Шочмо йылме
21 февраль — шочмо йылмын тўнямбал кечыже.
ЮНЕСКО-н увертарымыж почеш 2000 ий гыч ты кечым торжественно палемдаш тўналме.
Тўнямбалне чылаже 3000 утла йылме уло. Нунын коклаште мемнан марий йылмынат шке вержым муын. Арам огыл ойлат, йылме ила
гын, калыкат ила. Йылме йомеш — калыкат йомеш.
Марий йылмына финн-угор манме йылмыешыш пура. Марийын калыкыш лекме кужу корныжым тыге суретлен ончыкташ лиеш.
Кугезе урал йылме
6-7 тужем ий ожно
Кугезе финн-угор йылме
4000 ий наре ожно
Кугезе финн-пермь йылме
3500 ий ожно
Кугезе Юлдур финн йылме
1500 ий чоло ожно
Марий йылме
2 тужем ий нарырак ончыч
Тыгеракын, марий-влак 2000 ий нарырак ончыч посна калык семын чумыргеныт.
Марий калыкын кок лумжо уло: мари да черемис. Тошто историеш тудо черемис лум дене кодын, но шкенжым тудо нигунамат тыге манын огыл. Тудо шкаланже эре марий лийын. Южо вере- маре, мары.
1917т ийысе революций деч вара марий калыцк тудын деч официально коранын да шке лумжым налын. Тыге, ме ынде 100 ий тунямбалне марий лум дене илена.
Тыге марий калык кужу кушмо корным эртен. Йылмына чот вашталтын, весемын, пойдаралтын, уэмын.
Тушто-влакым пале (начальный класс)
Пагала кресаньык тудым,
Чытык-чотык шумалта-
Олык шудым, норо шудым,
Солалтен, иктор опта (сава)
Апшатпошла шулештеш,
Шокшо парым колтылеш.
Чужлен, чужлымым чарна-
Чайым тыланет тема. (самовар)
Шочын веле – уло орыш,
Тушкалтале нержым шорыш. (пырысиге)
Шем нур гоч меран эртен,
Ош кышам тушке коден. (пор)
Кумданрак умшам почам,
Ончыктем каза пачам.(пуй)
Парня кутыш Микита
Упш йымач чоян кута.
Тудым ужын ко шукта-
Корнзинкашкыже пышта (понго)
Холодильник гае йушто,
Венрланен пакчаште, улно-
Рокыш шгенынак пурен,
Шинчылтеш озам вучен. (нореп)
Викторина «Икымше гана…» (старший класс)
1. Икымше марий грамматика -… (1775 ий, «Сочинения, принадлежащие грамматике черемисского языка».
2. Икымше марий алфавит — … (1837 ий, А.Альбинский, «Черемисская грамматика»)
- Икымше марла букварь — … (1867 ий, Иван Кедров, «Упрощенный способ обучения чтению черемис детей горного населения»)
4. Икымше марий писатель — … (С.Г. Чавайн, 1888- 1937)
5. Икымше марла почеламут — …(«Ото», 1905 ий, С.Г.Чавайн)
6. Икымше марла журнал — …(«Марла клендарь», 1906ий, редакторжо — В.М. Васильев)
Марий тиште кече
Цель: марий йылмын шочмо да вияҥме корныж нерген умылтарымаш.
Задаче-влак:
-
Марий калыкын ожнысо возымо историйже. Икымше марий книган савыкталтмыж дене палдараш, марий сылнымутын шочмыж нерген шинчымашым келгемдаш.
-
Мут поянлыкым пойдараш да йалмым лывырташ.
-
Шочмо калыкын историйже дене кугешнаш, марий сылнымутан произведенийлам лудаш кумылаҥдаш.
Туныктымо ресурс: марий тӱран вургем выставке, проектор.
Мероприятий эртарыме радам
Поро кече лийже пагалыме уна-влак.
Поро кече лийже пӱтынь марий калыклан.
Ме, йоча-влак
Кумужъял тӱҥ школын
Туҥалтыш класслаште тунемына,
Марла мураш йӧратена,
Марий мутым аклена,
Куаналын, йывырталын кушкына.
Туныктышо. Эше ик гана поро кече лийже шергакан йоча-влак, пагалыме уна-влак! Теле тылзын луымшо кечынже, республикна Марий тиште кечым палемда. Рушлаже «День марийской письменности» маналтеш. Меат тиде пайремым моткоч вучена. Садлан таче пайрем касым Марий тиште кечылан пӧлеклена. Пайремыштына мурена, куштена, сылнымутан произведений-влакым колыштына. Марий калыкын акрет годсо илышыж дене палыме лийына.
Сай илет, кутырет, марий калык?
Да перкан мо киндет, кочкышет?
Улат патыр – Онар гаяк тале?
Шоҥгыеҥым жапла мо шочшет?
Ожсылак мо шуктет мер йӱлатым?
Да поян вургемет ош тӱслан?
Чиян тӱр дене мучко тӱрлалтын?
Кумалат мо тугак пӱртӱслан?
Кожлаштет тугак шуко мо янлык?
Да шудан, ужарга олыкет?
Ырыкта шӱм-чонетым поянлык?
Ий гыч ийыш тӱла вольыкет?
Родо гай пагалет пошкудетым?
Курым наре кужу ӱмырет?
Пагалет шем мончам, ош кудетым?
Мурен эркын, шоктет шӱвырет?
Аралет сылне шочмо йылметым?
Тукымет марий мутым акла?
Пайремлет веселан пайреметым?
Акылет кочывӱд деч сакла?
Илыштат, кутырет, марий калык?
Молан верчын кугун ойгырет?
Ончылнет вуча илыш касалык?
Шийын-шӧртньын йолга шӱдырет?
Толеш мемнан дек угычын,
Элнажын пайремна.
Тудлан ме луктын шӱм гычын,
Мурынам пӧлеклена. (Муро «Марий Эл»)
Ожно марий калыкын шке возымо тамгаже, знакше лийын. Нуным ме тӱр семын палена. Тувырышто тиште пале-влакым тӱрлымӧ. Тиде- кече. Тудо порылыкым, у илышым ончыкта, чыла осал деч арала. Йӱксӧ – йӧратымаш ден ӱшаным, чон арулыкын да моторлыкын символжо.
Имне тиште – пашам йӧратымаш, суаплык. Тумо – тазалыкым арала, чон пеҥгылыкым ончыкта.
Тиштым куэ кумыжышто, пу оҥаште, шерева тояште кӱзӧ дене пӱчкеден луктыныт. Тыге марий калык шке илышыж нерген ваш – ваш увертарен.
Калыкын усталыкшым куштымаште ужаш лиеш (тошто марий куштымаш)
Кызытсе марла возымаш 18 – ше курымышто шочын. Негызым марий семинарист – влак полшымо дене митрополит Вениамин Пуцек – Григорович ыштен. 1775-ше ий 10–шо декабрьыште Санкт-Петербургысо кевытышке «Сочинения, принадлежащие к грамматике черемисского языка» икымше марла книгам ужалаш лукмо.
Вениамин Пуцек-Григорович шкеже руш лийын гынат, марий калыкын йылмыжлан вияҥаш туҥалтышым ыштен.
А марий литературлан туҥалтышым ыштен марий калыкын уста поэтше Сергей Григорьевич Чавайн. 1905 –ше ийыште Озаҥ оласе учительский семинарийыште тунеммыж годым икымше сылнымутан «Ото» почеламутым возен. Тудым 45 йылмышке кусарыме.
Сергей Григорьевич Чавайн. «Ото»
Ик тымык ото уло мемнан элыште,
Шога тудо ото кугу ер серыште.
Тушто ладыра деч ладыра пушенге кушкеш.
Тушто мотор деч мотор саска шочеш.
Тушто, ужар лышташ лоҥгаште, шӱшпык мура,
Тудо ото гыч ерышке яндар памаш йога.
Тушто шудыжат ужаргырак,
Тушто пеледышыжат сылнырак.
Тудо отым мый йӧратем,
Тушто пушеҥге руышым мый вурсем.
Туныктышо:
Лектам пасуш, коеш йырваш торашке,
Мотор вер-шӧрым куанен ончем.
Чыла пеш лишыл: Вончо ден чодыраже
Мотор улат йӧратыме Марий кундем.
Муро «Шочмо вер» (Теве тумо, теве корно, теве курык, теве ер )
Марий мландына мастар еҥ – влаклан пеш поян. Шуко уста писатель, тале композитор, мастар сӱретче улыт. Марий калык ожнысек пашалан тале.
Меат школышто сайын тунемаш, туныктышын, ача-аван мутшым колышташ тыршена.
1-ше классыште тунемше Николаева Лилианна почеламутым ойла, муралтен-кушталтен ончыкта.
3-4 класс ӱдыр-влак кушталтен пуат.
Туныктышо:
Кӱкшӧ курык ӱмбак кыртмен кӱзымӧ семын,
О, мыняр вий пышталтын, тыршалтын мыняр.
Шочмо йылмын куатше да лывырге семже
Савыра кумылем. Могай тудо яндар!
Тачысе пайрем каснам Валентин Колумбын почеламутшо дене мучашлыме шуэш.
Йылме пеледышым пого-
Тудо вет ӱмырыштет
Шерге дечат шерге пого,
Эн кугу вий кидыштет.
Куш тумо гай пенгыдемын.
Лӱшкыжо шочмо йылмет
Кудыр лышташет-влак семын
Патырле вуй умбалнет.
Тумо лышташыже дене
Ош тӱня ден мутлана.
Йылмым монда гын айдеме,
Вожшо кузе илана?
Кодышт чечен кумылетым-
Шучкыжо огыл титак.
Йылмым мондет-калыкетым
Мондымо дене иктак.
Чынак, Шочмо йылмым тунеммаш- тиде пеш кугу паша. Айдеме ушакылын вийжым, эн келге шонымашыжым, эн волгыдо шинчымашыжым, эн яндар чон шижмашыжым йылме полшымо почеш мут дене раш огына ойло гын, чыла тидым вес еҥ-влак палыде кодыт.
Максим Горький туныктен: «Шочмо йылмым ава семын, музыка семын йӧраташ кӱлеш. Шке шонымым вес еҥлан раш почын пуаш кӱлмӧ годым сайын ойлен моштыман».
Марий ученый ден писатель-влак шочмо йылмылан теве могай шерге мутым пӧлекленыт. Валериан Михайлович Васильев, филологический наука доктор, каласен: «Йылме еҥын кӧ улмыжым ончыктен шога, йылме деч посна айдеме ок лий».
Гурий Гаврилович Кармазинын, йылмызе ученыйын, ойжо тыгай: «Тӱрлӧ марий тӱрлын ойла гынат, чыла марийлан йӧршеш ик йылме лийман».
Николай Тихонович Пенгитов, профессор, теве кузе туныкта: «Марий йылме-марий калыкын культурыжым ончыкыжат вияҥдыме пеш кӱлешан орудий, сандене марий йылмым, тудын законжым, поянлыкшым кажне еҥлан сайын шинчаш кӱлеш».
А ынде Тыныш Осыпын сугыньжым колыштса. Тудын мутшо тыге йоҥгалтеш: «Йӧратыза шочмо йылмым, тудым ӧрканыде тунемза! Тендан илышыштыда, кушмаш корныштыда шочмо йылме шке вержым налын шогыжо. Тудлан эре шӱман лийза».
Калык поэт Миклай Казаков мемнам ӱжеш: Шочмо йылмын вийже, сылнылыкше мемнан аван шӧржӧ дене пырля толыт. Кугу лиймекет, кеч-кушто иле, кеч –могай йылме дене ойло, но первый мутым, мурым нигунамат ит мондо, нуно тыйын илыш йолташет лийыт».
Муро (Яндар памаш гай шочмо йылме)
Туныктышо: Тыгеракын, пайрем касна мучашке лишеме. Таза, пиалан кодса. Пашада ушнен толжо. Мемнамат ида мондо.
Адрес публикации: https://www.prodlenka.org/metodicheskie-razrabotki/460739-marij-tishte-keche-den-marijskoj-pismennosti
автор: Волкова Елена Ивановна
учитель родного языка и родной литературы МОБУ “Коминская национальная основная общеобразовательная школа”
Сценарий мероприятия “Марий тиште кече” (“День марийской письменности”)
День письменности
Цель мероприятия: познакомить с историей возникновения марийской письменности
Вводная часть.
Выходят ведущие:
1 ведущий: Поро кече, пагалыме йоча-влак !
2 ведущий: Поро кече, пагалыме туныктышо-влак!
Учитель родного языка и литературы:
Туныктышо: Поро кече лийже, кушко те тыге вашкеда?
Куда это вы так торопитесь?
1 ведущий: На праздник мы спешим, на День марийской письменности. «Марий тиште кече» по-марийски.
2 ведущий: Только у нас есть один волнующий вопрос, никак не поймем, почему отмечают Марий тиште кече, и что он обозначает?
Туныктышо: О, это действительно праздник культуры. Не было бы письменности у народа, он не достиг бы того уровня развития, какой мы наблюдаем сейчас.
1 ведущий: А правда, что отмечать этот праздник начали с 1998 года. Но история марийской письменности ухдит в глубь веков.
Туныктышо: Да, это действительно так. А вместо букв у марийского народа раньше была знаковая символика «ТАМГА».
2 ведущий: А я знаю, что эти знаки , «ТАМГА», хорошо сохранились в традиционной марийской вышивке.
Туныктышо: Обо всем этом и о многом другом мы узнаем на нашем мероприятии, посвященном Дню марийской письменности. Объявляю его открытым.
Основная часть.
1 ведущий: Официально это праздник отмечают 10 декабря. В ноябре 1998 года в президент Республики Марий Эл издал указ о праздновании Дня письменности. Как вы думаете, почему именно 10 декабря?
2 ведущий: В этот день, 10 декабря 1775 года в Санкт-Петербурге в книжных магазинах выставили на продажу книгу «СОЧИНЕНИЯ, ПРИНАДЛЕЖАЩИЕ К ГРАМАТИКЕ ЧЕРЕМИССКОГО ЯЗЫКА». Составленной казанским архиепископом В. Пуцек-Григоровичем. Это был исторический день в развитии культуры марийского народа.
1 ведущий: Книга- шинчымаш памаш! Книга-родник знаний! Предлагаю послушать стихотворение классика марийской литературы – Сергея Чавайна «Книга».
Ой, книга, книга!
Чылажымат тый кертат:
Чыла еным туныктет,
Чыла еным тый нолтет,
Садлан тыйым чыланат
Пеш пагалат, йоратат.
2 ведущий: Родной язык! Один из тысячи, самый близкий и родной сердцу. Родной язык, мы тебя не только в день праздника, но и в будни клянемся любить, хранить как зеницу ока. Нет языка – нет и самого народа.
Йылме пеледышым пого –
Тудо вет ўмырыштет
Шерге дечат шерге пого,
Эн кугу вий кидыштет.
Песня_____________________________________________
1 ведущий: Давйте вернёмся к марийским орнаментам. Для марийской вышивки характерны три типа орнамента: геометрический, растительный и животный.
Геометрический орнамент – фигуры в виде ромбов, квадратов, углов, прямых полос, ломаных и кривых линий, крестов, овалов и кругов.
(показ орнамента)
2 ведущий:
Растительный орнамент составляется из цветов, деревьев, листьев. Узор строится из розеток, фигур, близких к ромбу и квадрату.
(показ орнамента)
Животный орнамент изображается в виде голов коней, птиц.
(показ орнамента)
C помощью орнамента марийский народ описывал свою жизнь. Рассказывал историю своей семьи, деревни, родины.
Стихи : Мўндыр вер гыч портыл толын,
Шочмо мландыш шумекет,
Шўмбел шочмо йылмым колын,
Кушкеш тыйын шулдырет.
+++
Шочмо мланде… Шочмо калык…
Шочмо йылме… Шочмо сем…
Тендан деч посна лач катык
Тылзе мыйын пиалем.
+++
Тумо лышташыж дене
Ош тўня ден мутлана.
Йылмым монда гын айдеме,
Вожшо кузе илана?
1 ведущий: Даа, сначала были знаки. А в 1867 году был издан первый марийский букварь. Его автор Иван Кедров.
1 ведущий: В начале XX века марийская письменность и литературный язык сделали еще один шаг вперёд в своем развитии. Начал издаваться «Марла календарь», первое периодическое издание на марийском языке. Он выходил в 1907- 1913 годах.
Танец _______________________
2 ведущий:
В художественной литературе каждого народа есть много достойных, почитаемых имён. Одним из основоположников марийской литературы является Сергей Григорьевич Чавайн. Всем известно его первое стихотворение «Ото». Это первое стихотворение на марийском литературном языке. Оно вышло в 1905 году.
Ик тымык ото уло мемнан элыште,
Шога тудо ото кугу ер серыште.
Тушто ладыра деч ладыра пушеҥге кушкеш,
Тушто мотор деч мотор саска шочеш,
Тушто, ужар лышташ лоҥгаште, шӱшпык мура,
Тудо ото гыч ерышке яндар памаш йога.
Тушто шудыжат ужаргырак,
Тушто пеледышыжат сылнырак.
Тудо отым мый йӧратем,
Тушто пушеҥге руышым мый вурсем.
1 ведущий: Марий мландын эше ик палыме поэтше Иван Осмин. Тудын почеламутшым колыштса.
«Шочмо мланде»
Теве тумо, теве корно,
Теве курык, теве ер.
Ер воктеке толын шордо,
Толын шордо пеш чевер!
Ой, пеш сылне, Ой, пеш ямле!
Шордо вудым подылеш.
Тиде мыйын шочмо мланде.
Шочмо мланде сылне пеш!
Тыште шордо, тыште рывыж,
Кайыквусо шуко пеш.
Шочмо мландым пале, эргым,
Чот йорате курымеш
2 ведущий: На слова этого стихотворения сложена песня. Ее исполнят учащиеся начальных классов.
Песня__«Шочмо мланде»
1 ведущий: Сочинять стихи могут не только поэты, можем и мы.
Стих (Даша Ч.)
1 ведущий: А теперь мы хотим провести небольшую викторину со зритерями. Тем самым проверить, хорошо ли вы знаете историю своего народа.
1).Что обозначает слово «черемис» (человек, живущий в лесу).
2). Первое стихотворение на марийском литературном языке («Роща»).
3). В коком году вышел первый марийский букварь? (1867)
4).В каких годах выходил «Марла календарь»? (1907-1913).
5).Первая марийская грамматика («Сочинения, принадлежащие к грамматике…»).
Мый йоратем Марий кундемым,
Шке шочмо йылмым йоратем,
Шумбел ялем моктен мурем мый,
Пашаш чапланымым моктем.
Доска воктен марла ойлен учитель,
Вара марла мый Лев Толстойым лудынам.
Да Пушкиным поэмыже пеш лишыл лийын, –
Чыла нерген мый шочмо мут ден шоненам.
2 ведущий: Ещё раз поздравляем всех с праздником. Спаибо за внимание.