Тема: Авылым тарихы, халкым тарихы
(әдәби-музыкаль кичә)
Максат: Туган илгә, туган телгә мәхәббәт тәрбияләү, бер-берсе арасында дуслык, чит милләт кешеләренә хөрмәт, игьтибарлылык, ихтирамлык тәрбияләү. Бабаларыбызның онытыла барган гореф-гадәтләрен хәтердә яңарту һәм саклау, ул чорның матурлыгын күрсәтү.
Җиһазлау: Зал бәйрәмчә бизәлгән, шарлар, плакатлар эленгән.
Тел – күңелнең көзгесе дә, ачкычы да.
***
Үстергән дә безне – чын дуслык,
Көч биргән да безгә — чын дуслык.
Дуслык булса, яшәр гомергә
Бөтен җир йөзендә тынычлык.
***
Телне телләр хушсынмаса,
Артылмаслык тау булыр.
Булмаса дуслык – дау булыр,
Дау артыннан яу булыр.
(Борынгы бер көй яңгырый. )
Укытучы: Нәрсә ул тарих?
Ул туган илебезнең, халкыбызның борынгы һәм күптән түгел узган тормышы. Үткәнне белмичә, хәзерге тормышны аңлап булмый. Бүгенге тормыш меңнәрчә елларның җимеше, нәтиҗәсе ул. Тарихын оныткан халык юкка чыга.
Шуңа күрә без дә авылыбызның тарихын белергә тиеш.
Гумеров Радмир башкаруында «Әссәламәгаләйкем» җыры яңгырый. Шул җыр башкарылганда балалар милли киемнәрдән, куллары белән сәламләп, залга узалар һәм түгәрәкләнеп басалар.
Артур: Авылдашың, дустың танышыңны,
Баш.телендә «Исәнмесез!» — диеп каршыла.
Шушы сүздән кәеф күтәрелә,
Шушы сүздән ният яхшыра.
Оксана: Здравствуйте – пожелание здоровья,
Рус.телендә Здравствуйте — пожелание добра.
Айдар: «Исәнмесез!» диеп сәламлә, син,
Тат.телендә Түбәнәйтмәс сине илтифат.
Шушы сүздә — йөзләр яктыруы,
Шушы сүздә — ният яктыруы,
Шушы сүздә — җанга мең шифа.
(Балалар кереп китәләр.)
Ринна: Без – борынгы бер халкының балалары,
Бик күп булган ул халкының далалары.
Ул киңлекләр, җир-сулары һәм дә даны
Биләр дигән, Сувар, Болгар калалары.
Бу халыкның иле булган, теле булган,
Рухы бөек, горурлыгы, ихтияры.
«Азатлык!» — дип көрәшүче батырлары,
Йосыф илә Зөләйхадай матурлары.
Бу халыкның калган безгә рухы, хисе,
Шаны калган, даны калган һәм моңнары.
Моңнар аша, иман аша милләт туган.
Җырлар аша, иман аша милләт туган.
(Өзек башлана. Мөгаллимгә укучылар кунака бабаларының рухына дога кылырга дип киләләр)
Шәкерт: Мөгаллим абзый!
Сезгә кемнәрдер килгән.
Мөгаллим: Күзләрем начар күрә.
Якынрак килегез.
Балалар: Әссәламәгаләйкем!
Мөгаллим: Вәгаләйкемәссәлам оланнар!
Сез кемнәр?
Кай яклардан килдегез?
Ринна: Без Җиргән урта мәктәбе укучылары.
Мөгаллим: Ни йомыш белән килдегез?
Ринна: Борынгы бабаларыбызның рухына дога кылырга дип килгән идек.
Мөгаллим ( дога кыла): Нинди эшләр белән шөгыльләнәсез?
Артур: Без үз телебезне, гореф-гадәтебезне, тарихыбызны өйрәнәбез.
Үзенең кем икәнен белмәгән кеше
Ничаклы хиссез булса,
Үз милләтенең тарихын белмәгән кеше дә
Шул дәрәҗәдә хиссез.
Һ.Атлашый.
Эльвина: Үз халкының киләчәген, үткәнен, бүгенгесен.
Кайгысының, шатлыгының
Зурлыгын белер өчен,
Еракка китеп кара!
Мөдәрис Әгьләмов.
Мөгаллим: Әйе, иң тирән тамырлар кәбер ташларында,
Алар мәңгелеккә җитеп тоташкан.
Фәид Зөлкарнәй
Ринна: Гомер уза.
Йөрим гомер турында уйлап.
Гомер узмый.
Без узабыз шул гомер буйлап, ди Роберт Миңнуллин.
Мөгаллим: Сез килгән якларда халыклар дус, тату яшиме?
Ринна: Аллага шөкер, дус, тату яшиләр.
Атам-анам йорты өчен
Булса мең җаным фида,
Туган-үскән җирем өчен
Соң тамчы каным фида. Дәрдмәнд.
Эльвина: Халыкны халык иткән,
Халыкны җыеп тоткан иң көчле корал – тел.
Туган тел – туган моң белән бергә үрелеп, уйлата, туган җирне, туган нигезне оныттырмый, бөек эшләргә, батырлыкка, безне урап алган киң дөньяга юл ача, ачкыч бирә.
Мөгаллим: Сезнең җавапларыгыз минем йөрәгемә сары май булып ятты. Димәк, безнең нәселебез корымаган, ул һаман яши, чәчәк ата.
Һәр эштә, татулык, бердәмлек кирәк, менә сезгә тәҗрибә үткәреп алыйм әле.
( себеркене сындырырга куша Артурга. Себерке сынмый. Шуннан берсен ала да сындырып күрсәтә. Себерке сына.)
Менә күрдегезме, бердәм булсагыз гына, бер дошман да арагызга керә алмас. Сезне юк итә алмас.
Ринна: Без буш кул белән килмәдек.
Ерак яклардан, сезгә багышлап, бию алып килдек
Ринна авылның тарихын сөйли.
Авылның исеме нәрсә белән бәйләнгән икән? 1734 елның июнь аенда Санкт-Петербургтан Уфа якларына Кириллов экспедициясе чыга. Кириллов отряды Ырымбур крепостен төзергә җибәрелә. Бу экспедиция башкорт җирләрен үткәндә халыкларны талап, үтереп, йортларны яндырып йөри дигән хәбәр халык арасында тарала. Бу хәбәр Килмәк-батыр авылына да килеп җитә. Килмәк-батыр зур булмаган гаскәр җыеп Кирилловка каршы чыга һәм бәрелеш хәзерге Җиргән авылы урынында 1735 елның июль аенда була. Бик каты сугыш нәтиҗәсендә җир канга манчыла. Бәлки шушы каты бәрелешләрдән соң, Җиргән авылының исемен «җир-кан» дип атаганнардыр тарихчылар.
. Географлар Җиргән авылының исемен елга белән бәйле дип уйлыйлар Зирган (золотоносная). Елгада бик күп алтын булган дип исәпләганнәр
Җиргән авылы гәҗәеп ямьле урында урнашкан. Сул якта болытларга үрелеп Җиргән тау ята. Тоташ урман белән капланган, авыл каршында мөсәббәт булып, күкселләнеп тора, кайбер көннәрдә аның түбәсен ак болытлар каплый. Җиргән-тауның озынлыгы 8 км сузыла, ә иң биек урыны 365метрга җитә.
Кызыл-яр астында «рәсемдәге төсле матур, әкияттәге төсле серле, җырдагы төсле моңлы Агыйдел челтерәп ага».
Авылыбызның озынлыгы 6 км баса. 8 урам исәпләнә. Алардан башка тагы аркылы урамнар, тыкырыклар бар.
Музейдагы үзәк архивтан килгән документка таянып шуны әйтә алабыз. 1771 елның 21 сентябрендә ясаклы татарлар белән башкортлар 30 елга договор төзиләр. Бу договор буенча башкорт старшиналары татар һәм башкорт халыкларына башкорт җирләрендә яшәргә рөхсәт итәләр.
Быел безнең авылга 236 ел.
1794 елда ревизия вакытында Җиргән авылында 50 татар, 24 чуваш, 57 мордва гаиләсе теркәлә. Бу якларга Пенза, Тамбов, Казан, Ырымбур губерналарыннан күпләп татарлар күченеп килә.
19 йөз башында авылдагы халык 10лап тимерлек, кирпич заводы, тегермән, май чыгару, агач әзерләү һәм эшкәртү белән шөгыльләнәләр. Күп итеп мал үрчетәләр, иген үстерәләр. Атна саен тирә яктан Җиргән авылының базарына киләләр.
1877 елда авылыбызда Башкортстанның көньяк өлешендә беренчеләрдән булып 2 еллык авылда уку йорты — училища эшли башлый.
1887 елда хатын-кызлар өчен уку йорты ачыла.
1932 елда машина-трактор станциясы ачыла. Бүгенге көнне МТС биек, зур күәтле оешма.
Бөек Ватан сугышы елларында 2000 кеше фронтка китә. 700 солдат азатлык өчен көрәшта вафат була. Аларның исеме мемореаль һәйкәлдә язылып куелган. 9 Май көнне ботен авыл халкы һәйкәл янына җыела. Бөек Ватан сугышында катнашкан авылдашларыбыз алдында баш иябез, мең рәхмәтләр әйтәбез.Сугыштан соң елларда Җиргән авылында бик зур үзгәрешләр, вакыйгалар булды. Ишимбай-Кумертау тимер юлы төзелә башлый. Җиргәнчеләр бу төзелештә дәррәү катнаша. Шуннан 1950 елда авылыбыздан ерак түгел нефть бәреп чыга.
Бүгенге көнне Җиргән авылы Мәләвез районында күп милләтле авыллары булып санала. Әйе, Җиргән муллык иле генә түгел, ә дуслык төяге дә. Бөтенесе 4 меңнән артык халык яши. Татар, башкорт, рус, чуваш, мари, украин, мукшы һ.б. милләт кешеләре (35 милләт ) дус, тату, бер гаилә булып яшиләр.
Авылда 2 авыл хуҗалыгы: берсе «Трудовик», икенчесе «Салават».
1877 елда Җиргән урта мәктәбе барлыкка килә. Шулай ук сәнгать мәктәбе бар. Анда балалар төрле музыкаль коралларда уйнарга, җырларга, биергә өйрәнәләр.
Соңгы елларда Җиргән авылы танымаслык итеп үзгәрде, берсеннән-берсе матур урамнар, яңа өйләр үсеп чыкты.2004 елда заманча эшләнгән физкультура-савыктыру комплексы эшли башлады. Комплексның мәйданы 900кв.м. авылны бизәп Михайло-Архангельский храм калкып чыкты. 15 июньдә 2005 елда яңа мәчет ачылуы котеп алган куаныч вакыйга булды. Авылыбыз үсешенә зур йогынты ясаучы якташыбыз Вахитов Ш.Х. әнисе хөрмәтена мәчеткә «Кадрия» исеме бирелде. Башкортстанның үз ирке белән Русиягә кушылуына 450 еллыгына арнап Җиргән авылында шатлыклы вакыйга булды. Куптән көтеп алган мәдәният йорты эшли башлады. Президентыбыз Рахимов Мортаза Гобәйдулла улына, Вахитов Шамил Хоснулла улына зур рәхмәтлебез.
Авылыбызның байлыгы – авылдашлар.
Җиргән аылы талантларга бай: генерал-майор Щербин И.И., генерал Сорбир,
академик Баязитов, юрист Венедиктов, атказанган опера җырчысы Г.Пищаев. Бөек татар классигы Дәрдмәнд(Закир Рәмиев), күренекле прозаик, драматург, публицист, җәмәгать эшлеклесе Мирсәй Әмир( Мирсәяф Мәсәлим улы Әмиров). Бүгенге көндә Җиргәндә күп кенә шагыйрьләр яши, алар төрле милләт кешеләре. Мәсәлән: М.Степанов, Роза Сиротина, А.Лебедева, Рябова В.П., Нәзирә Ишкулова.
ТУГАН ИЛ
Китми күңелемнән минем һич
Шул сөекле илкәем;
Анда сөйгән ярлы халкым,
Анда сөйгән әнкәем.
Анда таңнар җәйге диңгез
Балкуыннан нурлырак;
Анда җырлар сандугачның
Сайравыннан моңлырак.
Кайларга барсаң да, имеш, ди,
Бер кояш бар җиргә баш;
Юк, туган җирдә бүтән ул,
Анда тик чын, үз кояш!
Анда күк тә бик якын шул,
Җирдә үк йолдызлары.—
Күзләрен күрсәң, танырсың,
Нәкъ үз авылың кызлары.
Анда һәр кич киң басудан
Тәмле хуш ис аңкуы;
Анда айның җанга иркә
Һәм ягымлы балкуы.
Анда, сайрар кош шикелле,
Көй суза гармуннары,
Сызыла иркен тын һавада
Анда ил зар-моңнары.
Анда җырлый җирдә һәр таш,
Кул изи һәрбер агач.
Анда кайтсам, мин дә башка:
Анда мин дә сандугач!
1917 Нәкый Исәнбәт
(татар бию башкарыла 10 сыйныф кызлары)
Абдульманова Розалия 10а
Җиргәнем.
Күңелемдә зур ихтирам йөретәм,
Яшлек чагым үткән Җиргәнем.
Дәртле күңел белән урап кайтам
Уңдырышлы иген җирләрен.
Таулары да, урманнары да бар,
Сокланырлык гүзәллегенә.
Һәр агачы, һәрбер куагы да
Ямь бирә Җиргән җиренә.
Илләр гизеп кайтсам, каршы ала
Ерактан ук бөек Җиргән-тау.
Мәшәкәтләр белән дөнья күреп
Кайттыңмы, дип, илгә исән-сау.
Илгә даны киткән улларың бар,
Эшчән, уңган бу җирдә кызлар.
Алсу таңда ямьле Агыйделгә
Төшеп су коена йолдызлар.
Ачык йөзле, шаян сүзле кызлар,
Сая теле, йөзгә чибәрләр.
Хезмәттә да сынатмыйлар алар,
Егәрлеләр безнең җиргәннәр.
Юкка түгел кешеләрең белән
Агай-эне булып йөрегәнем.
Сокландыра күрше тирә-якны
Дуслык җире, авылым — Җиргәнем.
( Нәзирә Ишкуловага сүз бирелә һәм аның башкаруында «Җиргән авылының урамнары кызыл миләш» җыры яңгырый.
Ямаева Нәфисә 9а
Туган җирең – Идел буе,
Һәр телнең бар туган иле.
Туган җирнең кебек назлы,
Җырдай моңлы татар теле.
Халкың кебек уңган да син,
Хезмәттә син көне-төне.
Ир-егетләрендәй дәртле,
Гайрәтле син, татар теле.
Ак альяпкыч бәйләсәләр,
Өзелеп тора кызлар биле.
Кызлар кебек шат чырайлы,
Ачык йөзле татар теле.
Кабатланмас үткәннәрең –
Гасырларның яман чире.
Кабатлар сине гасырлар,
Татар теле, дуслык теле.
Наҗар Нәҗми.
Усманов Ринат 9а
Гүзәл җирем!
1) Гүзәл җирем,
Туган илем,
Нинди генә төс юк анда:
Аланында – алсу гөлләр,
Алтын кояш – кырларында.
2) Гүзәл җирем,
Туган илем,
Нинди генә моң юк анда:
Әрәмәдә — сандугачлар,
Кәккүк тавышы – урманында.
3) Гүзәл җирем,
Туган илем,
Нинди генә ямь юк анда:
Кичләрендә — серле тынлык,
Сихри нурлар – таңнарында.
Р.Вәлиева.
Ринна: сезне үзебезнең гөлбакчалы дуслык иленә — гүзәл Башкортстаныбызга кунакка чакырабыз.
(Гумеров Радмир башкаруында «Җырлыйк бергә» дигән йомгаклау җыры яңгырый.
- Килдек, дуслар, диңгез-сулар кичеп
Сезне сагынып, канатланып очып.
Кош канатлары түгел иңемдә
Җыр канатлары минем күңлемдә.
Әйдәгез, дуслар җырлыйк бергә
Иң матур җырларны сайлап кына.
Иң матур җырларны сайлап кына,
Яшик бу дөньяда сайрап кына.
- Бүләк итеп чәчәкләр өзмәдем
Иң матур җырны мин эзләдем.
Эзләдем, таптым, тургай телендә
Көй оттым тургай теленнән.
Тақырыбы: Ерлер есімі – ел тарихы
Мақсаты: Тәуелсіздікке қалай қолымыз жеткені жөнінде, қазақ ұлтының ер ұлдары туған
жерін,
сүйікті елін жаудан ақ найзаның ұшымен, жұмыр білектің күшімен қорғап, ел
тарихын өз қандарымен жазып кеткендігі туралы түсінік беру;
Тәуелсіздік жолында еліміздің талай ұл – қыздары жойқын жорықтарда шейіт
болып ерен ерлігімен тарихта қалғандығын таныстыру;
елін, жерін мейірлене сүйе білген алып тұлғалы батырларымыздың жүрегі, адам—
гершілік, парасаттылық, кісілік, жомарттық, ақындық, шешендік т.б. қасиеттерін үлгі
ете отырып отансүйгіштікке, қажыр – қайраты, ерік – жігері мол, ынтымақшыл,
білімді болып өсуіне бағыт беру.
Көрнекілігі: ұлағатты, қанатты сөздер жазылған плакаттар, тарихтағы ер ұлдарының суреті,
тақырыпқа байланысты слайдтар.
БАРЫСЫ:
1- жүргізуші: Қазақ жері қонақжай төрдің жері,
Қазақ елі қас сақтай ердің елі.
Елі кедей болмаған, жері байтақ,
Еділ ердей, Бабырдай шерлер елі.
Азат бүгін байлыққа тұнған жерім,
Азап жүгін, ел жауын қуған ері.
Әділет пен бірлікке жанын қиып,
Әділ өткен билердің туған жері.
2 — жүргізуші: Қазақ жері көп шеккен қасіретті,
Қазақ ері — өнерлі, өсиетті,
Египетті билеген Бейбарыстың,
Елі текті, киелі, қасиетті.
Қорлаған жау — басқыншы халыққа мұң,
Қорғаған ер – ойлаушы халық қамын.
Қобыланды, Ер Тарғын, Алпамыстар,
Қорғап қалды ел бағын алыптарым.
1 – жүргізуші: Қазақ елі сонау Алтайдан Пиренейге дейін билік еткен ер Еділ батырдың елі.
Қазақ елі – асқан батырлығымен, ақыл – парасаттылығымен Египет еліне билік
жүргізген Бейбарыстың, Үндіні билеген Бабырдың елі.
2 – жүргізуші: Аспаныңда жарқ – жұрқ етіп жалындар,
Аққан судай зымырады ғасырлар,
Тұрды күтіп, түрлі – түрлі асулар.
1 – жүргізуші: Тарих! Осы сөзде қаншама мазмұн, қаншама ойлар мен ұғым жатыр. Ұлы
Жібек жолының кіндігі болған әлемге әйгілі Отырардың күйреуі, жоңғар
шапқын—
шылығы, үш жүздің Ресейдің қол астына кіруі, ұлт –азаттық шаруалар
көтерілісі,
нәубет аштық, жеке басқа табынушылық, репрессия, Ұлы Отан соғысы,
қазақ
даласындағы полигон зардаптары, орталықтың теріс саясатының
нәтижесінде
Желтоқсан оқиғасы бәрі де біздің тарих.
Енді сол тарих бетін ашайық!
1 – оқушы: Отырар қаласы өз тарихында сұрапыл соғыстан 3 рет қирап, 3 мәрте
тірілген
іргелі орын. Отырардың керуені кіріп – шығып жататын бес қақпасы
болған,
дарбаза қақпа, алтын қақпа, хан сарайы қақпа, құл қақпа, пышақты қақпа деп
аталатын. Дүниеге Әбу –Насыр Әл –Фараби, Әл – Жауһариді келтірген, 100 мыңнан
астам халық мекендеген, бірнеше мешіт, медресесі бар аты әлемге әйгілі қала.
2 – оқушы: 1219 жылы Шыңғысхан жасағы Отырар қаласын 200 мың әскерімен қоршауға
алды.
Бірақ қанша шабуылдаса да олар қаланы ала алмады. Шыңғысхан
қаһарланып,
бүкіл қолы қырылса да «Отырарды алу керек» деген бұйрық береді. Отырар
тұрғындарының жағдайы нашарлайды, тамағы таусылады. Әскер ішінен бір
жансыз
опасыздық жасап, қала қақпасын ашып береді. Жау сатқындарды да, қала халқын
да қырып салады.
Сонымен 6 ай бойы жауға тойтарыс берген Отырар қаласының орнында төбе
–
төбе топырақ қалады.
Көрініс: «Отырардың күйреуі»
3 – оқушы: 1723 жыл. Ел жайлауға көшіп жатқан кез. Алтайдан Атырауға дейін
тыныштық
орнатқан қазақ елі қаннен – қаперсіз, шат – шадыман жаз жайлау қызығын
көруге
бет алғанда, жоңғар қалмақтары тұтқиылдан шабуыл жасап, қазақ халқын
қан
жылатты. Бұл шабуылдарды жоңғар ханы Цеван Рабтанның інісі Шона
Даба
басқарды. Дүрліккен ел шұбыра қашып, табаны езіліп, шұбырынды халық ақ
табан
болды. Аңдыздаған жұрт Алқа көлге аялдап, қасиетті Қаратауға бас сауғалады.
Қаратаудың баурайында қалың қазақ бас қосты. Елдің елдігін, ердің
ерлігін
соңғы рет сынайтын күн туды. Жауға соққы беріп, жалпы жұртты аман алып қалу
үшін данышпан ата Төле би батырларды батылдыққа, елді бірлікке шақырды.
4 – оқушы: Қара таудың басынан көш келеді,
Қара жорға шайқалып бос келеді.
Қара күнді жамылып қара қазақ,
Қара түнді басынан кешкен еді.
Қара қайғы көрсетпей ештеңені,
Қара жауы қанатын кескен еді.
Шұлғау болып қыздардың кестелері,
Талай қара шаңырақ өшкен еді.
Қара жұртта бықсыған шала қалған,
Аналардан ес кеткен, балалардан.
Тал да таппай қармауға жағалаудан,
Ақыл қашқан адыра бабалардан.
5 –оқушы: «Ат ауыздығымен су ішкен, ер етегімен су кешкен» заман болды. Қалың елді
Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Шапырашты Наурызбай батырлар
бастап,
азулы жауды Аңырақайда жеңді. Райымбек сияқты киелі батырлар кейін
шапқан
кесапат жауды қасиетті қазақ жерінен біржола қуып тастады.
6 –оқушы: Ер елінің Қабанбай тірегі боп,
Өренінің мақтаныш, жігері боп.
Ерлік сапта жүр мәңгі өзі бастап,
Әр ұрпаққа күш берер жүрегі от.
Етсе егес Бөгенбай дана батыр,
Өткен емес кек алмай дара батыр,
Айбары боп елдіктің, ердің ісі,
Айғағы боп ерліктің дала жатыр.
Райымбек әулие – қасиетім,
«Құдайым» деп жаулары бас иетін.
Балалары батыр боп орындайды,
Бабалардың өнеге — өсиетін.
7 –оқушы: Ел иесіз, жер иесіз болған емес. Халық болған соң оның көсемі болады. Ел
басына
күн туғанда қол бастайтын батыры болмаса, ел бастайтын иесі болмаса ел болудан
қалады. Міне, осындайда ел басшысы болған, тарихта үлкен орын алатын тұлға
–
қазақтың батыр ханы Абылай. Абылай 1771 жылы Әбілмәмбет дүниеден өткен
соң
хан сайланады. Абылай 30 жасқа жетпей — ақ алғыр, жігерлі, қайрат – қуатымен
ел
бірлігіне араласады. Абылай бірінші ел бірлігі, екінші қарулы күш болу
керек
екенін түсінеді.
«Абылайлап» Сабалақ қол бастады,
Абылай хан аталып, ел басқарды.
Ерлігінен хандардың басталады,
Егемендік, елдіктің сел бастауы.
1 – жүргізуші: Тарихтың терең – терең қатпарларына көз жіберер болсақ, елдің есі мен
санасында ұзақ уақыттан бері сақталып келе жатқан небір орасан оқиғаларға
куә боламыз. Сол соқпақтардың бойында еліне елеулі еңбек сіңіріп, қаһар –
мандық қызмет атқарған ірі – ірі тұлғалардың өмірі мен тарихта қалдырған
іздері әлі күнге дейін сайрап жатыр. Заманымыздағы Тәуке хан сондай ардақ
–
ты есімдердің ішінен ерекше орын алады.
Көрініс: «Жеті жарғы»
Автор: Әділ хан аз болды Назардайын
Алашқа Есім ханның жолы дайын.
Тәукедей данышпан хан құрған екен
Басында Күлтөбенің құрылтайын.
Тәуке хан: Уа, жұртым, алты алашқа аты шыққан қазақтың игі жақсылары!
Бүгінде Күлтөбенің басына жайдан — жай жиылып отырған жоқпыз.
Бабаларымыз
Қасым ханның «Қасқа жолын», Есім ханның «Ескі жолын» жалғастыра отырып ел
тыныштығын сақтайтын, тентекті түзейтін Жарғы қабылдап «Қой үстіне бозторғай
жұмыртқалаған заманға» жетуіміз керек.
Бабадан мирасқа қалған жерді сақтау, нығайту үшін ең алдымен дау,
жанжалдың
негізі болған көшпелі елдің мал жаятын жайылымын, қоныстарын дұрыс жолға
қою
қажет. Олай болса бірінші жарғы жер дауы болсын.
Бұдан былай жайылымдар ру – ру болып пайдалануға беріліп және әр
ру
белгіленген аймақтың шеңберінде ғана көшіп – қонуға мүмкіндігі бар болсын. Белгі
–
ленген жер межесінің шеңбері рудағы түтін саны мен мөлшеріне қарай бөлініп, жер
—
ді пайдалану барысында дау туатын болса, ру басшылары, билер әділетті
шешім
шығаруы қажет.
Ал енді Ұлы жүздің бас биі Төле би, сен не айтасың?
Төле би: Жыртық үйден жел гулесе – сол жаман.
Өлім – бесік әлдилеген – сол жаман.
Ұрлық, қарлық, барымталап мал тауып,
Берекесін елдің алған – сол жаман.
Олай болса екінші жарғымыз ұрлық, қарлық, барымтаның жолын қиып, ел
тыныштығын қорғайтын заңымыз болсын.
Тәуке хан: Ал енді Орта жүздің бас биі Қаз дауысты Қазыбек биге сөз берейік.
Қаз дауысты Қазыбек: Біз қазақ деген мал баққан елміз,
Бірақ ешкімге соқтықпай жай жатқан елміз.
Елімізден құт – береке қашпасын деп,
Жеріміздің шетін жау баспасын деп,
Найзаға үкі таққан елміз.
Ешбір дұшпан басынбаған елміз,
Басымыздан сөзді асырмаған елміз.
Келесі жарғымыз ұлт қауіпсіздігін қамтамасыз ету болсын.
Тәуке хан: Келесі сөзді Кіші жүздің бас биі Әйтеке биге берейік.
Әйтеке би: Қазақ ордасын нығайту үшін ең алдымен бет – бетімен ру – руға бөлініп, бір
–
бірімен қырқысып, ел берекесін алған рулар арасындағы дауды шешіп, елдің
ұлттық
бірлігін сақтауымыз керек. Алты алаштың баласы бір – біріне жау болса
елдің
ертеңі не болмақ. Келесі жарғымыз ру арасындағы дауды шешуге арналған заңы
–
мыз болсын.
Тәуке хан: Келесі сөзді қырғыз Көкім биге берейік.
Қырғыз Көкім би: «Аға өлсе – жеңге мұра,
Іні өлсе – келін мұра» дегендей жетімдеріміз бен жесірлеріміз ел кезбесін
десек
келесі жарғымыздың бірі жесір дауы болсын.
Тәуке хан: Қарақалпақ Сасық би, жарғыға қосарың бар ма?
Сасық би: Балаң жаман болса,
Көрінгеннің мазағы емес пе!
Әйелің жаман болса,
Бұл жалғанның тозағы емес пе!
Туған балаң жақсы болса,
Тән мен жанның шырағы емес пе!
Алған жарың жақсы болса,
Жиғаның мен мейманыңның тұрағы емес пе! — деп Қаз дауысты Қазыбек би
айтқандай, келесі жарғымыз үй іші мен бала тәрбиесі болсын.
Тәуке хан: Ал қатаған Жайма би, сөз кезегі саған да келді, не айтарың бар?
Қатаған Жайма би: Төрені қара өлтірсе, құнын оның кім бермек,
Азаматын өлтірсе, ақысын оның кім бермек?
Жерін жөнсіз иеленсе, есесін оның кім бермек?
Әйелі ерін сыйламаса, ері елін сыйламаса, елі әдет – ғұрпын сақтамаса
ертеңгі
күніміз не болмақ? Олай болса келесі жарғымыз құн дауы болсын.
Тәуке хан: Уа, жұртым, алты алаштың игі жақсылары! Ел тәуелсіздігі мен тыныштығын
қамтамасыз етер «Жеті жарғымызды» қабылдадық. Айымыз оңымыздан
туып,
«Жеті Жарғымыз» темірқазығымыз болсын! Әумин.
Автор: Жер дауы баяндайтын – біріншісі,
Ру, қоныс болыпты меншікті ісі.
Иеленген жеріне жанжал болса,
Біреуге басымдық қып озбыр кісі.
Үй іші мен баланы тәрбиелеу –
Болған екен заңының екіншісі.
Ұрлық, қарлық, барымта – үшінші заң,
Баян етер бәрін де білген кісі.
Төртінші боп саналған мынау заңы:
Бір халықпен басқа ру болса дауы.
Ұлтын жаудан қорғамақ – бесінші,
Алтыншы – құн, жетінші – жесір дауы.
2 –жүргізуші: Халқымыздың елдік тарихында Исатай, Махамбет бастаған 1836 – 1838 жылдары
шаруалар көтерілісі айрықша орын алады.
8 – оқушы: ХVIII – ХIХ ғасыр, Қазақ билері мен хандары иек атып, көмек күткен орыс
патшалығы бірте – бірте өз мақсатын орындап, қазақ жерін отарлап, қазақ елін
аздыра бастады. Ел ішіне іріткі салып, зымияндық саясатпен ел бірлігіне, ұлттық
қасиетімізге, тіліміз бен дінімізге, кеңдігіміз бен елдігімізге кесір келтірді. Оған
қазақ шаруалары ызаланып, бас көтерді. Исатай мен Махамбет бастаған ел
көтерілісі сәтсіз болса да, ер намысының айғағы еді.
9 – оқушы: Орнатам деп Исатай бостандықты,
Ордадан кек, құптауды достан күтті.
Жаңғырған мұң – шаруа күресінен
Жәңгір хан мен патша жасқаныпты.
Көрініс: «Махамбет пен Жәңгір хан»
Жәңгір: Уа, Махамбет, ел ішіндегі орақ ауызды ақын едің, мені мақтап бір өлең
айтшы
мына халыққа.
Махамбет: Айтсам айтайын.
Хан емессің қасқырсың,
Қас албасты басқырсың.
Дұшпаның келіп табалап,
Достарың сені басқа ұрсын.
Хан емессің аярсың,
Айыр құйрық шаянсың.
Жәңгір: Әй, Махамбет, талай жыл дәмдес болып тең өсіп едік. Сенен бұны күтпеген
едім,
текеметімді тілгендей Әбілқайыр тұқымынан не жамандық көрдің? Сені ел қатарына
қосқан Тайман тұқымы ма?
Махамбет: Жәңгір, атаң Әбілқайыр қарауындағы елді алакөз дұшпаннан қызғыштай қорғаған
ел
үшін туған нар еді. Нардан айғыр туды, айғырдан қауырсын туды.
Тайманұлы
Исатайға тіл тигізбе, ол қарадан туса да хан боп туды. Сен жылатқан елді ол
жұбатса несі айып?
1 –жүргізуші: Ресей қазақ елі түгелдей қол астына біріккеннен кейін, өз ойларын іске
асыра
бастады. Қазақтың шұрайлы жерлерін тартып алып, беттен ауған орыс шаруа
–
ларына берді.
Қазақтың хандығы жойылды, биліктен айырылды. Мұндай
зорлықтарға
Шыдамаған ел Кенесарыны хан сайлады. Азаттық соғыс ашты. Кенесары
қазақ
халқын өз алдына мемлекет етем, өз алдына дербес ел болғызам деген қазақтың
ең
соңғы ханы болды.
10 – оқушы: ХХ ғасырдың бас кезінде Ресей Азиялық Шығысты отарлауды кең
көлемде
жүзеге асырды.
1916 жылы 40 мыңға жуық шұрайлы жерінен айырылған қазақ еліне 19 бен
41
жастың арасындағы ер азаматтар окоп қазу жұмысына алынсын деген патша
жар—
лығы шықты.
Соған қарсы жер – жерде көтерілістер отряды құрылып, Торғай,
Жетісу
өңірінде Аманкелді Иманов, Әліби Жанкелдин, Тоқаш Бокин сияқты
ардагерлер
басқарды.
Ардагер Аманкелді ердің ері,
Кең өріс жалпақ дала туған жері.
Елі мен мекенінің туын ұстап,
Қол бастап қан майданда аққан тері.
2 – жүргізуші: Қазақтың ғұмырындағы жазылмас дерт – осы ғасыр. Ендеше тарихқа тағы
да
көз жүгіртейік.
11 – оқушы: 1918 – 1919 жылдар. Ресей үшін «Азаматтық» деп аталатын қызыл мен
ақтың
соғысында қазақ ауылдары қосақ арасында кетіп қырғынға ұшырады.
12 – оқушы: 1920 жыл. Алаш елі Кеңес империясының илеуінде қалды.
13 — оқушы: 1921 жыл. Қазақтың кейбір аймақтарында ашаршылық болып өтті.
14 – оқушы: 1928 жыл. «Ірі феодалдар» деген сылтаумен ағайынға ұйытқы болып отырған
қазақтың бай отбасыларын айдауға жіберді.
15 – оқушы: 1929 жыл. Қазақтың жүздеген зиялыларын, мыңдаған азаматтарын Кеңеске
қарсы деп атты, асты, айдауға жөнелтті.
16 – оқушы: 1930 жыл. Кәмпеске, колхоз деген желеумен мал сүмесіне ғана қарап отырған
ұлттың тігерге тұяғын қалдырмай, тышқақ лағына шейін сыпырып алды.
17 – оқушы: 1931 жыл. Қыстан әрең шығып, бір уыс тары таба алмай, Кеңес өкіметі
әдейі
ұйымдастырған алапат ашаршылыққа ұшыраған қалың қазақ жартысының
көбінен
айрылып шыбынша қырылды. Бір деректер бойынша 3 500 000 адам
аштан
өлген.
18 – оқушы: 1937 жыл. Қызыл репрессия
1 – жүргізуші: Жеке басқа табынушылықтан, Сталиндік зұлматтың зардабынан қоғам қайрат
–
керлері Әлихан Бөкейханов, Міжақып Дулатов, Жүсіпбек Аймауытов,
Сәкен
Сейфуллин, Ілияс Жансүгіров, Бейімбет Майлин, Смағұл Садуақасовтар
құрбан
болды.
2 – жүргізуші: Бодандықтың қамытын киіп, қарғыс атқан күндерден құтылғанша көрген
азабы,
тартқан тозағы аз болған жоқ. Одан қайтсем құтқарам, теңдігін алып, терезесі
тең етем деген ұлт ұлылары қиян – кескі қарсылықтарын көрсетіп жатты. Өресі,
өлшемі ерек, ой – санасы қырандай қияны шалған Алаш арыстарының жолы
азапты да қасіретті. Алайда ұлт дегенде түн ұйқысын төрт бөлген олар алған
беттерінен қайтпады.
19 – оқушы: Тағдыры қиын, бірақ кісі қызығарлықтай тағдыр. Ғұмыры ащы арманға
толы,
алайда адамға өнеге боларлық ғұмыр кешкен Ахмет Байтұрсынұлы. Ол 1873
жы—
лы Торғай облысы Тосын болысында Сары түбек дейтін жерде дүниеге
келген.
1919 жылғы 24— шілдедегі РСФСР Совнаркомның қаулысы бойынша қазақ өлке —
лік әскери–революциялық советіне мүше болып кіреді, коммунистік партия
қатары
—на өтіп қызу еңбек ете бастайды. 1929 жылы оның басына бұлт үйіріле баста –
ды. Бұл Голощекиннің қазақ жерінде білгенін істеп, бүлдіріп жатқан кезі еді.
1929 жылы қамауға алынғандардың ішінде Ахмет Байтұрсынұлы да болды.
М.Горькийдің жұбайы Қызыл Крест арқылы көмектесіп, 1934 жылы босаттырды.
Бірақ көп ұзамай 1937 жылы репрессияның қанды пышағына ілігеді.
20 – оқушы: Алыстан алаш десе, аттанамын,
Қазақты қазақ десе мақтанамын.
Болғанда әкем — қазақ, шешем – қазақ,
Мен неге қазақтықтан сақтанамын, — деп жырлап өткен қайраткер Міржақып
Дулатұлы 1885 жылы қазіргі Қостанай облысының Жанкелдин ауданына
қарасты
Қызылбел аулында дүниеге келген. 1909 жылы ең алғашқы жинағы «Оян, қазақ!»
Уфа қаласында жарық көреді, 1910 Қазандағы Каримовтар баспасыннан
«Бақытсыз Жамал» романы басып шығарылады. 1913 жылы Ахмет Байтұрсынов—
пен бірге «Қазақ» газетін шығарады. М. Дулатұлы Сталин, Голощекин озбырлығы
—на ілініп, 1928 жылы тұтқындалады. 1930 жылы ОГПУ коллегиясының үкімімен
өлім жазасына кесіліп, одан кейін бұл 10 жыл абақтыға қамау жазасымен
алмастырылады. 1935 жылы 5 – қазан күні елу жасқа толуына бір ай қалғанда
Ақтеңіз – Балтық каналының бойында Сосновец стансасында лагердің лазаретінде
ауыр науқастан қайтыс болады.
21 – оқушы: Сәкен Сейфуллин 1894 жылы қазіргі Қарағанды облысы Жаңарқа ауданында
дүниеге келді. «Сәкен Сейфуллин – қазақ әдебиетінде жаңа эра» деп қазақ
жазушысы Сәбит Мұқанов өз бағасын берген — ді. 1918 жылы маусымда контрре
— волюцияшыл күштер Ақмола қаласында Кеңес үкіметін уақытша
құлатқанда
Сәкен бір топ большевиктермен бірге тұтқынға алынады.
…Қажыма, ер көңілім, бәрі де өтер,
Сан азап бір күнгідей болмай кетер.
Қара түн басып тұрса алды – артыңды,
Жарқырап ататын таң әлі – ақ жетер, — деп қасындағы жолдастарына жігер
береді.
Азаттық таңын аңсаған ақын репрессия қармағына ілініп, 1938 жылы 25
ақпанда атылды.
1 – жүргізуші: 1941 – 1945 жылдар. Адамзат тарихында болмаған алапат соғыста бірлік,
достық
жолында жан қиған қазақ батырлары ерекше ерлік көрсетті. Батырлықты батыр
лардың ұрпағы Бауыржан Момышұлы бастады.
22 – оқушы: Бауыржан Момышұлы «Ескертпе»
Найзадан қол босаса, қалам алдым
Толғанып оқиғаны көп ойладым.
Тырмысып әл кеткенше көргенімді,
Жалтақтамай, именбей ашық жаздым.
Отырсам көп ойланып, күнім жақын,
Әр адам біле бермейді сөздің парқын.
Ұрпаққа арнап істеген адал еңбек,
Ақ ниетпен ұсындым саған халқым.
Жазушы болмаған соң менің затым,
Көркемді жұмыр емес жазған хатым.
Салмақтайтын саналы ер табылса,
Атаусыз неге қалсын менің атым.
23 –оқушы: Тоқтаровтай батырлар неткен жалын!
Оқтан ықпай, елім деп төккен қанын.
Батырларым жалынын жалаулатып,
Жатыр мәңгі аялап еккен бағын.
Бауыржандар Мәскеуді қорғап қалған,
Бауырмалдар жауға елді қорлатпаған.
Жатыр бүгін жалын боп алыптарым,
Батырлығы бағым боп орнап қалған.
Қорған болған елінің елдігіне,
Батырлардың бас идік ерлігіне!
Ұрпақтары қаһарман бабалардың,
Тәуелсіздік қамалын көрді міне.
2 – жүргізуші: 1986 жыл. Желтоқсанда отты оқиға болды. Елдің егемендігін аңсаған жастар
алаңға шықты. Желтоқсан желі дауылға айналды. Өрттей қаулаған өжет жастар
ұлттық намыс құдіретін әлемге паш етті.
1 – жүргізуші: «Қазақ елі хан сайлар зор данасын,
Ғажап елді келімсек қорламасын!»—
Деп, Қайраты көтерді намыс туын,
Кек қайнатты өрт жалын Орда басын.
Қайраттың ақтық сөзі: Күнәдан таза басым бар.
Жиырма бірде жасым бар.
Қасқалдақтай қаным бар.
Бозторғайдай жаным бар.
Алам десең алыңдар.
Қайрат деген атым бар.
Қазақ деген затым бар.
Еркек тоқты құрбандық
Атам десең атыңдар.
Мен не етермін, не етермін.
Мен келмеске кетермін.
Көрмеген қош бол, таңдарым
Көре алмай мен өтермін.
Хош – аман бол артымда
Ағайын – туған, азамат.
Артымда қалған ата – анам.
Ел – жұртым саған аманат.
2 – жүргізуші: Ол әділеттіліктің жеңетініне сенді. 1988 жылы 13 мамырда Семей түрмесінде
Қайрат Рысқұлбеков 21 мамыр күні таңда өмірмен қоштасады.
24 – оқушы: «Ерлік жыры»
Отан сені жырламасам болмайды,
Елін, жерін сыйламаған оңбайды.
1986, желтоқсан
Қазағыма әкелді ғой зор қайғы.
Қаралаған басына оның туды күн,
Жамандамақ, жазаламақ кімді – кім?
Империяның саясаты
Қазақтың
Тастамақшы жерге жаншып теңдігін.
Он мыңдаған әскер қоршап шеруді
Ұрып – соғып жаныштауға кірісті.
Осылайша қайғы шекті қазағым
Бұл не сұмдық,
Құлақ түрші, ағайын.
Қайрат пенен
Ләззәттай есімдер.
Тартты – ау азап,
«Елім — ай» — деп талай күн.
1 – жүргізуші: Ерлігіміздің арқасында Қазақстан егеменді болып дүние жүзіне танылуда. 1991
жылы біздің Отанымыз егеменді, тәуелсіз қазақ мемлекеті болды.
2 – жүргізуші: Қандай бақыт қуанышты күн бүгін,
Дәлелдеуге Қазақстан елдігін.
Арман еткен, қыршын кеткен ағалар
Елің алды егеменді теңдігін.
25 – оқушы: Тәуелсіздік – бабалардың ұраны Қазақстан сен бір елсің жаһанда
Бейуақытта бойға тартқан тұмары. Тең танылған таудай асқақ тұлғасы
Тәуелсіздік – түнектерде тұншығып, Бір сөйлемді ортасынан үздім мен,
Ызғар ұрып жанбай қалған шырағы. Осыншама осал боппыз біз кімнен?
Тәуелсіздік – берекенің бір басы, Білсін әлем айырылмаймыз ешқашан
Дәулетің мен сәулетіңнің тұнбасы. Қолымызға түгел тиген тізгіннен
1 –жүргізуші: Міне, достар, Тәуелсіздік бізге оңай келген жоқ. Осы
Тәуелсіздікті тұғырында нық ұстап тұру үшін сапалы білім мен
тәртіп керек. Болашақ өз ұлтын сүйетін, өз елі, өз жерін,
Отанын сүйетін ұлтжанды, өр намысты, биік рухты болу біздің
қолымызда.
2 – жүргізуші: Қазақстанның өз жолы, өзіндік болашағы бар, бұдан былай
және мәңгі Тәуелсіз Қазақстанның таихы жалғаса бермек!
Қазақстанның Тәуелсіздігі баянды болсын! Қарышта, жайна,
Қазақстан! Қазақстанның болашағы гүлдене берсін!
Майлы Орманов атындағы орта мектебінің тарих пәнінің мұғалімі Керинбаева Арайлым Бейсенбаевна
Жас тарихшы
тарихи -танымдық сайыс
Сабатың мақсаты: Оқушылардың тарихи білімдерін саралап тарих пәніне деген қызығушылығын одан әрі жетілдіре отырып дамыту.
Сайысымызды бастамас бұрын әділ қазылар алқасын сайлап алайық
Сайыс 5 айналымнан тұрады,оған 5-6 сынып оқшылары қатысады
1-топ « Қырандар 2-топ « Алғырлар» 3- топ «Жүйріктер»
-
Әр топ өздерін таныстырады
-
Викториналық сұрақтар
-
Жылдар сыр шертеді
4.Картадан не білесің?
5.Әр топ өз өнерлерін көрсетеді
Білім аққан сел дейді
Бірақ оңай келмейді,
Ала білсең білім көп
Ақыл ойға кел дейді
Білім ой мен арымыз
Рухани ол нәріміз
Сайыскерлер сіздерге
Қол соғамыз бәріміз — деп бірінші кезеңімізді бастаймыз
1-айналым Әр топ басшы өз тобын таныстырады және эмблемасын қорғайды
2- айналым әр топқа бес сұрақтан қойылады
«Қырандар » тобының сұрақтары
1.Қола дәуірінде Қазақстанды алғаш мекендеген тайпалар қалай аталады?
(Беғазы- Дәндібайлықтар)
2.Темір дәуірінде мекен еткен сақтар туралы ең көп мәлімет қалдырған грек тарихшысы (Герадот)
3.451 жылы Каталаун шайқасы қай халықтардың арасында болды? (Ғұндар мен Римдіктер)
4.Аттила өмір сүрді (400-453ж)
5.Үйсіндердің астанасы ретінде саналған қала (Қызыл Аңғар,Чигучен)
«Алғырлар» тобының сұрақтары
1.Қазқастан тарихы неше кезеңге бөлінеді (4 кезең)
2.Аристотельден кейінгі екінші ұстаз атанған Шығыстың ғұлама ойшылы (Ә.Н Әл-Фараби)
3.Тас дәуірі неше кезеңге бөлінеді? Палеолит,мезолит,неолит
4.Демография дегеніміз не? (Халық санының азаюы мен көбеюі)
5. « Барбаросса» (Гитлердің соғыс жоспары)
« Жүйріктер» тобының сұрақтары
1.Адамзаттың өткен тарихын заттай деркетер арқылы зерттеу (Археология)
2. Тың игеруге Қазақстанның қай облыстары кірді ? Солтүстік Қаз,Повлодар,Торғай,Ақмола,
3.Тың игеру жылдары Қазақстан бойынша неше гектар жер жыртылды? 27 мил гектар
4.Карта дегеніміз не? (Жер көлемінің кішірейтілген нұсқасы)
5.Ұлы Отан соғысы қай жылдары болды? 1941-1945 ж
3-айналым Жылдар сыр шертеді
Интерактивті тақтадан жылдар көрсетіледі?
1топ
1.Б.з.б.5-3 жаңа тас дәуірі
2.1969 ж «Алтын адам»
3.530 жыл Томирис патшайым Кир әскерін талқандады
4. 437 жыл Ғұндардың Еуропаға жорығы
530 жыл
Б.з.б 5-3мың жыл
Б.з.б 5-3мың жыл
437 жыл
1969 жыл
2топ
1.Ғұн империясында дағдарыс басталды б.з.б 71 ж
2.1941ж ҰОС
3.1465 жыл қазақ хандығы құрылды
4.1835 ж Шоқан дүниеге келді
Б.з.б 71 жыл
1465 жыл
1835 жыл
1941 жыл
3топ
1.Әл-Фараби дүниеге келді
2. 1723 жыл «Ақтабан шұбырынды »
3.б.з.б.55 Ғұн империясы екіге бөлінді
1723 жыл
4. 1945 ж ҰОС аяқталды
870-950 жж
1945 жыл
Б.з.б. 55 жыл
4 айналым Картадан не білесің?
1-топ
1.Тиграхауда сақтары қай жерді мекен етті? Жетісуды
2.Беғазы –Дәндібай мәдениеті қай аймақта орналасқан? Орталық Қаз
3 Гирканилер қай жері мекендеді? Каспий теңізі маңында меке еткен
2-топ
1.Сактар мекендеді ( Жетісуды)
2. «Алтын адам» ( Жетісудан )
3.Ғұндар мекендеді (Шығыс Қаз)
3 –топ
1.Шоқан Уалиханов дүниеге келді ( қазіргі Қостанай облысы)
2.Тың көтеруге кірген облыстар (Қостанай,Ақмола,Сол.Қаз, Көкшетау,Торғай,Повладар)
3.А.Байтұрсынұлы қазіргі қай обл дүниеге келді? (Қостанай обл,Жангелдин ауданы)
Викторина«Без тарихта эзлебез…»
Татарстан һәм Сарман тарихына багышланган викторина. Ике яки күбрәк команда катнаша ала. Аларга алдан бирелергә тиешле биремнәр: командага исем, девиз уйлап табарга. Уен алдыннан жюри билгеләнә.
I этап : Командалар белән танышу. Капитаннар таныштыра һәм девизларны әйтәләр.
II этап: Беренче командага флаг, икенче командага герб сурәте бирелә. Алар әлеге символикалар хакында сөйләргә тиешләр( кабул итү датасы һ.б.).
III этап: брейн-ринг
Беренче татар театры ничәнче елда куела (1906 ел, 22 декаберендә)
ТАССР барлыкка килгән ел (27 май 1920 ел)
Муса Җәлилгә Советлар Союзы исеме бирелгән ел (1956 ел)
Яр Чаллы шәһәренең элеке исеме ( Брежнев)
Суверенитет кабул ителгән ел( 30 август 1990 ел)
Татарстан Республикасының беренче президенты сайланган ел (12 июнь 1991 ел)
Татарстан Республикасының Конституциясе датасы (1992 ел 6 ноябрь)
Татарстан Республикасының дәүләт гербы кабул ителү датасы (1992 ел 7 фев.)
Татарстан Республикасының дәүләт гимны кабул ителү датасы (1993 ел 14 июн.)
“ Ак барс” хоккей командасы ничәнче елда беренче тапкыр Россия чемпионы исемен алды (1998 ел)
Кол Шәриф мәчете ничәнче елда ачылды (2005 ел)
Казан метросы эшли башлаган ел (2005 ел)
Татарстан Республикасы территориясендә беренче кешеләр кайчан барлыкка килә (100 мең еллар элек )
Идел Болгары Ислам динен кабул иткән ел( 922 ел )
Идел Болгары монголлар ничәнче елда яулап алганнар (1236 ел)
Казан ханлыгын Иван Явыз яулап алган ел (15 октяб. 1552 ел )
Казан губернасы барлыкка килгән ел ( 1708 ел)
Казан университеты кайчан ачылган (1804 ел)
Тарихи документларда Сарман авылы ничәнче елда беренче тапкыр искә алына (1737 ел)
Татарстан Республикасында ничә район бар ( 43 )
Татарстан Республикасының мәйданы күпме ( 67 838 кв.км)
Татарстан Республикасында ничә шәһәр бар ( 11 : Казан , Алабуга, Лениногорск, Зеленодольск, Зәй ,Азнакай , Чаллы, Әлмәт ,Чистай, Түбән Кама, Бөгелмә)
Татарстан Республикасында нефть кайчан һәм кайда чыга башлаган (1943 елда Лениногорск авылы Шөгыр авылы янында )
Татарстан Республикасының иң зур елгалары(Кама, Идел, Вятка, Агыйдел)
Татарстан Республикасында ничә төр милләт яши (107 милләт)
Беренче татар телендәге китап кайда һәм кайчан нәшер ителә (1612 елда Германиянең Лейпциг шәһәрендә)
Яр Чаллы шәһәрендә КамАЗ төзелеше башланган ел (1969 ел)
Сарман районы кайчан барлыкка килә ( 1930 ел)
Җәлилчеләр ничәнче елда фашистлар тарафыннан җәзалап үтереләләр (25 август 1944 ел)
Сөннәрнең атаклы җитәкчесе ( Атилла)
Болгарлар дигән халык нинди кабиләләр кушылуыннан барлыкка килгәннәр (кыпчаклар,барсиллар,болгарлар,суварлар,бәрәнҗәрләр,фин-угор кабиләләре,сөннәр)
Ислам дине кайсы хан идарә иткән чорда кабул ителә (Алмуш хан)
“Кыссаи Йосыф” әсәре авторы ( Кол Гали)
“Болгар тарихы” авторы (Якуб ибн Ногман)
8-9 гасырларда Идел Болгарында нинди хәрефләр белән язганнар ( рун хәрефләре)
Нәрсә ул диван ( Идел Болгарында дәүләт советы)
Алтын Урда чоры язучыларын санагыз ( Сәйф Сараи, Котб, Хәрәзми, Хисам Кәтиб, Рабгузи, Мәхмүт ал- Гали)
Казан ханлыгы чорында мәдрәсәдә мөдәрис булып торган шагыйрь ( Кол Гали)
Идел Болгары шәһәрләрен санагыз ( Болгар, Биләр,Сувар,Ашлы,Юкәтау,Тубылгытау,Кашан)
“ Төхваи Мәрдан” һәм “ Нуры содур” әсәрләре авторы( Мөхәммәдьяр)
Казан ханлыгы белән идарә иткән соңгы хан (Ядегәр)
Беренче татар театр труппасының исеме ( Сәйяр)
Беренче татар артисткасының исеме ( Сәхипҗамал Гыйззәтуллина – Волжская)
Габдулла Тукай туган авыл исеме ( Арча районы Кушлавыч авылы)
Улы Үтәмешгәрәй кечкенә вакытта Казан ханлыгы белән идарә итеп торган ханбикә (Сөембикә )
Сарман районы Кәшер авылында туып – үскән җәлилченең исеме ( Зиннәт Хәсәнов)
Сарман районында туып- үскән Советлар Союзы геройларын атагыз (Зиннәт Хәсәнова, Александр Казаков, Нурмый Шәрипов)
Берлинны алгач 30 апрельдә рейхстаг тубәсенә беренче булып кызыл байрак кадаган татар егетенең исеме ( Гази Заһитов)
IV этап: реклама плакаты ясарга – 1) Кол Шәриф мәчете 2) Сөембикә манарасы
V этап: иң озын шәҗәрә конккурсы. Һәр командадан бер уенчы чыга һәм яттан иң күп буын бабасын белүче җиңүче була.
VI этап:жюри баллар санаган арада һәр команда концерт номеры күрсәтә.
VII этап: жюри йомгак ясый.
Адрес публикации: https://www.prodlenka.org/metodicheskie-razrabotki/30146-istoricheskaja-viktorina
«Тарих- ғасырлар куәсі» сыныптан тыс жұмыс
5/7 сыныптарды тарих пәнінінен
Тақырыбы: «ТАРИХ- ҒАСЫРЛАР КУӘСІ»
Мақсаты:
Қазақ хандығы құрылуының тарихи оқиғалар тізбегін еске түсіре отырып танымдарын арттыру және ұлы тұлғалардың ерліктерін насихатап болашаққа бағдар алады.
Түрі: интелектаулдық сабақ
Сабақтың көрнекілігі: слайд шоу («Қазақ елі» видео ролик, қазақтың ұлы хандары мен, ескерткіштердің фото суреттері, қанатты сөздер)
-
Сайыстың барысы:
Құрметті, оқушылар. Бүгінгі сыныптан тыс тәрбие сағатымыздың тақырыбы «Тарих-ғасырлар куәсі». Осы сыныптан тыстәрбие сағатында біз тарихтың өткені мен бүгігі күнін парақтаймыз, «Қазақтың бүкіл тарихы – бірігу тарихы, тұтастану тарихы. Қазақ тек бірігу, бірлесу жолында келе жатқан халық» — деп президентіміз Н.Ә.Назарбаев айтып өткендей бұл ғасырда өмір сүріп отырған барша ұрпақ ғылым саласында өзіндік жол салар дара ұрпақ болуы тиіс. Олай болса болашаққа нық қадам жасау бүгіннен басталады. Ата-бабаларымыз бізге бірліктің, ынтымақтың, тұтастықтың ұлы үлгісін көрсетіп кеткен. Қазақстанның арғы-бергі тарихының ең ғибратты тағылымы, ғасырлар еншісінде. Яғни осы ғибадатты кезеңдерді «Тарих-ғасырлар куәсі» атты тарихи журналымыздан парақтап көрейік.
Журналымыздан көріп отырғандай «Қазақ хандығы». Керей мен Жәнібек Шу мен Талас өзендерінің арасындағы аймаққа орналасып, қазақтың туын көкке көтерген. Бұл оқиға қазақ халқының тарихындағы маңызды оқиға болды. Ол ұлан-байтақ өңірді мекендеген қазақ тайпаларының басын қосып шоғырландыруда, қазақтың этникалық аумағын біріктіруде, қазақтың байырғы заманнан басталған өз алдына жеке ел болып қалыптасуын бір жолата аяқтауда аса маңызды және түбегейлі шешуші рөл атқарды.
Музыка
Қазақ хандығы туралы көрініс.
Күй
Құрметті оқушылар Қазақ хандығы өз ханын ақ кигізге отырғызып хан көтергеннен соң қазақ хандығының ішкі сыртқы жағыдайы қандай болды және қазақ хандығынада қандай хандар хандық билікке ие болғаны туралы тапсырмалар барысында білеміз және бігенімізді ортада талқылаймыз.
Сондықтан балалар алдаыңда тұрған тапсырмалар жинағындағы тапсырмаларды брындайық.
7 сыныпта «Осылай болған» тапсырмасы.
5 сыныпта «Әріптер сөйлейді»тапсырмасы.
Журнал парақтары:
-
Қазақ хандығы
Тапсырмасы: «Әріптер сөйлейді»
Әріптер сөйлейді:
А – Еліміздің оңтүстік астанасы: Алматы
Ә – Абылай ханның шын есімі : Әбілмансұр
Б – Астана қаласының символы : Бәйтерек
В – 1993 жылы 15 қарашада болған тарихи оқиға : Валюта енгізілді
Г – Тарихтың атасы: Геродот
Ғ – Нұрсұлтан Назарбаевқа берілген атақ : Ғасыр адамы
Д – алла тарапынан берілетін әмір, міндет пен тыйымдардың жиынтығы: Дін
Е – «Алтын адам» қайдан табылды : Есік қорғанынан
Ё – Конституцияның құрылымы : 9 тарау 98 бап
Ж – «Мен қазақпын» поэмасын жазған адам : Ж.Молдағалиев
З – Сиырдың пірі : Зеңгі баба
И – Елбасымыздың мамандығы: Инженер- металлург
Й – «Алаш» сыйлығын алған жазушы, қажы: Халифа Алтай
К – Қазақтың соңғы ханы: Кенесары
Қ – Ж.баласағұнның ХІ ғ. жазған еңбегі: «Құтты Білік»
Л – кеңес үкіметінің басшысы Ленин
М – ҚР Мәдениет және ақпарат министрі : Мұхтар Құл-Мұхамед
Н – Күйші, сазгер, дирежер, домбырашы:Н.Тілендиев
Ң- Қазақстанның ең биік шыңы : Хантәңірі
О- Қазақстанның бірінші астанасы: Орынбор
Ө – Қазақстандағы түсті металлургияның орталығы:Өскемен
П – Жоғарғы заң шығарушы орган : Парламент
Р – 1995ж «әлемнің әйгілі әйелдері» деген энциклопедияға енген адам: Р.Бағыланова
С – Сүтке араластырылып желінетін тарыдан жасалған қазақтың ертеден келе жатқан тағамы : Сөк
Т – Қазақстанды алғаш тәуелсіз ел деп таныған ел: Туркия
У – Малдың төлдегеннен кейінгі алғашқы сүті: Уыз
Ұ – Кеңес Одағы мен Германия арасындағы соғыс: ҰОС
Ү – Жыл мезгілін қазақтар қандай жұлдызға байланысты білген: Үркер
Ф – «Екінші ұстаз» атанған ғұлама: фараби
Х – 2009ж. 25 ақпан мен 6 наурыз аралығында Қазақстанда болған оқиға : Халық санағы
Һ – Қазақстан Республикасына сіңген еңбегі үшін, оның тәуелсіздік жолында күресі үшін берілетін орден: Халық Қаһарманы
Ц – Астана қаласының бұрынғы атауы: Целиноград
Ч – қазақтың ұлы ақыны :Абай
Ш – аса көрнекті сазгер, ән жанырының майталманы:Ш.Қалдаяқов
Щ – Биыл Тәуелсіздікке неше жыл : 26 жыл
Ъ –Халықаралық тіл: Орыс тілі
Ы – Қазақтан шыққан суретші қыз: Г.Ысмаилова
І – « Көшпенділер» триллогиясының авторы: І.Есенберлин
Ь- Қазақтың ең биік тауы: Тянь-Шань
Э – Халықтардың әдет – ғұрып , салт – дәстүрін зерттейтін ғылым:Этнография
Ю – халқымыздың қолданбалы өнерінен жеткен табыстарының бірі : Ою
Я – Кеңес Одағы батыры атағын алған мерген: Әлия
«Осылай болған» деп аталады.Бір қалташада сұрақтар екіншісінде жауаптары бар. Жұппен жұмыс
Оларды сәйкестендіріп,дұрыс әрі тез орындауларың керек.
1.1680 жылдары Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанға қайта баса-көктер кіріп, бірнеше қазаққ ұлыстарын талқандады. — (Жоңғар әскерлері)
2. Жәңгір ханның ұлы 1511 жылы хан болып сайланды — (Қасым хан)
3. .Қазақ ханы «дос болып, өзара көмектесу жөнінде «ант беріскен шарт жасасты. — (Бұхар ханы ІІ Абдаллахпен)
1. Орыс елшілері Семен Мальцев пен Третьяк Чебуков Қазақ хандығында болып қайтты — (1569-1573)
2 .Көреген саясаткер, ақылды дипломат, құдіретті күшті хан болды- (Тәуке)
3. І Петрмен елші Аталықов арқылы сауда байланысын күшейту туралы келісім жасады. — (1694ж Тәуке хан)
1. Әйтебидің шын есімі- (Айтық)
2. Жастық шағын Ұлытау,Қаратау атырабында өткізген -(Қазыбек Келдібекұлы)
3. Жамбыл облысы Шу ауданы Жайсаң жайлауында дүниеге келген — (ТөлеӘлібекұлы)
-
Тарихи ескерткіштер
«Тарихи сандық » тапсырмасында ескерткіштерді алып атауын айтады. Үш тілде. Қысқаша мәлімет береді. 5/7 сынып ескерткішпен жұмыс.
-
7-сынып «Шардара», 5 сынып «Жұмбақ оқиға»
«Шардара» тапсырмасы. Онда жасырынған буындарды тауып ,тарихи сөз жасау керек.
Ортақ жасырылады.
1. 1 буын-жалынның атауы; 2 буын ұшақ маркасы. Саяси партяның аты шығу керек. (ОТАН)
2. 1 буын -бір затты ұсыну сөзі; 2 буын- майдың орысша атауы
Әйелдер абақтысының аты шығады (АЛЖИР)
-
1 буын –қарт Адам, 2 буын-тұрғылықты жер. Отан сөзінің синонимі (АТАМЕКЕН)
-
1 буын-алақан түю,2 буын-жеміс-жидек ордасы Ауыз әдетиетінің жанры
-
1 буын- «құпияның» синонимі,2 буын-сөйлеудің түрі. (Батыр есімі.СЫРЫМ)
-
1 буын –үй құсы,2 буын-үйсін билеушісінің титулы Ел билеген дана (ҚАЗЫБЕК))
-
1 буын-жәндік,2буын-күннің түсі .Хан қолбасшы (КЕНЕСАРЫ)
-
1 буын-етістіктің қаратпа сөзі, 2 буын-орта жүз руы .Батыр әскербасы (ҚАРАКЕРЕЙ)
5 сынып «Жұмбақ оқиға» . Оқушылар таспаға жазлған оқиғаның шешуін табу керек.
-
Өзінің денесін пышақпен тіліп-тіліп жау жағына өтеді,оларға өзіне қорлық көрсеткен қандастарын айтып шағынады.Енді өзін өкпелеткендерден кегін алмақшы екенін айтады.Мақсаты:қарсыластарын қырғынға ұшырату еді.Ол бұл мақсатын жүзеге асырады.
Бұл қашан болған ,қандай оқиға ,кім туралы?
(Бз.б.521-486) (Сақ-грек Македон соғысы.Шырақтың ерлігі)
-
Олар көрші империалар үшін өте қауіпті,қатерлі болды.Талдан тоқылған бөгеттер мен терең орлар да ,берік қамалдар да ешқандай бөгет бола алмады.Тіпті тұғыры берік әрі салуы қымбатқа түскен қорғаныс та түкке жарамай қалды.Олар Орталық Азияны ,Сібірді бағындырды.Ұлы Жібек жолына бақылау жасады.Оларға көрші халықтар алым-салық төлеп тұрды.Олар адам келбетті,арыстан жүректі болды. Рим шекарасына беттеді. Кімдер еді.
(Ғұндар)
-
Тәуелсіз Қазақстан
Күй
Бостандығым! Тосқан күнім азалдан,
Ессіздерде есем кетті қаншама,
Кездерде өтті шындық іздеп шаршаған.
Тәуелсіздік тәтті үмітім едің ғой,
Талай таңдар таңдайымда тамсаған.
Бодан болып көз ілгенмін кеше мен,
Бүгін таңда бостан болып ояндым.
Жұптарға үйге берілген тапсырма тәуелсіздік символының макеттері таныстырады.
Астана – Азияның ару қызы
Ай қабақ, жайма шуақ жүзі қандай,
Ақ гүлдей сүйгің келер үзіп алмай.
Астана – Азияның жас қаласы,
Ажарын көрген адам қызығардай.
«Бәйтерек» құшақ жайған көшем жаңа,
Астана қарқын алды өсер дара.
Есілдің жағалауын жарқыратқан,
Аққудың ұясындай әсем қала.
-
ЭКСПО
Астана – әлемдегі жаңа ғажайып
1997 жылы егеменді Қазақстанның Президенті Нұрсұлтан Назарбаев астананы Алматыдан Ақмолаға көшіруді ұсынды. Бұл шешімді қабылдауға қаланың геосаяси орналасуының маңыздылығы, Қазақстан мен Еуразия континентінің ортасында орналасуы, қажетті көлік және коммуникациялық инфрақұрылымның болуы әсер етті. Жаңа астананы таңдауда айрықша рөлді қаланың дамуы үшін бос жерлердің болуы да атқарды.
Астана — Қазақстанның маңызды мәдени және ғылыми орталығы. Мұнда Ұлттық ғылым академиясы, Ұлттық кітапхана, Ұлттық мұражай, қазіргі заманғы арт-галереялары, Әлеуметтік-экономикалық технологиялар орталығы, бизнес-орталықтар, су аттракциондары ашылды.
Қазақстан EXPO-2012-де
Қазақстан өзінің павильонын Бүкіл дүниежүзілік ЭКСПО әмбебап көрмесінде төртінші рет көрсетті. Қазақстанның павильоны мәдениет пен ғылымдағы, бизнес пен туризмдегі дәстүрлер мен инновацияларды ескере отырып, салынған. Павильон су тақырыбына арналды және Қазақстанның тарихы мен салт-дәстүрлері туралы, оның заманауи өмірі мен болашағы туралы баяндады.Қазақстандық павильон 6 аймақтан тұрды. Келушілер бүкіл павильон бойынша таратылған интерактивтік шоуларды көріп, қатысты. Қазақстанның павильоны Астанаға ерекше назар аударған, сол кездің өзінде ол «Болашақтың қуаты» ЭКСПО-2017-ні өткізуге үміткер-қала болған.
Видео-ролик. ЭКСПО 2017
Күй
Тілектер
-
Еліміз елдігін көрсеттіп, ерлігін тантсын.
-
«ЭКСПО – 2017-нің біздің тарихымыздың тағы бір алтын парағы болатына сенім артамын».
-
ЭКСПО-2017 көрмесі еліміздің индустриялық-инновациялық дамуының қозғаушы күшіне айналсын.
-
ЭКСПО көрмесі үздік мәдени және ғылыми-технологиялық жетістіктерге толы болсын.
-
ЭКСПО нәтижесінде шыны астындағы қалаға айналсын
-
ЭКСПО табысқа толы болсын.
-
ЭКСПО нәтижесінде туристік жағы жақсарсын.