның — сәби,
Әрі төсек, әрі үй.
(Бесік)
Бесік – қазақ халқының мәдени мұраларының бірі, ұлт өнерінің төл туындысы, тәрбие құралы, нәрестеге арнап жасалынған ағаш төсек.
Сәбиді желдің өтінен, жердің сызынан, салқынның қаһарынан, аптаптың ыстығынан қорғайтын – киелі ұя. Иесі қазақ баласы осы бесіктен өсіп шықты.
Бесік — ықшам, аттың жалында, түйенің қомында өңгеріп алып жүруге болады. Тазалық мекені, денсаулық қорғаны, тербелмелі – сәбиге жұбаныш сыйлар жайлы орын.
Бесіктің құрылысымен таныстыру.
Бөген, арқалық (белағаш), жақтау, сабау, шабақ, жорға, түбек, шүмек. Түбек – ішіне күл салынған киіз қалта.
Шілдехана өткеннен кейін баланың әке – шешесі бесік тойын жасайды. Егер сәби бұл үйдің тұңғышы болса бесікті сәбидің нағашы жұрты немесе ұрпағы жалғаса берсін деген ниетпен қадірлі, көп балалы аналардың бірі сыйға тартады. Үйде алдыңғы балалардың бесігі болса, сол бесікке салынады.
«Баланы бесікке салу» отбасы үшін үлкен қуаныш. Баланы бесікке жасы үлкен, жапырағы жайылған қадірлі ана салады. «Бесікке салар» сыйақыны иеленеді.
Осы дәстүрге тұспа – тұс сәбиге ат қою рәсімі өтеді. Қолайлаған есімін молда алдырып, азан шақыртып, сәбидің құлағына алма кезек «сенің атың пәленше», — деп үш рет атайды. Азан шақырып, ат қойған адам да сыйақысыз қалмайды.
Көрініс. Азан шақыртып ат қою.
Хор. Қазақ дәстүрлері.
«Бесікке салу» рәсімін көрсету
1. Бесікті аластау
2. Тыштырмай жасау
3. Бесік жабдықтарын салу.
4. Тіл – көз тимеске тұмар, үкі тағады. Шошымасын деп ер баланың жастығының астына бәкі салады, ал қыз бала көрікті болсын жастығының астына айна – тарақ салады.
5. Сәбиді бөлеу.
6. Жабындысын жабу.
7. Халықшыл болсын деп – тон, жасы ұзақ болсын деп – шапан, сыйлап өссін деп ата – әжесінің, әке – шешесінің бір – бір киімін жабады. Ат жалын тартып мінсін деп – қамшы, ұйқысы көп болсын деп – қапшық іледі. Киім санын жетіге толтырады. Бесікті ат қып шабатын да ырым бар.
Бесікке салған адам да сыйақысыз қалмайды.
Бесікке байланысты ырым — тыйымдар:
Құр бесікті тербетпе.
Бесікті ашық қалдырма.
Сатып алсаң саудаласпа.
Өз балаңа бесік жасама.
Бесік сыйлағанды елеусіз қалдырма.
Бесікті пайдаланбасаң жоғары қойып, таза сақта.
Сәбиге тілек.
Тамсантқан ұрпақ
Аңсатқан ұрпақ
Уілдеп ән сап бесікте,
Періште қолын созады көкке –
Кіршіксіз – таза несіпке.
Періште қолға адал бол, тағдыр
Тілегін дәйім бере гөр,
Бесікке қарай келетін бақыт,
Адаса көрме, кешікпе.
Тыныштықпен бірге
Тыныш заманды
Тілеймін күнде ұрпаққа,
Күнәсіз сәби, күле бер сенде,
Талпынып күнге құндақта.
Немере өсіп, шөбере өсіп,
Азамат болып, жігіт боп,
Атадан қалған байтақ қоныста
Жетеміз биік мұратқа
Сәбиге бата беру.
Анасының аяулы
Жарып шыққан кемерін
Қадам басып өмірге,
Жас шыбықтай бүр жарып,
Жаңа жайған желегін
Торсық шеке, ақ маңдай
Өсе берсін бөбегің.
Өмірі ұзақ болсын деп,
Көңілі нұрға толсын деп,
Ақ батамды беремін.
Азамат боп ер жетсін,
Қиын кезде жолдастан
Аямайтын көмегін.
Хор. Сәби болғым келеді.
Бала тәрбиесі бесіктен басталады. Қазағым «Тәрбие басы – тал бесік» деп бекер айтпаған. Ұлы жазушы М. Әуезов аталарың «Ел боламын десең бесігіңді түзе» деп өсиет қалдырған.
Бір қолымен бесікті, бір қолымен әлемді тербеткен аналарымыз сәбиіне сүйіспеншілігін қалай жеткізді, қандай тілек тілейді, нені арман етеді? Бесік жырына кезек береміз.
Бесік жырын оқу.
Бесік жырын біз әнмен жалғастырамыз.
Той ән жырсыз болған ба?
Ән. Бал – балалық.
Көркем сөз. М. Мақатаев. Бесік басында
Ән. Балдырғандар маршы.
Ән. Екеуміз әйбат боламыз.
Ән. Келші, келші балашым
Тақтамен жұмыс.
Мақал – мәтелдерге тоқталу.
Хор. Айгөлек.
Сценарии казахских свадеб и других праздников
На этой странице вы найдёте сценарии казахских свадеб и других праздников. При заказе ведущего у нас составление сценария является бесплатной услугой, если же вы хотите провести свой праздник сами, то можете заказать платное написание личного сценария, позвонив нам по телефону.
Сценарий свадьбы на казахском языке (Из книги «Свадьба-сокровище»)
Той-қазына кітабынан Тұсаукесер сценарийі — құттықтау
Тұсаукесер
Қазақтар бала қаз-қаз тұра бастағанда «болды, енді жүреді» деп байлам жасап, сәбиді өмірдің келесі кезеңіне – жүру, тұру процесіне дайындаған. «Тұсау кесу рәсімі, міне, дәл осы кезде атқарылады. Тұсаукесер — әр бала үшін міндетті түрде орындалатын салт.
Тұсаукесер тойы
Кез келген тойдың жақсы өтуі тікеле тойды басқарушы адамға байланысты. Сондықтан да той асабасына өте жауапты міндет жүктеледі. Тойды жүргізу барысы, тілек айтушылар тізімі, үзіліс кезіндегі ойын-сауық түрлері және табақ тарту, той бастау салттары жайлы ойлар алдын-ала талқыланады. Қонақтар жиналғаннан кейін ортаға той иесі – кішкене сәбиді әкеледі. Ақ кимешек киген әжелер шашуын әкеледі. Ақ кимешек киген әжелер шашуын дайындап тұрады.
Бұрындары баланың тұсауын лып еткізіп өткір сапымен кескен. Баланың келешегінде қарама-қарсы — қайшылану болмасын деп, мүмкіндігінше қайшымен кеспеген екен. Тұсау кесудің алдында ол, баланың қолына түсетін ерекше бір сыйлық ұстатқан. Сосын жиналған жұртқа қарап, балаға бата-тілегін айтатын болған. Ел «Әумин!» деп бетін сипаған соң тұсау кесіледі де, баланың әбден естияр болған, аға-әпкелері сәбиді «қаз-қаздап» жұртқа қарай біршама жүргізеді. Баланың тұсауын кескен адамның өмірде сүріншек, шалағай, зуылдақ не өтірікші болмағаны дұрыс. Керісінше, жүріс-тұрысы ширақ, өмірде орнықты, нық адам болғанын әке-шешелері әдейі ырым етіп, қалайтын болған. Той иелері тұсау кесушіге өздерінің сый-кәделерін жасайды. Тұсауды кесетін сапы не пышақ өз иесіне қайтарылады да, кесілген ала жіпті сол топтағы жаңа нәрестелі болғандарға немесе бала көтере алмай жүрген жұптарға ырым қылып таратып береді. Осы кезде шашу шашылып, тұсау кесу жыры айтылады. (Бұл тұсау кесу жырын бір адам жеке дауыспен, немесе жиналған жұрт бірігіп, қосылып айтса болады
Қаз-қаз, балам, қаз балам,
Қадам бассаң мәз болам.
Күрмеуіңді шешейін,
Тұсауыңды кесейін.
Қаз-қаз, балам, қаз, балам,
Тақымыңды жаз, балам.
Қадамыңа қарайық,
Басқаныңды санайық.
Қаз-қаз, балам, жүре ғой,
Балтырыңды түре ғой.
Тай-құлын боп шаба ғой,
Озып бәйге ала ғой.
Қаз баса ғой, қарағым,
Құтты болсын қадамың!
Өмірге аяқ баса бер,
Асылардан аса бер.
Жүгіре қойшы, құлыным,
Желбіресін тұлымың.
Елгезек бол, ерінбе,
Ілгері бас, шегінбе.
Тұсау кесу – қазақтың өмір сапарының сәтті болуы үшін ақ ниетпен жасаған ырымы, Құдайға деген құлшынысы, «Баталы ел – арымас, батасыз құл — жарымас» деп аталарымыз айтқандай, ақ батаның реті осыдан кейін келетін сияқты. (Бата берудің бір үлгісі):
Тұсауың кесілді – құлама,
Тізеңді жаралап, жылама.
Қанеки өзіңді сына да!
Секірсең, құздардан сүрінбе,
Шың-құзға шыққанша бүгілме,
Болаттай қабырғаң қатайсын,
От ұшқын ойнасын түріңде.
Ұзақ боп иншалла, өмірің,
Тасысын шаттықтан көңілің.
(Батаның неше түрлі үлгілерін «Ақ бота» («Өнер баспасы, 2001 ж.)
кітапшасынан тауып алуларыңызға болады).
Бұдан кейін қонақтар жолына қарай той дастарханына шақырылады. Ары қарай баланың атасы мен әжесі, болмаса сол әулеттің үлкен ақсақалы құтты болсын айтып, батасын беріп, тойды ары қарай жүргізуші асабаны жұртқа таныстырады. Ендігі жердегі тойдың барысы түгелімен асабаға тапсырылады.
Асаба алғашқы сөзді алдымен тойға жиналған қонақтармен, ағайын-туыстармен, бүлдіршіндермен сәлемдесіп, тұсауы кесілген сәбиге тілек тілеумен бастайды. Өйткені, кез келген танысу сәлемдесуден, тілек тілеуден басталады. Мысалы, тойды былай бастауға болады:
Құрметті қонақтар, армысыздар,
Бәріңіз де есен-сау бармысыздар.
Тұсау кесіп, той жасау – ата-дәстүр, салтымыз,
Жақсылықты тілейміз тойға келген жалпымыз.
Думанды тойын жасап дүбірлетіп,
Салт-дәстүрді ежелден қастерлеген халқымыз.
Тойда тілек айтатын әрбір қонаққа жолыңа, туыстық ретіне және халық алдында сіңірген еңбегіне қарай сөз беру асабадан үлкен шеберлікті қажет етеді. Яғни сөз кезегін ардагер ақсақалдардан бастаған дұрыс. Өйткені үлкенді сыйлау – халқымыздың өнегелі қасиеттерінің бірі. «Аталы сөз – баталы сөз», «Атаның сөзі Ж ақылдың көзі» деген сөздерден біз осыны аңғарамыз.
Ата, ақсақалды, қадірлі қарияны құрмет тұту, олардың ақ батасын алу – сәбидің келешегіне, жалпы өмір жолына зор бақыт, мол жақсылық әкелетінін асабаның нақышына келтіріп айтуы мәнді болып шығар еді.
Ата менен немере – аяқталмас бір дастан,
Екеуіне керегі – ашық болсын нұрлы аспан!
— Балаңнан тәтті дейді немере,
Маған ақы сен өмірде төлеме.
Гүл сияқты алақанмен аялап,
Күн сиқты көтеремін төбеме.
Немер үшін ең мейірімді жан — әже. Әженің аялы алақаны, мөлдір мейірімі, жылы жүрегі, кіршіксіз таза көңілі немереге ауадай қажет. Әжелердің ақ тілегін тыңдап, бата сұрап және сол кісілердің жолын бізге де берсе екен деген тілек айтылады.
Қандай той болсын нағашылардың төрден орын алатыны сөзсіз. «Киіз үйдің жақсы болуы – ағашынан, азаматтың жақсы болуы – нағашыдан» деген сөзден бойындағы асыл адамгершілік қасиеттер ананың қаны, әрі ақ сүті арқылы дариды, олай болса, анаңның өскен елін, өркен жайған нағашы қауымыңды қастер тұт деген мағынаны түсінеміз.
Қымбат болар туған жердің ағашы да,
Әркімнің жету керек бағасына.
Анамның ақ сүті үшін өмір бойы,
Бәріміз борыштымыз нағашыға!
(Нағашылары сәбиге батасын, тілек айтып, «қырық серкешін» атап жатады).
Осылай рет-ретімен сөз кезегі беріліп жатады.
«Бір сәбиді қуантсаң, мың періште қуанады» деген сөзді ескере отырып, сәбидің қуанышында жас балаларды ескерусіз қалдыруға болмайды. Ересек балаларға ән айтқызып, күрестіруге, әртүрлі ойындар ұйымдастыруға болады. Сыйлықтарды да бала жасына лайықтап алу керек. 2-3-4 жастағы балалар жарысын ұйымдастырса, той мәнісін аша түскендей болады. Белгілі межеге дейін кім жығылмай бірінші жетеді, үлкен сыйлық иегері болады. Бұл тойда балалардың тұсауын кескен адамдар аталып, құрмет көрсетіледі. Араларында тұсауы кесілмей, жығыла беретін балалар болса, тұсауын сол жерде кесіп, тойды ары қарай жалғастырса, әркімнің есінде ұзақ сақталатын қызықты сәттер молая берері сөзсіз.
Үлкен-кіші демей, бірдей атсалысып, ән айтып, би билеп, тойды әуелі балалардың, сосын ересектердің есінде қаларлықтай етіп өткізіледі. Түрлі сыйлықтар үлестіреді. Әжелер жарысын ұйымдастыруға болады. Баланың тұсауын кескен адамға сыйлық беріледі немесе аяқ киім ұсынылады.
Сценарий обрезания на казахском языке
Той-қазына кітабынан Сүндеттой сценарийі — құттықтау
Сүндет той
Сүндеттой – ежелгі дәстүрлердің біреуі. Әр заманнан оған өзгешеліктерін енгізгенімен, мұсылмандықтың бұл қадамының діңгегі шайқалған жоқ. Ендеше, бұл тойды өткізгенде жаңа заман ерекшеліңтерін барынша ескере отырып, бұрынғы халық дәстүрінен айрылмауға тырысайық.
Той өтетін жердің (дәмхананың, мейрамхананың, т.б.) есігінен бастап, мүмкіндік болса, қазақтың ұлттық киімін киген қыздар мен ұл балалар қарсы алады.
Жиналушылардың жанын серпілтер күй күмбірлеп, ән шалқиды. Келген қонақтар сүндет тойға құр қол келмейді. Баланың мұсылман болған құрметіне алды боталы түйе, құлыгды бие, соңы қозылы қой (немесе, бүгінгі өмір талабымен: аудио-видео аппаратуралармен, компьютерлік ойыншықтар, жақсы тігілген фирмалық киімдер, велосипед, т.б.) тарту етіп, «көрімдігі» деп ақшалай да сыйлық беріп жатады. Мұсылмандардың ең қастерлі тойларының бірі болғандықтан, келуші де, күтуші де барын аяп қалмайды.
Жұрт жиналып болғаннан кейін асаба той бастайды:
Бисмилла ир-рахман-ир-рахим!
А-а-ау!
Ат арытып алыстан
Келе құшақ жайысқан,
Қызын алып, қыз беріп,
Қызықтарын бір көріп,
Құдайымдай сыйлайтын,
Құдайына қимайтын
Құдаларым, қош келдің!
А-а-ау!
Алыс ауыл арасын
Жақын қылған нағашым,
Ақ көңілді баласын
Ақын қылған нағашым,
Нағашымның жаңасын
Іздесең қайдан табасын?
Нағашылар, қош келдің!
Өсіп-өнер жұртыма,
Өріс болған жиенім.
Айқасқанда жауымен,
Жеңісті алған жиенім.
Елдігін де білемін,
Кеңдігін де білемін,
Кездесе алмай жүр едім,
Жиендерім, қош келдің!
Бір-бірінің жан сырын,
Айтқызбай-ақ ұғысқан.
Аралары тату боп,
Арылмаған ырыстан.
Ауыр жүкке жұмылып,
Бір жағына шығысқан,
Аман болғын әрдайым,
Айналайын туысқан,
Туған-туысқандар, қош келдің!
Ынтымағы жарасқан,
Ықыласпен қарасқан,
Туысқандай, туғандай
Көршісімен санасқан,
Көршілерім, қош келдің!
Мұсылмандық белгісі –
Ер баланы сүндеттеу.
Имандылық белгісі –
Сол сүндетті құрметтеу,
Діннің жолын құрметтеу.
Ақындарға болмас-ау,
Сүндет тойды жыр етпеу.
Әр адамға жарасар,
Тойымызды бастадым,
Айтып елдің жақсы әнін.
Сүндет тойы жаңғырсын,
Жарып ауыл аспанын,
Осындай ұлы дәстүрді
Жалғастырсын жастарың,
Құтты болын тойларың!
— Ал енді, бүгінгі тойдың егесі, батырымыз өз нөкерлерімен келе жатыр екен. Барлығымыз бірге жабыла күтіп алайық.
Ұлттық сарындағы музыка ойнап тұрады, батырдың киімін киген бала алшаңдап басып келе жатады, соңында қазақ киімін киген ұл балалар. Әжелер шашуларын шашып, батырларды төрге шығарады.
Барлығы арнайы жабдықталған орынға барып отырады.
Сүндеттелген баланы сүндет жейдесімен (иығына жабылған аппақ мата) жиналған топтың ортасына, биік орындыққа шығарып қояды. Екі жағында екі жеңгесі баланы қолтығынан демеп тұрады. Жеке тұрған орындыққа ашамай қойылып, ашамайға сүндет қоржын артылады.
Асаба тойды бастап болғаннан кейін кезекті әнші-ақынға береді. Ол ортаға сүндеттелген ұланмен бірге жеңгелерін шығарып, домбырасын шертіп-шертіп алып:
Әу!
Ал, балақан, балақан!
Саған елді қаратам.
Ерке болып еліне,
Балпаңдаған балапан.
Пышақ тиіп теріңе,
Талтаңдаған балапан.
Жиналған жұртқа таңданып,
Жаутаңдаған балапан.
Сүндеттеліп сәтімен,
Сен де болдың мұсылман.
Қызыр бабаң қыдырып,
Кетпей жүрсін тұсыңнан.
Мұхамедтің өзі еді
Имандылық ұсынған.
Жаңа ғұрып бастайық,
Сөз тыңдасаң кішкене.
Ел қуансын, кәнеки,
Көзін тігіп пішпеңе.
Мұсылмандық жолмен жүр,
Күпір қылық істеме.
Берсін елің пішпеңе,
Көрімдігін үстеме.
Ал, халайық, халайық,
Балапанға қарайық.
Дінімізді құрметтеп,
Мұсылманға санайық.
Діннің жолы – түзу жол,
Түзу жолды қалайық.
Көрімдігін сүндеттің,
Қоржынына салайық.
Ал, келіңдер, келіңдер,
Сүндетті ұлды көріңдер.
Ата ғұрып жолымен
Баталарың беріңдер.
Ал, балдырған, балдырған,
Жұрт мейірін қандырған.
Балам жігіт болды деп,
Еліне жар салдырған,
Алыстағы жақынын,
Ат жібертіп алдырған.
Мұсылмандық дәстүрін,
Отауында жандырған,
Ата-анаңа мол құрмет!
Мұсылмандық – бір міндет,
Құтты болсын бұл сүндет,
Ақ сақалды атаңа,
Ақ ниетті әжеңе,
Балапаным, бір көрсет!
Әжесі ортаға шығып, бешпетінің омырауынан бір сөлкебайын үзіп алып «менің жолым мен жасымды берсін» деп сүндетқоржынға
қыстырады да, немересінің бетінен сүйеді. Әрі қарай әнші-ақын тағы да шырқай жөнеледі.
О-о-оу!
Ал, бөбегім, бөбегім,
Құрметтеуде сені елің.
Имандылық ұшқынын
Келбетіңнен көремін.
Асқар тауың, қорғаның,
Саясы мол орманың
Қалап еді ұлының
Шын мұсылман болғаның.
Әкенің тілің ала жүр,
Жаман бала болмағын.
Балапаны қыранның,
Қанатыңды қомдағын.
Қырандардай биікте,
Қиялдарда самғағын.
Өмір жолы – ұзақ жол,
Ұзақ жолда талмағын.
Еңбек, өнер, ғылым да
Қатарыңнан қалмағын.
Биік болсын талғамың,
Халқын сыйлар адам бол,
Орындалсын арманың.
Мұсылмандық – ұлы міндет,
Құтты болсын бұл сүндет.
Әкесі де алдыңғылардың ісін қайталайды.
О-о-о-у!
Ал, құлыншақ, құлыншақ,
Төбесінде тұлымшақ.
Аналардың қадірін,
Ақ тілеумен ұғынсақ:
Құшағына енгізіп,
Ақ торсығын емізіп,
Алпыс екі тамырын,
Алғыспенен идірген,
Жанарынан нұр құйып,
Мейірімін білдірген.
Ақ бесікке мәпелеп,
Қоңырауын ілдірген,
«Құлыным» деп әлпештеп,
Алаңсыз — шат күлдірген.
Тұсауыңды кестіріп,
Тәй — тәйлатып жүргізген.
Мұсылмандық – ұлы міндет,
Құтты болсын бұл сүндет.
О-о-о-у!
Көгершін дегенде
Тілім неге бөгелсін.
Келешегің, бөпешім,
Нағашыңмен көгерсін.
Туған жерің сен еккен,
Ағашыңмен көгерсін.
Қиналғанда қысылмай,
Нағашыңа сенерсің.
Нағашыңның бар ісін,
Көгершін, немен төлерсің?
Есейгенде ер болып,
Жақсылыққа бөлерсің.
Мұсылмандық – ұлы міндет,
Құтты болсын бұл сүндет.
О-о-о-у!
Ал, қарғашым, қарғашым,
Саған айтар бар ма сын?
Өлеңімді бітейін,
Ұзақ күтіп талмасын.
Ел бастайтын көсем бар,
Сөз бастайтын шешен бар,
Қол бастайтын батыр бар,
Жыр бастайтын ақын бар,
Нағашың бар, жиен бар,
Періштең бар, киең бар,
Үлкен де бар, кіші бар,
Ел қадірлер кісі бар,
Сен қастерлер адам бар,
Неше түрлі маман бар.
Талай адам бата алған,
Әжең де бар, атаң бар.
Жездей де бар, апаң бар,
Әкең де бар, шешең бар,
Сүндет тойға жиналған,
Қаумалаған халқың бар.
Сүндеттейтін ұлдарың,
Мұсылмандық салтым бар!
Сол салтымды қарғашым,
Халқым әрі жалғасын.
Мұсылмандық – ұлы міндет,
Құтты болсын бұл сүндет!
Осыдан кейін шашу шашылады. Қонақтар жолына, жасына қарай рет-ретімен дастархан басына отырғызылады. Жұрттың бәрі жайғасты-ау дегенде асаба сөз бастайды.
Асаба (ұсыныс-үлгі ретінде). Уа, қадірлі көпшілік! Бабаларымыздан бері келе жатқан салтымыз бойынша мұсылмандық міндеттің бірі – ұланды сүндетке отырғызу рәсімін жасағаннан кейін сол ұлағатты іске ауыл-аймақ куә болсын деген ниетпен тойға жинап отырған шаңырақтың ақсақалы өздеріңізге деген, немересіне деген батасын берсем дейді:
Ақылың ассын,
Ықыласың тассын,
Жақының көп болсын,
Дұшпаның жоқ болсын.
Жақсы келсін қасыңа,
Нұр жаусын басыңа.
Көшің көлікті болсын,
Қонысың түлікті болсын.
Қатулықтан аулақ бол,
Татулыққа жақын бол.
Дәуренің сәнді болсын,
Ғұмырың мәнді болсын,
Таңың азанды болсын,
Үйің қазанды болсын.
Шаңырағыңа шат құйылсын,
Дастарханыңа жұрт жиылсын!
Осы айтқандарым пайғамбардың
құлағына шалынсын.
Әумин!
Той әрмен қарай асабаның басқаруымен жүргізіле береді.
Біраз дәм татып, тілек білдіріп, ән тыңдаған соң, азырақ бой жазбаққа үзіліске шығуға болады. Үзіліс кезінде ән, би, күй, ойын жарысы болады. Үлкен, кіші бүгінгі той күні өз өнерлерін ортаға салады. Үздік өнер көрсеткендер сый-сыяпат алады. Тойдың қызықты өтуіне үлкен демей, кіші демей барлық қонақ ат салысады. Үзіліс аяқталғаннан кейін қонақтар қайыра дастарханына шақырылады. Екінші отырыс та алдыңғы секілді тілек, бата, ән араласып қызықты тартымды өткізіледі. Осы дастарқан үстіне мүше-мүшенің жөн-жолымен ет тартылады.
Басты бата берген кісінің алдына қояды да, бала бастың үстіндегі бір жапырақ етті алып жейді.
Тойдың соңында тойбастар айтылған жерде тарту-таралғы таратылады. Бұл, тойшы қауымның ауылдың алты ауызын айта отырып, той иелерін мадақтауы, тойға ризашылығы және «келесі тойға дейін аман болайық» деген тілекте әнмен қоштасуы.
Тойбастар
Өмірге кімдер келіп, кім кетпеген,
Жақсыны жақсы ғана білмек деген.
Сәрсенбі – сәтті күні той қылыпсыз,
Тойыңыз құтты болсын сүндеттелген.
Ендеше мұсылмандық, мұсылмандық,
Тойыңда ән салудан қысылмалық.
Балаңның сүндетіне, құрметіне,
Азырақ алты ауыз ән ұсыналық.
Ән айттым пайғамбардың үмбетіне,
Сөз жаздым ақ қағаздың бір бетіне.
Тойыңыз құтты болсын сәрсенбінің
Сәтінде той жасаған сүндетіне.
Ендеше қарағайлы, қарағайлы,
Топ жылқы қарағайды аралайды.
Ән шырқап, әзілдесіп отыралық,
Үндемей қойғанымыз жарамайды.
Ендеше теріскейлі, теріскейлі,
Топ жылқы теріскейді тегіс жейді.
Бұл әнді сіз айтыңыз, біз қошталық,
Үндемей отырғаның келіспейді.
Баласын молда келіп пішкен бе екен,
Жолына мұсылмандық түскен бе екен.
Өзім де ақын едім арындаған,
Көпшілік «ТОЙ БАСТА» деп күштер ме екен
Сценарий Шилдехана на казахском языке
Шилдехана — той, устраиваемый при появлении на свет младенца. Днем знакомые и близкие приходят с пожеланиями, говорят «кутты болсын». Вечером собравшиеся веселятся, поют песни, играют на домбре, угощаются. «Шилдехана» — праздник в честь новорожденного. К сожалению, после родов у женщин часто возникают проблемы с зубами, это у казахов называется «шилде каккан».
Той-қазына кітабынан Шілдехана сценарийі
Шілдехана тойы қазақ халқының ежелгі дәстүрі бойынша нәресте қырқынан шыққан соң өткізіледі. Яғни, өмірге іңгәлап келген сәбидің буыны бекіп, сүйегі қатая бастаған шағы.
Қазіргі шілдехана тойына нәрестенің ата-анасының туыстары, құда-жекжат, достары, ұжымдастары, көршілері, жалпы көңіл жақын адамдары шақырылады. Арнайы шақыру хаттарын жасатқан жөн.
Отбасының қуанышы қызықты өтуі үшін алдын-ала әзірлік жасалсын. Бұл тойдың жинақы, мәнді де сәнді өтуіне бірден-бір ықпал етеді. Сондықтан тойды қалай бастап, қалай аяқтаудың да өзіндік мәні зор екенін есте сақтаған абзал.
Адам сезімін оятып, ақыл, сана, түйсік көздерін аша білетін небір жан тебірентерлік сөздер халқымыздың рухани қазынасында мол. Сондай сөздермен қонақтарды таныстырып отырса, тойдың сәні кіре түсері даусыз. Бірақ тойды асабаның бастауы міндет емес. Той иесі – үлкен ата-әжесі, әке-шешесі бастап, содан кейін барып асабаны халыққа таныстырса жарасымды болып шығады.
Тойды әрі қарай асаба қызықты етіп өткізуге кіріседі. Тойды бастамас бұрын, тойбастар айтылмас бұрын адам ниетін түзеп, тілек тілейді. Өз мақсатына жету үшін Аллаһ Тағала жол іздеп, Жаратқан Иеміздің рұқсатымен ғана бастайды. Бүкіл ой, ниет, тілек түгелімен шарболаттай сығымдалып, сөз болып бір арнаға құйылады. Бұл – Тілек, Бата болып табылады. Қазақтың Ақ Батасы – Жаратқан Аллаһ Тағаламен шын жүректен байланысу арқылы бар жақсы тілегін ұрпағына жеткізіп, бір Аллаһтың қолдауымен ғана көмек беретін, қасиетті асыл қазынасы. «Бабадан асқан әз болмас, батадан асқан сөз болмас» демекші, дүниеге келген жас нәрестеге үлкен ақсақал бата беріп, тілек тілейді. Халықтың жас нәрестеге, сәбиге арналған ақ батасынан мысал келтірейік:
Көтерейік білекті,
Нұрға бөлеп жүректі.
Бөбекке бата берейік,
Ағынан айтып тілекті:
Сәбиіміз сүйкімді болсын,
Өнер-білімге икемді болсын,
Бәйтеректей бойшаңданып,
Өрен, өршіл, өркенді болсын!
Жақсы жолды таңдасын,
Жамандық тәлім алмасын!
Даналардың дәстүрін,
Жаңаласын, жалғасын,
Шұғылалы шуақты күн кешсін,
Басын сұр бұлт шалмасын,
Қос топшысы талмасын,
Қырандай биік самғасын!
Бір үйдің баласы болма,
Бүкіл елдің санасы бол!
Бір елдің баласы болма,
Бар елдің данасы бол!
Бір тонның жағасы болма,
Көп қолдың ағасы бол!
Ақты ақ деп бағала,
Қараны қара деп қарала!
Өзегің толса, елдің ішін арала.
Басыңа іс түссе, көпшілікті сағала.
Өзіңе-өзің кәміл бол,
Халқыңа әділ бол!
Жауыңа қатал бол,
Досыңа адал бол!
Аламан болып ер жетсін,
Ақсақал болып төрлетсін!
Қас батырдай көрікті,
Ғұмыры болсын берікті!
Азамат болсын аруақты,
Мінезі болсын салмақты.
Өнері болсын жан-жақты,
Осы айтқанның бәрі қабыл болып,
Аллаһ Тағала берсін зор бақты!
Асаба: Қадірлі қонақтар! Бүгінгі тойдың иелері! Құрмадай алтын әжелер мен ардақты аталар. Топырақтай асыл ағалар мен жапырақтай жасыл жеңгелер. Уыздар тәтті қарындастар мен жаңғақтай қатты інілер. Бүгінгі тойдың себебі баршаңызға мәлім. Мынау заманда, егеменді елімізде өмірге іңгәлап келген жас нәрестенің бауы берік болсын! тойларыңыз құтты болсын! ендеше халқымыздың ежелгі әдеті бойынша ауылдың алты ауызын айтып,
той бастайық. Тойбастар жырын айтқан адамға дайындалған сыйымыз да осал емес.
«Тойбастар» бірнеше кісі қосылып жалғастыруға болады. Тойбастар үлгісі:
Ал, ағайын , туғандар,
Мені де бір тыңдаңдар.
Домбырасын қолға алып,
Келіп отыр өренің.
Арқасында елімнің,
Шалқып жүрген сері едім.
Құлақ түрген халыққа
Ұнар болса өлеңім,
Рұқсат алып сіздерден,
Жолыменен көненің,
Той бастасам деп едім.
Өзекжарды жырымның
Ағытайын көгенін,
Өлең сөзге келгенде
Желмаядай желемін.
Ақын жігіт жұртынан
Аямайды өнерін.
Тебіренген теңіздей,
Тербеп ойдың тереңін.
Абай менен Жамбылдай,
Сөз маржанын теремін.
Жас сәбиге бақ тілеп,
Тамашаға жиылған
Келіп отыр елімді
Қуанышқа бөлегім.
Ақылменен ойласақ,
Ұрпақ жайы қиын іс.
Ойға салар адамның
Сезімтал мен зерегін.
Артыңда ұлың болмаса,
Кімге болар керегің.
Өзегіңе құрт түссе,
Құлайды екен терегің.
Перзентсіз өткен пенденің
Біледі кімдер дерегін.
Бір перзенттің жоғынан
Қапа боп қайран көңілің,
Бойыңа батпас жегенің.
Осынау тойдың сондықтан
Әркім-ақ ұғар себебін,
Той иесі, алдымен
Ұлды болған шаттығың
Құтты болсын дер едім.
Жаны жайсаң жігітті
Туысымдай көремін.
Анасының аяулы
Жарып шыққан кемерін.
Қадам басып өмірге,
Жас шыбықтай бүр жарып,
Жаңа жайған желегін,
Торсық шеке, ақ маңдай,
Өсе берсін бөбегің.
Өмірі ұзақ болсын деп,
Көңілі нұрға толсын деп,
Ақ батамды беремін.
Азамат боп ер жетсін,
Қиын кезде жолдастан
Аямайтын көмегін.
Тойың тойға ұлассын,
Бола берсін дегенің!
(халық әндері де айтыла береді).
Тойға келген қонақтарға сөз берудің де өз реттілігі бар. Ел аузына ілініп, жұрт құрметіне бөленген қадірлі адамдардың алғаш сөз алуы да тойға жарасымдылық береді. Әдетте тойға келушілер саны көп те, сөйлеушілер саны аз болады. Оның бәріне сөз беріп, босқа уақыт созу елді жалықтырып та жібереді. Сондықтан тойға ақ тілек, адал ниетпен келген адамдардың көпшілігінің көтеріңкі көңіл-күйінен естелік қалдыру мақсатындағы шаралардың бірі – тілек бұрышы ұйымдастырылса той көрігі қыза түсетіндей. Бұл — әрі қызықты, әрі уақытты үнемдейді. Сөз кезегі келіп, өз лебізін, құттықтауын білдірген адамдар тойға деген сыйлығын да беріп жатады. Сыйлық түрі әркімнің жүрек қалауына байланысты.
«Алаған қолым – береген» дейтін қазақ халқы той-жиынға шақырылған ет-жақындары әкеліп қосатын той-таралғыларды (немесе тойшашу, тойқана, көрімдік, байғазы, бәсіре, т.б. атаулары да бар) қаржылай немесе заттай тікелей той иесі алуы күні бүгінге дейін ыңғайсыздық туғызып келеді. Сондықтан да біз қай тойдың төріне де арнайы – «Үлкен Тойқоржын» жасап қойып, оның қасына жақын туыстардан екі-үш адамды «Тойсеріктер» етіп сайлап, тойға түсетін барлық тойшашуларды сонда – арнайы «Той кітабына» жазып алып, жинақтаған жөн деп, ұсыныс жасаймыз. Ал, оны шілдехана тойында «Шілдехана қоржыны» деп атауға болады.
Арнайы шақырылған әншілер мен бишілер ара-тұра өз өнерлерін көрсетіп, той қызығын арттыруда. Асаба болса, халқымыздың рухани қазынасындағы адам сезімін оятатын, ақыл, сана, түйсік көздерін ашатын небір асыл сөздерін айтып халықты тамсандырып, әртүрлі әзіл-қалжың мен сықақ өлеңдерін оқып жұртты күлкіге батыруда. Бұлардың барлығы асабаның біліктілігі мен белсенділігіне байланысты.
Қонақтарға алдарындағы дәмнен, әртүрлі тағамнан да алып, жеп отыруларын айтып отыру да мәдениеттіліктің бір түрі. Буы бұрқырап ыстық тамақ келеді. Қымыз, шұбат, әртүрлі сусындар ішіледі.
Үзіліс кезінде өткізілетін шаралардың да алдын ала ойластырылғаны жөн. Кімдер билеп, ән айтады, өнер адамдарынан кімдер шақырылады, қандай ұлттық ойындар ойналады, бәрі де тойға келген қонақтардың жасы, талғам ерекшелігіне орай шебер ұйымдастырылуы керек.
Тойдың басталып, оның қалай өтуіне ғана емес, аяқталуына да ерекше мән берген жөн. Нәрестеге бата беру мақсатында қадірлі, сыйлы бір ата, апаларға сөз беріледі.
Қазіргі заманда той соңында тойбастар беріліп жүргені бәрімізге аян. Бұл – той бітпесін, келесі тойдың басы осы болсын деген мақсатта болса керек. Бірақ тойбастар тойдың басында айтылып кеткен себепті және әр тойдың басы бар, аяғы бар дегендей соңында тойтарқар айтылса, жарасымды сияқты. Тойтарқар жадынан шығарып та, халық әндерін айтса да болады.
Сценарий праздника Науруз на казахском языке
Наурызда Тұсау кесер салтынан көрініс көрсету
Астана мектеп кз сайтынан
«Тұсау кесер» салты.
І-жүргізуші:
Қазақ халқы «Ұлыстың ұлы күні» деп аса қадірлейтін бұл күн, яғни 22 наурыз бүкіл Шығыс халықтарының бас мерекесі. Наурыз – жаңа жыл тойы, көктем мерекесі, күн мен түннің теңесу сәті, халықтардың ынтымақ күні.
Наурыз мейрам жүректерге нұр сепкен,
Маңдайымнан сүйіп жатыр күн көктем.
Жарығыңмен, шуағыңмен Күн-Ана,
Алып келдің жер бетіне гүл көктем.
ІІ-жүргізуші:
Наурызды біздің қазақтың мейрам етуі айрықша сыйымды, артықша дәлелді. Неге десеңіз, наурыздың 22-сінде күн мен түн теңеледі, қыс өтіп жаз жетіп, шаруа кенеледі. Қыс бойы ақ кебінін жамылып, өлім төсегінде жатқан табиғаттың, жанды жансыздың тірілуі кімнің болса да көңіліне шаттық беретіні анық болса, тіршілік жағынан қыстың өтуіне, жаздың жетуіне қазақтан артық тілектес, қазақтан артық қуанатын ел жоқ деуге сыяды.
Жыр сыйлаған, нұр сыйлаған тірлікте,
Қастерледік, қадіріңді білдік те.
Құтты болсын, Ұлыс күн жұмылдырған,
Бәрімізді ынтымақ пен бірлікке.
І-жүргізуші:
Біз қазақ халқы әулет дәстүрін қастерлеп, дәстүрлік мұраларды насихаттап жүрген халықпыз.
Дәстүрдің озығы бар, жазығы бар,
Өткеннен бізге жеткен асылы бар.
Сәбидің кейбір кезін қызықтайтын,
Қазақта «Тұсау кесер» рәсімі бар.
ІІ-жүргізуші:
Тұсау кесу дегеніміз 1 жасқа толып, еркін жүре бастаған балбөбектің басқан қадамы құтты болып, одан әрі жаны жамандық көрмей, жүріп кетуіне тілек білдіретін салт.
Күлгенің де той сенің,
Жүргенің де той сенің.
Қызықтасын халайық,
Тұсау кескен бұл күнің
Есте қалсын, жарқыным.
І-жүргізуші:
Әлбетте, баланың тұсауы ала жіппен, қойдың майлы шегімен немесе өрілген көк шөппен кесіледі: Ала жіп ақтық пен адалдыққа жол ашады, майлы шек байлыққа, тоқтыққа жетелейді, көк шөп көбеюге, өсуге, өнуге шақырады.
Бүгінгі күні Амантай әже өзінің немересі Аружанның «Тұсау кесер» тойын Ұлыстың ұлы күні наурыз мерекесімен тұтастырып, қалың жұрттан бата алу мақсатында осы жерде «Тұсау кесер» тойын өткізбекші.
Амантай әже:
Алғашқы немерем Аружан жер-Анаға алғаш аяқ басып, үлкен өмір көшіне ермек, із тастамақ. Сол құлынымның тұсауын кесуге өзімнің аяғы жеңіл, жүрісі шапшаң, ақкөңіл, елімізге сыйы, ардақты ана, сүйікті әже, Орынбасар құрбыма немеремнің тұсауын кестіремін.
Ал, келін балам, кішкентай Аружанды ортаға әкеліп, Орынбасар әжесіне табыс ет.
(Осы кезде ақ жайма жайылып, тұсау кесуге қажетті заттар ортаға қойылады.)
Келін бала:
(баланы көтеріп келе жатып айтатын өлеңі:)
Тәй-тәй балам, тәй балам,
Шақырып тұр айналаң,
Жүруге алғаш талпындық
Құтақандай жан балам,
Қаз-қаз тұрып талпындың,
Қуантасың, күлесің.
Аман болсаң аз-ақ күнде
Алшаң басып жүресің.
Орынбасар:
Айналайын балам, өзің қандай сүйкімді едің. Тіл көзім тасқа.
Бөпеміз қаз тұрыпты,
Алға қадам басуға,
Тәй-тәй болып жүріпті,
Асулардан асуға.
Маған тұсау кестіріп,
Жатқандардан бұйрық сол;
Мені жүйрік депті жұрт
Менен асқан жүйрік бол.
(Орынбасар әже қолына ала жіпті алып жатып)
Ала жіппен тұсайын
Аружанның аяғын
Тұсау жібін кесейін
Жасап баба ырымын.
Сағат сайын есейіп,
Шапқыласын құлыным
Аяқтары талмасын
Айналайын, алтыным.
(аяғын байлайды. Қолына қайшысын алып, тұсауын кеседі.)
Қаз-қаз бала, қаз балам.
Қадам бассаң мәз болам.
Қаз баса ғой, қарағым,
Құтты болсын қадамың.
Алға қарай баса бер,
Асулардан аса бер.
(Аружанды жетектеп жүргізеді.)
Амантай әже:
Ал, келіншектер, тәй-тәй-лап
Әлдиді алға бастаңдар.
Шошытпаңдар, айқайлап,
Жалғыз тастап қашпаңдар.
Немеремнің жолына мол ғып шашу шашыңдар
Із қалдырсын соңына,
Алдын кең ғып ашындар!
( Ақ жайманың алдын кең ғып ашып баласына жол ашады, шашу шашылады, құттықтаулар айтылады.)
Ләззәт:
Амантай әжемнің немересінің «Тұсау кесер» тойының құрметіне ән-шашу арнайын.
Ән: Халық әні.
Амантай әже:
Рахмет, айналайын, өркенің өссін. Саған да осындай той жұғысты болсын.
Амантай әже:
Әкеліңдер ана сандықты ортаға «Ақ түйенің қарыны жарылған күн» бүгін. Бұл жиған-тергенімді бүгін бермегенде қашан беремін. Осы сый-сыяпатыма риза болыңдар, қадамдарыңа гүл бітсін.
(әже қонақтарына сый-сыяпатын көрсетеді.)
Ән.
Бата берілуі:
Құлыным үлкен жігіт болсын!
Ата-анасына қызық болсын
Жақсылармен қатар болсын,
Жамандармен қатал болсын,
Ата-дәстүр байлығын жалғастырар,
Берік бұтақ болсын.
Наурыздарың құтты болсын!
Ұлыс береке әкелсін
Ақ мол болсын,
Қайда барсаң жол болсын
Осы тойды қызықтаған
Баршаңызда той болсын!
Сценарий 50-летия свадьбы (Золотой свадьбы) на казахском языке
50 жас тойдың сценарийі
Құрметті тойшыл қауым!
Бүгін міне Қаракемер ауылында,
Әулие шоқы бауырында
Жадырасып жарасатын,
Жамырасып тарасатын,
Балдай тәтті тілектер тыңдалатын,
Ән тербеген жүректер нұрланатын,
Қызығы көпке дейін жырланатын,
Келмегендер қызықтан құр қалатын
Бір тамаша отырыс болғалы тұр!
Себебі, Ұлыстың Ұлы күні – Наурыз мерекесі қарсаңында өзі көктемдей құлпырып кеткен әдепті келін, аяулы жар, ардақты ана, ұлағатты ұстаз Ыбышева Маржанкүл Ретқызы 50-ге толып отыр. Қане, құрметті қауым, осы отырыстың себепкерін 30 жылға жуық бірге отасқан отағасы Есенгелді ағамен қоса қол соғып ортаға шақырайық!
(Той иелері ортаға келген соң).
Осы атаулы күнді той иелері жәй ғана өздері атап өтпей, мерейтой дастарханына жақындарын, туған-туыс, құрдастарын, әріптестерін шақырып отыр. «Жақсы таз басын жасырмайды, Жақсы әйел асын жасырмайды» -демекші, бұл өте құптарлық іс деп ойлаймыз. Сол үшін мерейтой иесіне ду қол шапалақ!
Бір ауыз сөз? Жоқ. Орындарыңызға бара берсеңіздер болады.
Той иелері асабаны жұртқа таныстырып жатушы еді, бірақ популярный адамдарға немесе бесплатный тамадаларға реклама, резюме, презентация деген нәрселер қажет емес. Сонда да өзім туралы бірер сөз:
Көптен күткен той жақсы өтсін десең
Жүйрік болсын таңдаған тамадаңыз
Бізді таңдап көңілің қалап жатса
Көңіл кілтін бізде іздеп таба аламыз.
Жазда қара, ал қыста ағарамыз
Маңдай терді, көпшілік, бағалаңыз
Ата жолдан жаңылмай жүріп келіп
Қалжыңды да орынды таба аламыз.
Әуезді әнді шырқап әлеуметтің
Ай шырағын жүректе жаға аламыз
Кейде біреу киліксе келеңсізде
Қара сөзбен кенедей қадаламыз
Тойларың бар 9-да басталатын
Мен емеспін көп жұрттан жасқанатын
Көпшілік, той болса егер звондаңдар
Мен АСАБА тойыңды басқаратын
«Сәлем берген саулық береді, ал сәлем алған қызығын көреді» деген халық сөзіне бас ие отырып, сіздерге де бас иіп сәлем бердім!
Таусылмасын! Ағытылсын ой көші,
Туысқандар қысылмастан сөйлеші.
Ақ тілекті ағытып бір бастайық,
Бүгінгі кеш – 50 жастың той кеші…
Жүздеріңнен көрем шаттық арайын,
Болсын солай әрбір күнің, әр айың!
Тойларыңыз құтты болсын, көпшілік!
Тойларыңыз құтты болсын, ағайын!
«Аталы үй – баталы үй» дегендей,
Осы тойдың ол қариясы
Осы отырыстың дариясы
Көлденең көптің бірі емес ол
Жекелеп шырқар ариясы
Әбдікерім ағадан дастарханға бата сұрайық. (Шапан?)
Бүтін болса, ел жақсы
Сулы болса, көл жақсы
Адасканға ай жақсы
Жылқыға сай жақсы
Мінуге тай жақсы
Жемесе де май жақсы
Бермесе де бай жақсы. Бәрін айт та бірін айт
Сарайыңды ашатын
Шаршағанды басатын
Қою қара шай жақсы
Шай ішейік бал менен, бала-шағаларменен – деп менің бір досым айтқандай, шайдан алыңыздар, шараптан құйыңыздар. Ал мен болсам алғашқы сөз кезегін Тұрархан апама, Күлсімхан жеңгеге, Әбдікерім ағаға және Света тәтеге бергелі отырмын.
(Сөз сөйлегеннен кейін):
Жасы үлкендер өз алдына бір төбе,
Оларға еткен қызметің де мәртебе!
Бәрекелді, балам! – десе болғаны,
Бақ құсының қасыңа кеп қонғаны!
Жасы үлкендер – өз алдына бір отау,
Олар барда асқақ емес Алатау.
Айналайын, бақытты бол! – дегені
Жолыңдағы көп бөгетті жеңеді.
Үлкенді сыйлау – халқымыздың өнегелі қасиеттерінің бірі. «Аталы сөз, баталы сөз», «Халықтың қартын сыйлауы – елінің салтын сыйлауы» деп бекер айтпаған ата-бабаларымыз.
Құрметті қонақтар, құйылған шампандарды алып отырыңыздар, ауызға зәкөскені салып отырыңыздар, ал мен келесі кезекті бүгінгі отырысымызды әуезді әнімен көркемдейтін ауылымыздың еңбек сіңірген музыканты Батырдың әніне беремін.
Әдеті той бастайтын әуел бастан,
Шырқатып жіберетін әнін асқақ.
Шабыты жүрегіне жол беріп тұр –
Бұл тойды ашып берсін інім бастап!!!
(Ән)
Құрметті тойшыл қауым! Мен сіздерді кейбір мамандар мен адамдардың міндеттерімен таныстырғым келіп отыр.
Дәрігердің міндеті – дәрі беру, ем беру,
Кәрілердің міндеті – ақыл беру, дем беру.
Малшылардың міндеті – малдарына жем беру,
Саудагердің міндеті – артық алу, кем беру.
Ұстаздардың міндеті – ғылым-білім үйрету,
Махаббаттың міндеті – сезімдерді сөйлету.
Бұзақының пиғылы – қирату мен күйрету,
Арақ ішіп, «Қырам!»- деп,
«Брат, сен үшін тұрам!»- деп
Бірін-бірі сүйрету.
Тойшыл қауым міндеті – ә дегенде жүздетіп, асқазанға жол салу,
Содан соң бір кекіріп, табақтарға қол салу,
Үстелдегі тағамның бәрін ішіп-жеп қоймай, пакетке де мол салу.
Маржанкүлдің міндеті – ойға батпай тұңғиық, бокалына су құйып,
Соғыстырып бәрімен жүре беру жымиып.
Тұмау тиген адамға міндет болар жөтелу,
Ал қарыздың міндеті – уақытында өтелу.
Есекеңнің міндеті – асабаның ақысын өзі біліп, сұратпай молырақ қып тез беру,
Асабаның міндеті – тойға келген қауымға рет-ретімен сөз беру.
«Сөз сұлтаны – дәмділігі, ой сұлтаны – жандылығы» деген халық даналығын естен шығаруға әсте болмайды. Халқымыздың ағалар мен әпкелер жөнінде де айтылған асыл сөздері аз емес. «Тон жағасыз болмас, ел ағасыз болмас», «Ақылың ағаңда болсын, құндызың жағаңда болсын», «Әдемі ниет әпкеден, әпкелер үшін мақтанамын көпке мен» деген сияқты сөздер қандай тамаша.
Олай болса, келесі сөз
Бекітемін:
«Күншуақ» бөбекжай балабақшасының
жеке меншік мекемесінің әдіскері
А.Ә.Жақсылықова
«Шілдехана» тойы
(I-кіші топ, «Алпамыс» тобының
Тәрбиешілер: Утеуова.М:
Жиенбаева.П
19.03.2018 ж
Таушық ауылы
Мақсаты: Балаларды өз елінің дәстүрі және өмірімен таныстыру ,балаларға бесік туралы түсінік беру.
«Шілдехана, бесік той, тұсау кесер, сүндет той, ай, шіркін-ай!» деген секілді, қазақтың тал бесіктен жер бесікке жеткенге дейін жасалатын тойы да, жоралғысы да көп. Біздің мақсат – осындай уақыт тезінен өтіп, атадан-балаға мирас болып келе жатқан құндылығымызды, қазақтығымызды көрсететін қазынамызды дәріптеп, ұмытпас үшін, болашақ ұрпаққа аман-есен аманаттау. Себебі ата-баба дәстүрі – ұрпаққа қашан да өнеге.
Шілдеханаға тән ерекшеліктердің бірі – бұл тойға қуаныш иесінің жора-жолдастары шақырумен де, шақырусыз да бара береді. Бұл тойда «Балаңыздың бауы берік болсын!» деген құттықтау айтылады.
Олар нәрестенің жақсы азамат болып өсуіне тілектерін білдіріп, шамаларына қарай сыйлықтарын береді, шашу шашады. Бұл күні ән мен күй толастамаған.
Келген күні баланы шілде суға түсіреді. Анадан шыққаннан кейін ол тазару керек. Әдетте жара шықса жағу үшін осы шілде суынан кішкене ыдысқа құйып алып, сақтап қояды. Итаяқ – баланы шомылдыру үшін пайдаланылатын ыдыс. «Итаяққа салды ма?» деген сөз содан қалған. Оған ақша-тиын, сақина-білезік салады, баланы суға түсіріп болған соң оны келіндерге бөліп береді. Әйелдердің «Маған итаяқтан ақша қайда?» деп айтып жататындары осыдан»,- дейді
Шілдехана – баланы жын шайтаннан қорғап, күзетуден болған дәстүр. Сондықтан шілдехананы «Шілде күзет» — деп атаған.
Шілдехана өткеннен кейін, баланың әке – шешесі бесік тойын жасайды. Ағаштан жасалған бесікті баланың нағашылары немесе жасы үлкен қадірлі аналардың бірі әкеліп, сыйға береді. Ең алдымен бесікке салушы бесіктің өзін жын шайтандарды қуу үшін, түрлі иістерден арылту үшін отпен аластап шығады. Содан кейін көрпешелер мен жастықшаларды баптап салады. Баланы жатқызып бөлейді. Қолбау, белбеу және аяқ баумен тартып байлап қояды.Қазақ халқында «Бесіксіз үйде береке жоқ дегендей», бала өмірдің жалғасы отбасының жеміс берер гүлі ерлі зайыптылардың тіреу – тірегі.
Бесік қасиетті, киелі құтты мүлік, сәбидің алтын ұясы болып есептеледі. « «Ел іші — алтын бесік» — деген сөз бесіктің құдіретін көрсетеді. Жаңа туған баланы бесікке салу да халқымыз үшін елеулі дәстүрдің бірі. Бесікке салу жолы үлкен немесе тәрбиелі өнегелі әжелеріне көп балалалы әйелдерге тапсырылады. Ол бесікті отпен аластап «тыштырма» жасап баланы бесікке бөлейді. Бесік үстіне жеті түрлі қадірлі таза заттар қойылады. бесікке салған адамға «бесікке салар» яғни кәделі сыйлық беріледі. Осындай қуаныш үстінде бесік жыры айтылады.
Қазақта бесікке салынған бала “ бес түлейді” дегенде мәтел бар. Бұл бесікке жатқан бала дені сау, салмақты, шыдамды, бауырмал, батыл, болып өсетіндіктен екен.
Бесіктің ең қарапайым түрі қайың тал, тағы басқа оңай иілетін жеңіл ағаштан жасалған. Бесікке керекті жабдықтар –жөргек, жастық ,қолбау, аяқбау, түбек, шүмек.
«Ел болам десең, бесігіңді түзе» « Бесік көрмеген ессіз болып, есікке енеді» деген ұлағатты сөздер бар. Бесікке салған бала қолбау болмай, құрғақ және таза жатып, ұзақ ұйықтайды.
Балалар бүгін біз рәсімдердің ішінен бесікке салу салтынан көрініс көрсетеміз.
«Тыштырма» ырымы жасалып , құрт-кәмпит ,бауырсақ, тәттілер үлестіріледі.
Әже: 1.Әуелі бесікті аластап алады.
2.Айна мен тарақ қояды. Сәбидің жүзі жарқын болсын дейді.
Келін: Сіз ауылымыздың қадірлі анасысыз .Сондықтан мына немереңізді бесікке салып беруді өтінемін.
Әже: Бесікті аластайды.
Алас, алас , баладан алас,
Көзі жаманның көзінен алас
Тілі жаманның тілінен алас
Қырық қабырғасынан алас
Отыз омыртқасынан алас!
Бесікке бөлеу: Мойнымдағы тұмарым
Тарқамайтын құмарым
Тағдыр берген алсын деп,
Ақ бесікке салсын деп ,
Бесігіңе жата ғой
Тәтті ұйқыға бата ғой.
Әжесі: Әлди әлди ақ бөпе,
Ақ бесікке жат бөпем,
Ақ бесікті тербетіп,
Бір өзіңді жыр етіп,
Әжең тыным таппайды,
Өссін деп – сен ер жетіп,
Әлдей бөпем, әлдей – ай
Тыңдай берші ән – күйді – ай
Бесік – қазақта киелі орын .Тұңғыш баласы жатқан бесікке немере, шөбересін бөлеген әжелер, өздерін өте бақытты санаған. Қазақта бесікті ашық қалдыруға болмайды. Себебі, халық ұғымындағы пері деген жамандық иелерін баланың періштесін шошытады. Мұқағали Мұқатаев ақын айтқандай дүниедегі тыныштық сәбидің ұйқысында . Сондықтан да осы қасиетті, құтты мүлігіміз сәбидің алтын ұясы – бесікті қадірлейік. Ендеше, ата-бабамыздан мирас болып келе жатқан әрбір қазақтың жылы ұясы бесікті қадірлеп, сақтай білейік.