Татар халкыны? гореф гад?т йолалары сценарий

Тема: Татар халкының гореф – гадәтләре, йолалары. Ярмарка үткәрү.

Максат:  халкыбызның борынгы гореф — гадәтләре, йолалары һәм милли бәйрәмнәре аша  балаларда үз халкы белән горурлану хисе тәрбияләү.

Тәрбия бурычы: балаларда милли горурлык, туган телгә мәхәббәт хисе тәрбияләү. Өлкәннәрне хөрмәт итәргә өйрәтү. Йола һәм гореф – гадәтләрнең алыштыргысыз тәрбияви чара булуын балаларга җиткерү.

Үстерү бурычы: балаларның сорауларга тулы фразалар белән җавап бирү осталыгын, өйрәнгән шигырьләрне сәнгатьле итеп сөйли алуларын, игътибарын, кызыксынучанлыгын үстерү;

Белем бирү бурычы: бәйләнешле сөйләм күнекмәләрен үстерү, халкыбызның миллли киемнәре (яулык төрләре), халыкка хас әдәп кагыйдәләре белән таныштыру.

Төп белем бирү өлкәсе: эстетик   сәнгать үсеше.

Интеграль белем бирү өлкәләре: танып белү үсеше, сөйләм үсеше, эстетик    

сәнгать үсеше, коммуникатив үсеш, физик үсеш.

Җиһазлау: презентация, ноутбук, проектор, интерактив такта ; сандык,  төрле зурлыкта булган баш яулыклары , УМК аудиоязмасы;  әдәбият дәреслеге , рәсемнәр, татар халык киемнәре: калфак, түбәтәй, читек, чәвәк,шәлләр, самавар, мәкаль- әйтемнәре.

 Алдан үткәрелгән эш: шигырьләр ятлау, уеннар, яңа җырлар өйрәнү,  өс киемнәре булдыру, презентация ясау.

    Дәрес барышы

1. Укытучы: 

 “Хәтерләүдән курыкмагыз сез!

Үткәнегезне онытмагыз сез.

Белегез сез ерак бабаларның,

Ничек итеп көн иткәнен…

Ни иккәнен, ни чиккәнен,

Нинди җырлар, нинди моңнар

Безгә калдырып киткәнен.

Мин шагыйрь Р.Фәйзуллин шигыреннән өзек укыдым.Шагыйрь  бу юллар белән нәрсә әйтергә тели ?

2. Яңа белем һәм күнекмәләр булдыру.

Укытучы:Әйе һәрбер кеше үз халкының үткәнең, бабайларның ничек көн иткәнен , ниләр белән шөгыльләнгәнен , гореф-гадәтләрен, йолаларын белергә тиеш. Чөнки үткәнен белмәгәннең киләчәге юк , ди халкыбыз.

  — Нинди йолалар бар соң?

Йолалар бик күп булган: туй үткәрү, балага исем кушу, аулак өйләр, кунак кыз килү, кыз димләү ,өй туе, солдатка озату,ат саклаулар… Халык бәйрәмнәре, йолалары – кешене тормыш тәртипләренә һәм таләпләренә күнектерергә ярдәм итә. Эш шунда ки, ул бәйрәмнәрне халыкның олысы-кечесе бергәләп уздыра. Яшь буын бәйрәмдә катнашу тәртибен кечкенәдән үк өйрәнеп үсә. Һәр кеше, табигый рәвештә, үз-үзен тоту гадәтләрен үзләштерә, милли тәрбия ала.
Гасырлардан-гасырга, буыннан-буынга, әби-бабайдан әти-әнигә, әти-әнидән балага үзләренең борынгы бәйрәмнәрен, гореф-гадәтләрен, йолаларын югалтмыйча тапшырып килгән, һәм алар, күпмедер дәрәҗәдә үзгәреп, югалып бетә язып, безнең көннәргә дә килеп җиткән.

“Әбиемнең күңел сандыгы!

Нинди серләр саклый икән ул?

Гомер буе җыйган хәзинәме,

Әллә инде күңел бизәгеме,

Нинди серләр саклый икән ул?

Әбиемнең күңел сандыгын

Бер ачасы иде, ачасы…

Әби-бабам белгән йолаларны,

Халкыбызның күңел җәүһәрләрен

Эх, беләсе иде, беләсе…

Әбиемнең матур сандыгы

Кызыктыра инде күптәннән.

Ач, әбием, безгә күңелеңне,

Яшь буынга мирас булып калсын,

Бер хәзинә калсын үткәннән.

Без сезгә  “ Ярмарка”  күрсәтеп китәргә булдык 

Зәринә   Калфак сатам ,кәләпуш сатам

             Дарым – шарым, тәңкә ярым

             Күпмегә алсаң шуңа сатам

Балалар: Безгә кирәк, без алабыз.

Барысы бергә уен уйныйлар “ Тубәтәй уены”

Түбәтәеңне кигәнсен,

Бик  ерактан килгәнсең,

Төскә матурлыгың белән

Шаккатырыйм дигәнсең.

Түп-түп түбәтәй.

Түбәтәең укалы.

Чиккән матур түбәтәең

Менә кемдә тукталды.

Безнең халык элек –электән җырлап биеп яшәгән. Бәйрәмнәрдә төрле уен кораллары кулланганнар. Хәзерге көндә дә ярмаркалар җыр-биюләр белән алып барыла. Ә хәзер татар оркестрын тыңлап китәбез. (Балалар чыгышы)

Ризәлә Сабантуй сөлгеләре лә

           Каештыр өлгеләре…

           Чигүчесе кем икән соң,

           Кемнәрнең сөлгеләре?

            Сөлге сатам кемгә кирәк ?

Балалар: Безгә кирәк, без алабыз.

Кызлар башкаруында сөлгеләр  белән бию

 Алып баручы: Һәркем Казанга базарга барыр

                           Анда үзенә  кирәген алыр

                            Бай килсә мал алыр

                            Ярлы килсә чабата алыр

М.Нияз   Читекләр сатам, килегез алыгыз

Читекләрдә,чәвәкләрдә

Милли аяк киеме

Матур бизәлгән чимал

Кызыктырмый соң кемне

Балалар: Безгә кирәк, без алабыз.

Җыр “ Их арча читекләре”

Ильназ     Самавар сатам кемгә кирәк?

Самавар табын күрке

Өстәл туренә куям

Самавардан пар бөркелсә

Өемә кунак җыям

Балалар: Безгә кирәк, без алабыз.

Җыр: Шәүкәт Галиев “Кунаклар.”

Без әзерлибез табын,

Китереп бөтен ягын:

Уртага куйдык чәчәк,

Чәчәк янына — чәкчәк.

Бавысак һәм кош теле.

Ризыклар төрле – төрле:

Сумса, бәлеш. өчпочмак,

Гөбәдия һәм коймак.

Һәр кемгә чыгар өлеш:

Бар кыстыбый һәм бәлеш!

Җитешегез, кунаклар,

Кыстатмагыз, кунаклар!

Өйгә кайтып китәргә

Ашыкмагыз, кунаклар

Күңел сандыкларыгыз саекмасын,  һәрчак тулыланып, баеп торсын!”

Тема: Татар халкының бай гореф-гадәтләре,йолалары аша татар халкының культурасы белән таныштыру.

Максат: 1. Татар халкының бай гореф-гадәтләре,йолалары аша татар халкының культурасы белән таныштыру

2.Укучыларның бәйләнешле сөйләм күнекмәләрен үстерү.

3.Татар халкының милли бәйрәмнәренә,гореф-гадәтләренә уңай караш тәрбияләүгә ярдәм итү.

Җиһазлау: Мәкаль, таблица, сюжетлы рәсемнәр,проектор.

I.Дәрес барышы.

-Исәнмесез,балалар! Хәерле көн сезгә! Кәефләрегез ничек?Урамга карагыз әле,нинди матур көн!Бу язгы көн турында нәрсәләр әйтә аласыз?Сез яз көннәрен яратасызмы? Нигә? Яз көне нинди бәйрәмнәр бар? Яз көне эш тә бик күп.Ял көне бакчада эшләдегезме?Нишләдегез?

II.Актуальләштерү. Өй эшен тикшерү.

Татар халкы эш турында күп мәкальләр язган.Сез аларны өйрәнеп килдегез.Сөйләгез әле.

Агач- җимеше белән,кеше эше белән матур.Башлаган эшне ташлама.Эшкә-вакыт,уенга-сәгать.Калган эшкә кар ява.Бер яхшы эш мең яхшы сүздән яхшырак. Эш сөйгәнне ил сөйгән.

III. Төп өлеш.

“Авыр эшләрдән соң татар халкы матур итеп ял да итә белгән. Җәй көннәрендә болынга кичке уеннарга җыелганнар, анда төрле уеннар, җыр-биюләр яңгыраган. Кыш көннәрендә исә кич утырганнар (посиделки), йон эрләгәннәр(пряли пряжу), оек-бияләй бәйләгәннәр (вязали) , чигү чиккәннәр (вышивали).”

-Димәк, бу ял итүләр нәрсә дип атала? (милли бәйрәмнәр) -Ә сез татар халкының нинди бәйрәмнәрен беләсез?

—Укучылар, ә хәзер мин сезгә текстлар тәкдим итәм

-Һәр төркемгә мин текстлар әзерләдем (алар таратыла)

Сабан туе

Бик күп төрле уеннарны, йолаларны үз эченә алган, татар халкының ел буе көтеп алына торган иң матур бер бәйрәме бар. Ул – Сабан туе. Бу бәйрәм – бик борынгыдан килгән бәйрәм.

Элек ул кыр эшләре башлануга багышлана торган булган. Ә хәзер Сабан туе язгы кыр эшләре беткәч, буш вакытта үткәрелә.

Элек-электән татар кызы үзенә бирнә әзерләгән. Сөлгене үзе чиккән. Иң матур сөлгене ул Сабан туе өчен әзерләгән. Бу йола хәзерге көнгә кадәр дәвам итә.

Сабантуй бәйрәме − татар халкының иң олы бәйрәмнәренең берсе.  Иң элек Сабантуй үткәрү өчен мәйдан әзерлиләр. Иртәгә Сабантуй буласы көнне авыл яшьләре, урам буйлап гармуннар уйнап, җырлап-биеп, хуҗабикәләрдән, яшь киленнәрдән Сабан туе өчен махсус әзерләнгән бүләкләр җыеп, халыкны бәйрәмгә чакырып йөриләр. Бу «Сөлге җыю» дип атала.

Икенче көнне матур итеп бизәлгән мәйданга бәйрәмчә киенгән халык җыела. Бәйрәмнең иң күңелле һәм дулкындыргыч өлеше – ат чабышы. Атларның һәрберсенә дә чиккән сөлге бәйлиләр. Сабан туенда үзәк урынны, әлбәттә, татарча көрәш алып тора. Көрәштә батыр калган кешегә зур тәкә бүләк ителә. Капчык сугышы, чүлмәк вату, капчык киеп һәм кашык кабып йөгерү – болар барысы да Сабан туенда гына уйналганнар. Мәйданда артистлар да чыгыш ясый. Алар бииләр, җырлыйлар. Балалар да күңел ачалар, төрле уеннарда катнашалар. Ярышлар һәм уеннар беткәч, кешеләр өйләренә кайталар. Һәр йортта табын әзерләнә, бәйрәм ашлары пешерелә.

Сүзлекчә:

йолалар- традиции

кыр эшләре – полевые работы

бирнә – приданое

Каз өмәсе

Авыр эшләрне җиңеләйтү өчен халык өмәләр үткәргән. Өмәнең бик күп төрләре булган. Шуларның берсе – Каз өмәсе.

Каз өмәсе һәр елны көз ахырында яисә кыш башында үткәрелә.

Татар халкы борын –борыннан ук каз үстергән. Татар өендә бик күп мендәрләр булган. Ә татар туйларында иң олы күчтәнәч – пар күмәч һәм пар каз булган. Бу хәзер дә шулай. Татар кызлары өчен каз өмәләре уңганлыкта сынау йоласы булган. Көнкүрештә каз итен төрлечә кулланалар. Җәй өчен казны каклап куйганнар. Каз мае бик күп авырулардан дәва булган .

Каз өмәсенә әзерләнгәндә, туганнарны, күрше кызларын чакырганнар. Гадәттә, өмәгә чакыруна балаларга кушканнар.

Кызлар өмәгә иртүк килеп җитә. Казларны чистарталар. Аннары казларны көянтәләргә асып, су буена төшәләр һәм шунда юалар. Чишмә буенда җыр-бию, төрле уеннар оештырылган. Ә иң кызыгы – кич белән. Яшьләр өмә булган өйгә җыйналалар. Аш-су әзерләнә, каз бәлеше салына.

Сүзлекчә:

җиңеләйтү өчен – чтобы облегчить

каз өмәсе – выщипывание гусей

туй- свадьба

күчтәнәч – гостинец

күмәч- каравай

уңганлык- умение

сынау йоласы – традиция испытания

каклап куйганнар- вялить

дәва- лечение

туганнар – родня

көянтәләр- коромысла

яшьләр- молодые

Сөмбелә

Татар халкының онытыла башлаган матур бәйрәмнәренең берсе – Сөмбелә бәйрәме. Ул көзге бәйрәм, уңыш бәйрәме.

Көз көне халык мул уңыш җыеп ала һәм көн белән төн тигезлшкән чакта – 21-23 сентябрь көннәрендә Сөмбелә бәйрәме уздырыла.

“Сөмбелә” – башак дигән сүз, шуңа күрә бәйрәмнең төп атрибутлары – башак һәм Сөмбелә исемле кыз.

Бәйрәм башында бәйрәмнең хуҗабикәсен сайлаганнар. Ул чибәр, уңган кыз булган. Аны Сөембикә дип атаганнар. Сөембикәне башаклар белән бизәлгән тәхеткә утыртканнар.

Бу көнне мул итеп ризык пешерелгән, кешеләр өйдән-өйгә йөреп, җырлап-биеп күңел ачканнар. Сөмбелә итеп киендергән кызны мәйданга чыгара торган булганнар. Сөмбеләне төрле биремнәр, сораулар белән сынаганнар. Бергәләп күңел ачканнар.

Сүзлекчә:

онытыла башлаган бәйрәм – праздник, который начал забываться

уңыш- урожай

башак –колос

хуҗабикә – хозяйка

уңган – умелая

тәхет –трон

сынаганнар – испытывали

Нәүрүз

“Нәүрүз” сүзе фрсыча “яңа көн” дигәнне аңлата. Урта Азиядә, Иранда, Әфганстанда һәм кайбер башка илләрдә бик борынгыдан килгән Яңа елны каршылау бәйрәме ул.

Бу бәйрәмне безгә борынгы бабаларыбыз биреп калдырган. Кышлар үтеп, табигать уяна башлагач, көннең төн белән тигезләшкән бер вакытында кешеләр “Нәүрүз” бәйрәмен билгеләп үткәннәр.

Нәүрүз җиткәч, авылның иң чибәр, бар яктан уңган кызын сайлап “Нәүрүз-бикә”дип игълан иткәннәр.Укучы балалар йорттан-йортка кереп, “нәүрүз әйтеп” йөргәннәр:

                                Ач ишегең керәбез,

                                Нәүрүз әйтә киләбез,

                                Хәер-дога кылабыз,

                                Нәүрүз мөбәрәкбад!

 Нәүрүз бәйрәме көннәрендә олылар, әби-бабайлар, өйдә матур киемнәрен киеп, махсус нәүрүз намазларын укыганнар. Гаиләгә, илгә исәнлек, тынычлык, бәхет, зур уңышлар теләп, озак-озак итеп дога кылганнар, хәерле Яңа ел килүен сораганнар.Нәүрүз бәйрәмнәре мөселман халкын киләчәккә якты өмет белән карарга өйрәткән, аларга яңа көч биргән, аларны тормышны яратырга өйрәткән.

    “Нәүрүз”иң шатлыклы яз бәйрәме-өмет бәйрәме билгеләп үтелгән.Таң ату белән учак кабызганнар.Шул чакта итле аш яки ботка пешереп кешеләр бер-берсен сыйлаганнар.Учак әйләнәсендә бала-чагалар, кызлар, егетләр әйләнгәннәр.Менә шушы бәйрәм безнең көннәрдә халык йоласы буларак яңартыла.Бу көнне халкыбыз уйный, ярыша, күңел ача.

Сүзлекчә:

фарсыча – по-персидски

каршылау –встреча

уңган –умелая

игълан иткәннәр –объявляли

мөбәрәкбад — приветствие

махсус – специальный

якты өмет –светлые надежды

учак кабызганнар –разжигали костёр

әйләнгәннәр – кружились

халык йоласы –народная традиция

яңартыла — возрождается

-Укучылар, һәр төркем үз бәйрәме турында сөйләсен әле.

— Ә татар халкының милли бәйрәмнәрен белү ни өчен кирәк дип уйлыйсыз?

IV. Ныгыту.

Хәзер без алган белемнәребезне ныгытып китик. Мин сезгә бүген без өйрәнгән берәр бәйрәм турында укыйм, ә сез “сигналь карточкалар” ярдәмендә миңа нинди бәйрәм турында сүз баруын күрсәтәсез.

Бу бәйрәм сентябрьдә үткәрелә… (Сөмбелә)

Татар халкының ел буе көтеп алына торган иң матур бәйрәме… (Сабан туе)

Бу бәйрәм атна буе дәвам иткән, һәр көннең үз гадәте һәм тәртибе булган … (Нәүрүз)

Авыр эшләрне җиңеләйтү өчен үткәрелә төрган бәйрәм… ( Каз өмәсе)

Бу бәйрәмдә төрле милли уеннар уздырыла… (Сабан туе)

Бу вакытта чишмәгә барганнар, анда җырлаганнар, биегәннәр һәм төрле уеннар оештырганнар… (Каз өмәсе)

Балалар өйдән-өйгә кереп, шигырь әйткәннәр, йорт хуҗасына сәламәтлек, байлык , уңыш теләгәннәр… (Нәүрүз)

Бу бәйрәм вакытында халык бик күп ризык әзерләгәннәр… (Сөмбелә

V. Йомгаклау. Өй эше бирү.Сезнең дустыгыз чит илдә яши,сез аңа хатыгызда татар халкының бер милли бәйрәме турында языгыз һәм бу бәйрәмгә кунакка чакырыгыз

VII.Йомгаклау.Укучыларның дәрестә ничек катнашуларын аңлату һәм билгеләр белән бәяләү.
 

Муниципальное бюджетное дошкольное образовательное учреждение

г. Зеленодольска и Зеленодольского муниципального района

Проект.«Татар халкының культурасы hәм гореф – гадәтләре”

Яшел Үзән, 2017

Проектның паспорты:

1. Проектның төре: иҗади – практик юнәлешле.

2. Проектның дәвамлылыгы:3 ай.

3. Проектның максаты: Балаларны милли – мәдәни рухта тәрбияләгәндә татар халкының электән килгән гореф – гадәтләре, мәдәнияте белән кызыксынучы югары әхлаклы, һәрьяклап үсеш алган, иҗади шәхес тәрбияләү өчен шартлар тудыру.

1. Проектның актуальлелеге: күзәтүләр, экспериментлар, китап уку, иҗади эшчәнлек, телетапшырулар карау һ.б. чаралар аша балаларда, үз халкының мәдәни байлыгы турында бербөтен кузаллау формалаштыру; халык авыз иҗатын, гореф-гадәтләрен өйрәнү аша сөйләм телен үстерү; үз гаиләсенең, ыруының тарихын өйрәнү аша балаларда өлкән буыннарның тәҗрибәсенә һәм гореф -гадәтләренә, гаиләсенә, үз халкына мәхәббәт тәрбияләү; гаилә традицияләренә ихтирамлы мөнәсәбәт булдыру.

1. Проектның белем бирү өлкәләре һәм бурычлары:

Белем бирү өлкәләре	Бурычлар
Социаль-коммуникатив үсеш	— Тәрбия традицияләренә нигезләнеп халкыбызның календарь йолалаларын белү һәм алар белән кызыксынуларын үстереп балаларга эстетик һәм әхлакый тәрбия бирү.
Танып белү	— Халкыбызның милли традицияләрен торгызу, саклау максатыннан ел фасыллары белән бәйләнешле йола бәйрәмнәре (“Балага исем кушу”, “Боз озату”, “Нәүрүз”, “Карга боткасы”) белән балаларны таныштыру.
Сөйләм телен үстерү	— Татар халкының милли бәйрәмнәре, йола — уеннары, гореф – гадәтләре аша балаларның аралашу, коммуникатив осталыгын, сөйләм телен үстерү.
Нәфис-нәфасәти үсеш	— халык уенчыклары белән таныштыру, халык сәнгатенең декоратив композиция төзү күнекмәләрен ныгыту, аңа хас бизәк элементлары һәм төс гаммасын кулланырга өйрәтү. Татар халкының биюле уен иҗатын үстерү.
Физик үсеш	— халык уеннары белән таныштыру һәм кызыксынуларын үстерү.

1. Катнашучылар: балалар, ата-аналар, тәрбиячеләр, музыка һәм физкультура җитәкчеләре.

ПЛАН

(Зурлар һәм мәктәпкә әзерлек төркеме өчен)

№	Эшчәнлек тәртибе	Тәрбияче белән балаларның бердәм эшчәнлеге	Балаларның мөстәкыйль эшчәнлеге	Әти – әниләр белән балаларның бердәм эшчәнлеге
1	Анкета үткәрү: ”Милли традиция-ләрне беләсеңме?”			Нинди милләттән булуын ачыклау
2	Ата – аналар җыелышы: “Минем туган илем ”	Чарага әзерләнү		Үстерешле диалогта катна-шу,сорауларга җавап эзләү
3	Әңгәмә: “Әбием садыгы”	Милли кием-нәр белән та-нышу. Эстетик тәрбия бирү.	Китаплар, альбомнар, рәсемнәр карау	Костюмнар, атрибутлар әзерләү
4	Җырлы – биюле уеннар уйнау	Уенның сүзләрен һәм хәрәкәтләрен өйрәнү	Музыка астындауен хәрәкәтләрен ныгыту	Уеннарның сүзләрен һәм хәрәкәтләрен кабатлау
5	Чәй эчү оештыру. “Милли ризыклар”	Милли ризык-лар турында сөйләшү	Рәсемнәр ясау, әвәләү	Милли ризыклар пешереп алып килү
6	Ел фасыллары белән бәйләнешле йола бәйрәмнәре	Нәүрүз, Карга боткасы,Боз озату, Сабан-туй турында белемнәрен үстерү	Үстерешле уеннар уйнау.	Милли уеннар өйрәнү
7	Г Тукайның иҗаты һәм әкиятләре белән танышу	Дидактик уен “Кайсы әкияттән”	Әкиятләрне төрле вариантларда дәвам ит	Язучының иҗатына кагылышлы материал туплау

Татар халкының яшь буынны тормышка әзерләү тәҗрибәсе, гореф — гадәтләр, традицияләр, алдынгы карашлар, бәйрәмнәр, таләпләр формасында туып буыннан буынга тапшырылып камилләшә барганнар. Сөйләм теленә ия булу балага тапшырылып килә торган белемнәрнең үзләштерелүенә төп нигез булып тора.

1. Проекттан көтелгән нәтиҗәләр:

• Әхлаклылык, әдәплелек сыйфатлары тәрбияләү. Балаларның ана телендә дөрес һәм матур итеп аралашырга өйрәнүе.

• Татар халкының электән килгән гореф – гадәтләре, йола уеннарытурында күзаллауларын киңәйтү.

• Халык авыз иҗаты белән кызыксыну, аңа хөрмәт белән карау.

• Әти – әниләр, балалар бакчасы һәм тәрбиячеләр арасында тыгыз элемтә формалашуы.

1. Кулланылган әдәбият:

• Ф.С.Баязитов “Татар халкының бәйрәм һәм көнкүреш йолалары”.

• К.В. Закирова, Р.Ә.Кадыйрова “Әхлак нигезе – матур гадәт”.

• Р.Ф.Ягъфаров “Татар халкының уен фольклоры”.

• Нәкый Исәнбәт “Балалар фольклоры”.

ИНТЕРНЕТСАЙТЛАР

1.http://www.musical-sad.ru/forum/10-63-4

2. http://www.numama.ru/blogs/kopilka-detskih-stihov/stihi-o-varezhkah.html

3. http://www.maaam.ru

4. http://dohcolonoc.ru/

Боз озату

Максат: балаларда табигать күренешләрен белергә омтылыш, үз фикерен әйтә белү сыйфаты тәрбияләү; аларның табигать объектлары белән кызыксынучанлыкларын, диалогик сөйләм күнекмәләрен, сүз байлыгын үстерү; балаларны татар халкының милли бәйрәмнәре белән таныштыруны дәвам иттерү, бердәмлек, дуслык хисләре, халкыбыз йолаларына хөрмәт тәрбияләү.

Тәрбия бурычы: балаларда кечкенә төркемчекләрдә, бер – берсе белән килешеп эшли белергә, башлаган эшне ахырына кадәр җиткерергә теләк тәрбияләү.

Үстерү бурычы: логик фикерләү сәләтен үстерү. Балаларны сорауларга төгәл һәм тулы җавап бирергә, монологик сөйләмнәрен камилләштерү.

Белем бирү бурычы: өйрәнгәннәрне рәсемдәге сурәтләр белән тәңгәл китерә белергә, логик фикер йөртергә, предметны сурәтләгәндә сыйфатларны исемнәр белән яраклаштыра белергә өйрәтергә, авазларның дөрес әйтелешен ныгыту, квадраттан тигез өчпочмаклар кисәргә өйрәтүне дәвам итәргә.

Төп белем бирү өлкәсе: таныпбелү.

Интеграль белем бирү өлкәләре: иҗтимагый тормыш күренешләре, танып белү, сәнгатьчә – эстетик үсеш, физик үсеш.

Методик алымнар һәм чаралар: сүзле, хәрәкәтле уеннар, слайд күрсәтү, продуктив эшчәнлек, танып белү – тикшеренү, сорау –җавап, нәфис сүз, мактау.

Җиһазлау: мультимедия — проектор, магнитофон, кисеп ябыштыру өчен әсбаплар.

Сүзлек өстендә эш :бозлавык, шугалак, җилкән.

Алдан үткәрелгән эш: психологик күнегү өйрәнү, яз турында әңгәмә,саф һавада табигатьне күзәтү, кисеп ябыштыру өчен материаллар әзерләү, музыка әсәрен сайлау, нәфис сүзләрне өйрәнү.

Эшчәнлек төзелеше

1. Психологик күнегү.

2. Төп өлеш.

• Табышмак әйтү.

• Фикер алышу.

• Видео язма. Бала сөйли.

• Үстерешле уен. “Сүз эчендә энҗе бар”.

• Тизәйткеч ятлау.

• Дидактик уен » Яхшы — начар».

• Боз белән тәҗрибәләр.

• Ял минуты.

• ГабдуллаТукайның “ Б у кайсы вакыт?” шигырен уку.

• Видео язма .Елгада боз китү.

1. Боз озату бәйрәме белән таныштыру.

• Сынамышлар белән таныштыру.

1. Нәтиҗәл е эш: кисеп ябыштыру. Җилкән кисү.

• Сулыш алу гимнастикасы.

1. Җырлы – биюле уен «Яшерәм яулык».

1.Психо гимнастика:

Бүлмәдә йөрим мин, дустымны сайлыйм мин. Бүлмәдә йөрим мин, дустымны сайлыйм мин.

Сәлам, сәлам дускаем, -Уң куллары белән күрешәләр

Дөнья бик матур. -Куллар белән өскә күрсәтәләр.

Син минем якын дустым, — Дустына күрсәтә.

Мин синең дустың. -Бер – берсен кочалар.

Балалар, мин сезгә табышмак әйтәм. Әгәр җавабын дөрес әйтсәгез, без бүген нәрсә турында сөйләшүебезне белерсез.

2.Зиһен ачкычы – табышмак:

Ишегалдында таш була, Өйгә керсә, су була. (Боз)

Дөрес, балалар, без бүген боз турында сөйләшәчәкбез.

3.Фикер алышу:

• Нәрсә ул боз? (боз ул суның каты хәләте.)

• Боз кайларда була? 1,2,3,4 Слайд (елгаларда, юлларда, шугалакта, түбәләрдә, суыткычта).

• Бозны ничек ясап була? (сунны катырып ).

4,5Слайд Видеоязм атәкъдим ителә.

(Бала өй шартларында эшләгән тәҗрибәсе турында сөйли. )

Җәй көне мин әнием белән судан боз ясадым. Аның өчен, без, махсус боз савытына су салып, суыткычка куйдык. Берникадәр вакыттан бозыбыз әзер булды. Ул бозларны эчемлекләр суыту өчен кулландык.

• Тагын кайда боз ясап була? (кышын урамда).

• Ничек уйлыйсыз, ни өчен урамда су ката? (чөнки салкын).

• Димәк, нинди нәтиҗә ясыйбыз?

Нәтиҗә :Салкында су ката һәм бозга әйләнә.

4.Үстерешле уен. “Сүз эчендә энҗе бар”.

Җир өстенең боз белән каплануы — …(бозлавык).

Боз белән капланган өслек — …(шугалак).

5.Тизәйткеч ятлау. [з] авазы (Балалар түгәрәктә басып торалар, тәрбияче, уенчык бозны алып тизәйткечне әйтә. Аннан күмәк кабатлау, шәхси җавапларда боз кулдан – кулга күчә).

Оз – оз – оз –оз,

Ялтырый боз.

6.7 — 13Слайд. Бозның яхшы- начар якларын искә төшерик әле.

.Дидактик уен » Яхшы — начар».

• Бозның нинди файдасы бар?(Шугалак, төрле фигуралар – сыннар ясыйлар, косметикада, медицинада кулланалар).

• Бозны ашарга ярамый. Бозны ыргытып уйнарга ярамый. Яз көне бозга керергә ярамый.

7.Язгы бозның ястык калынлыгына да ышанма , дигәннәр.

Боз турында: утта янмый, суда батмый, — дигән табышмак та бар. Бу чыннан да шулаймы икән ? Әйдәгез, тикшереп карыйк.

8.Боз белән тәҗрибәләр.

Бозның үзенчәлекләрен билгеләү. Хор белән һәм индивидуаль әйтелә.

Беренче тәҗрибә: Балаларга бозны кулга алырга кушу.

Күзәтү :Боз салкын, шома, кулда эри.

Нәтиҗә: Димәк, боз җылыда эри.

Икенченче тәҗрибә: Исе бармы? – бозны иснәп карарга кушу.

Күзәтү :Исе юк.

Нәтиҗә: Димәк, боз иссез.

Өченчетәҗрибә: Төсе бармы? – Кайсында төсләр күренә? Ни өчен?

Кар һәм боз астына төсле цифрлар куеп карарга кушу. Балалар цифрларны атыйлар, төсләрен әйтәләр.

Күзәтү : Кар аша күренми, чөнки кар ак. Боз аша күрәбез, чөнки ул төссез.

Нәтиҗә: Димәк, боз үтә күренмәле.

Дүртенче тәҗрибә: Балаларга таш белән бозны суга салырга кушу.

Күзәтү : Таш бата, чөнки ул авыр. Боз батмый, йөзә.

Нәтиҗә: Димәк, ул судан җиңел.

9.Физминут.

Музыка астында, балалар, сүзләргә туры китереп төрле хәрәкәтләр ясыйлар.

Кар бөртекләре очалар. -Кар бөртекләре парлап басалар.

— Кар бөртекләре өчәрләп басалар.

-Кар бөртекләре түгәрәккә басалар.

10.Балалар, тыңлагыз әле, Айзилә сезгә Габдулла Тукайның “ Бу кайсы вакыт?” шигырен сөйли.

Боз һәм кар эреде, Сулар йөгерде.

Елап елгалар, яшьләр түгелде.

Көннәр озая, төннәр кыскара.

Бу кайсы вакыт, Я, әйтеп кара? (Яз)

11.Балалар, әйдәгез язгы ташу күренешен карап үтик.

Видеоязма .Елгада боз китү.

Ләкин шуны онытмагыз: су буйларына олылар белән генә барырга ярый.

12.Тәрбияче : Балалар , карагыз, елгадан боз китүне карарга әби дә килә. (әби керә) .Исәнләшәләр .

Әби:Балалар, сезгә карап балачагым искә төште .Нәкъ шушы вакытта без Боз озату бәйрәмен каршылыйидек. Боз озату бәйрәме-бик күңелле бәйрәм ул. Бәйрәм табигать кочагында, боз аккан көнне үткәрелә. Аны каршыларга берничә көн алда хәзерләнеп торганнар. Иң матур киемнәрен киеп, ул көннәрдә боз акканны карарга су буена төшкәннәр. Бо өстенә учаклар ягып җибәргәннәр. Кичке караңгылыкта бу учак яктысы бик ерактан күренеп, матурлык биреп торган. Анда кызлар, егетләр уеннар уйнаганнар, җырлаганнар, биегәннәр. Олылар, боз агымына карап, җәйнең нинди буласын юраганнар. Шуларның берсе белән сезне дә таныштырасым килә:

Елгалар яз көне боздан тиз ачылса, ашлык уңар.

13.Тәрбияче:

— Сынамышларны без дә беләбез.

Язгы ташкын шәп булса,…(иген уңар). Елгаларда боз төнлә китсә,…(ашлык уңар).

Әби: Рәхмәт ,балалар. Туган телегезне бервакытта да онытмагыз. Сезгә бүләгемдә бар. (Оригами, көймәөләшә).

14.Тәрбияче: әйдәгез,көймәләргә җилкәннәр ясап, без аларнысуга агызып җибәрик.

15.15 Слайд. Җилкәнле көймә.

Продуктив эш: кисеп ябыштыру. Алдан әзерләнгән квадратларны диагональ буенча бөкләп өчпочмаклар кисәләр. Аларны таякчыкларга кертеп, көймәләргә беркетәләр.

16. 16 Слайд.

( Балалар җилкәнле көймәләрне суга җибәрәләр.)

18.Сулыш алу гимнастикасы. Балалар көймәләрне өреп йөздерәләр.

Әби: Елга буенакилгәч, уен уйнамый китеп булмый инде ул. Мин дә сезне түгәрәккә уенга чакырам.

Җырлы – биюле уен «Яшерәм яулык».

Кулъяулыгым яшел ,яшел,

Яшел чирәм астында.

Сиздермичә ташлап китәм

Бер иптәшең артына.

Сценарий проведения татарского праздника «Карга боткасы» («Грачиная каша») .

Ход праздника

Зал празднично украшен. На одной стороне макеты деревенских домов, на другой — пейзаж весенней полянки. Звучит веселая мелодия.

Воспитатель. В давние времена думали, что весну на своих крыльях проносят грачи. Поэтому после прилета грачей народ устраивал праздник «Карга боткасы». Они радовались прилету птиц и весне.

Здравствуй, милая весна.
Ты душиста и ясна.
Зеленеют лес и луг!
И зовет тепло лучей,
На прогулку всех детей.

Звучит татарская плясовая. В зал заходят дети, одетые в национальные татарские костюмы. Впереди идет мальчик с гармошкой. Дети останавливаются у первого дома.

1-й ребенок.

Эй, хозяева!
Открывай ворота
Если дашь нам пять яиц
Твоя курочка снесет сто яиц!

Из домика выходит хозяйка и дает детям яйца. Дети под музыку подходят к следующему домику.

2-й ребенок.

Эй, хозяева!
Дай нам масло, дай крупу,
Не жалей еще муку.

Из дома выходит хозяйка и дает детям муку. Дети под музыку подходят к третьему домику.

3-й ребенок.

Кар-кар кричат грачи,
Есть бялеш в печи,
Если в печи бялеш есть
Значит дома гости есть!

Из дома выходит хозяйка и выносит бялеш. Дети встают полукругом.

Песня «Весна пришла» (муз. Л. Хайретдиновой, сл. народные)

4-й ребенок.

Грачи за морем были
Весну-красну добывали.
В родные края прилетели,
Над нашей землей закружили.

Танец «Грачи прилетели» (дети в костюмах исполняют танец)

Воспитатель. Вслед за грачами вернулись и другие птицы.

Песня «Жаворонки» (муз. М. Музафарова, сл. А. Бикчантаевой)

Воспитатель. После прилета птицы начинают вить гнезда, чтобы вывести птенцов.

Тили-тили, птички пели
Взвились — к лесу полетели.
Стали птички гнезда вить.
Кто не вьет, тому водить.

Эстафетная игра «Построй гнездо»

Воспитатель. Ребята, нынче хозяева были щедрые, собралось много продуктов. По-моему, самое время варить грачиную кашу. А пока каша готовиться мы поиграем в народные игры:

1) игра «Зеленый платок»;

2) игра «Тюбетейка»;

3) игра «Колечко».

Воспитатель.

Вот и каша готова
Поиграли и плясали,
Грачей весело встречали,
А теперь пора настала
Вкусной кашей угощаться.

Стелятся скатерти, дети садятся вокруг и угощаются кашей.

Аулак өй.

Сәхнә матур итеп бизәлгән. Анда чиккән сөлгеләр, кулъяулыклар, суккан кәләмнәр эленгән. Сәхнәдә “Аулак өй” дигән җыр яңгырый. Әни бәйләү бәйли, малай туп белән уйный, кызлар курчак белән уйныйлар.

Малай: Туп, туп, кызыл туп.

Сикер, сикер, кызыл туп.

Бер, ике, өч, дүрт, биш,

Сикер, сикер, кызыл туп.

1 кыз:Чәп – чәп, чәбәкәй,

Минем сеңлем бәләкәй.

Ул – акыллы, ул тәтәй,

Килмә монда кәҗәкәй.

2 кыз: Гөлдергү, гөлдергү,

Бигрәк чибәр, кемдер бу?

Тарап куйган чәчләре,

Өсте – башы бик ару.

Гөлдергу, гөлдергү,

Бер әдәпле кыздыр бу.

Ишек шакый. Хуҗа ишекне ача:

Аргы урамнан килдеңме,

Бирге урамнан килдеңме?

Без сагынганны белдеңме,

Үзең сагынып килдеңме?

1 нче кунак: Аргы урамнан килмәдек,

Бирге урамнан килдек без.

Сез сагынганны белмәдек,

Үзебез сагынып килдек без.

Хуҗа: Исәнмесез, дусларым! Түрдән узыгыз, әйдәгәз!

1 нче кунак: Без сезгә күчтәнәчләр алып килдек.

Хуҗа: Зур рәхмәт.

Кунаклар өйге кереләр, таралышалар.

2 нче кунак( күрше урыс авылыннан килде) елаган баласына:

• Никита, детка, о чем плачешь?

• Об ворота ударился головой.

• Ну – ка, скажи, когда это случилось?

• Вчера вечером.

• Почему же ты плачеш сегодня?

• Так вчера дома никого не было.

Подходят к дому.Стучатся.

2 нче кунак: Здравствуйте, хозяюшка!

Позволь в избу войти!

Бала: В избу войти да на лавочку сесть!

На лавочку сесть да песенку спеть!

Хуҗа: Рада гостям, как добрым вестям.

Собрались мы позабавиться, да потешиться!

Пошутить, поиграть, посмеяться!

Так что, смех вам, да веселье!

2 нче кунак: Были мы в соседней деревне.Ох и любят они играть. И нас научили. Давайте поиграем.

Игра: “ Мак маковистый “.

Хуҗа: Ой – ой, бик каты шаярасыз! Карагыз, миндә нәрсә

бар. (показывает сундук).

2 нче кунак: Ребята расшумелись, разбаловались. Посмотрите что есть у хозяйки.

Бала: Слетались птицы с моря,

Садились у нас на заборе,

Пели птицы, сказывали птицы

Песни да сказки, были да небылицы.

Хуҗа әкияткә костюмнар өләше.

“Тавык, Тычкан һәм Көртлек”татар халык әкияте буенча инсценировка.

Хуҗа: Балалар, бу Тычкан белән Көртлек бик хәйләкәр! Эшләмиче ашарга бик риза! Татар халык мәкальдә: “Кем эшләми, шул ашамый” дип әйтәләр. Без хәзер эшлибез,

аннары ашыйбыз.

2 нче кунак: Какие хитрые Тычкан и Көртлек. Работать не хотели, а кушать бегут.В русской народной пословице говорится: “Кто не работает, тот не ест”. Давайте мы сейчас

поработаем, потом поедим.

Балалар камырдан кабартма ясыйлар. Мичкә куялар.

Бала: Күңелле булды кичә,

Мичтә бәлешләр пешә,

Хәзер инде ял итик,

Бергәләп уйнап алыйк!

2 нче кунак: Пока булочки пекутся, поиграем.

Татар халык уены: “Кәрия – Зәкәрия”.

Хуҗа: Бик матур уен булды бу, булдырдыгыз. Кабартмалар да өлгерде. Килегез, авыз итәгез. Балалар кабартмалар белән чәй эчәләр.

Нәүрүз килә.

(Авыл күренеше. Бер якта йөртлар, икенче якта агачлар киртә белән бүленеп алынган. Уртада балалар уйнар урын, чирәмлек. Музыка яңгырый. Балалар парлашып җырлап керәләр.)

Җырлыйк әле, җырлыйк әле,

Җырламый тормыйк ү әле.

Чәчәк кебек яшь гомерне

Бушка уздырмыйк әле.

Алай да бергә-берә,

Болай да бергә-бергә.

Безнең белән бергә булсаң,

Күгәрчен кебек гөрлә.

Под музыку дети заходят в зал, выстраиваются полукругом.

Ведущий: Исәнмесез, балалар!Хөрмәтле кунаклар, газаз балалар, без бүген сезне матур бәйрәмгә, Нәүрүз бәйрәменә чакырабыз. Кырыс кышлар үткәч, табигат җанланганда, үзенең сайрар кошлар белән яз җитә. Яз җиткәч, көн белән төн тигезләшкән көндә, төрки халыкларның яңа ел каршылау бәйрәме- Нәүрүз бәйрәме башлана. Сезне бәйрәм белән котлыйбыз!

Слово «Науруз» означает «новый день». Науруз — это период пробуждения природы, наступления тепла и начало весенне-полевых работ. Науруз- это праздник урожая, праздник всеобщего согласия и мы вас всех приглашаем вместе с нами встретить этот праздник!

Дети. Праздник радостный встречаем

Мы в республике родной.

Поздравляем, поздравляем

Всех с Наурузом и весной!

2. Когда приходит к нам Науруз,

Цветут сады,цветут поля.

Когда приходит к нам Науруз,

Весною дышет вся земля !

3. Нәүрүз бәйрәме котлы булсын,

Эче тулы нур булсын !

Нәүрәз көен кем көйләсә,

Ул дәртле һәм бай булсын !

4. Нәүрүз ,Нәүрүз, зур рәхмәт

Телибез изге, теләк.

Бәйрәм мөбарак булсын !

5. Пробудилось все ото сна,

В гости к нам пришла весна!

6. И Науруз на целый год.

Пусть вам счастье принесет.

7. Новый день, как новый год,

Радость всем нам принесет!

Ведущая : Нәүрүз килә , Нәүрүз килә ,

Нәүрүзне зурлыйк әле.

Гөрләвекләр тавышына кушылып

Җырлыйк әле.

“Весенняя капель”.

Дети. Весна шагает по полям.

В лучах тепла и света.

Сегодня Науруз у нас,

И нам приятно это!

2. Яз килә! Яз килә!

Сыерчыклар килә .

Гөрләшеп, сайрашып,

Җырчы кошлар килә.

3. Яз килде , кояш көлде

Дөньяга нур бөркелде .

Уянды бар агачлар ,

Куанды алмагачлар.

Ведущий. Пришла весна-красна, веселится детвора!

Танец “Калинка-малинка”.

Ведущая : От забот зима устала. И ура!

Весна настала. Снег под солнцем растопился,

В ручейки он превратился.

Бежит, течёт, поёт вода вместе с ней идёт весна!

Звучит музыка, появляется Шурале, на веревке тащит Науруз.

Шурале: Ишь, что удумали. Весну встречать, а я тоже праздник хочу, чтобы было красиво. Будешь жить у меня в лесу, и у меня будет праздник!

Науруз: Нет, Шурале, мне нельзя жить в неволе. Люблю всем даритьтепло и радость. Отпусти.

Шурале(хитро): И меня любишь?

Науруз: И тебя тоже, пусти меня к детям, пусть у них будет праздник.

Шурале: Нет, не пущу. Я тоже праздника хочу.

Шурале и Наурузбика уходят.

Ведущая. Ребята, что же нам делать? Как спасти Науруз? Кто сможет победить Шурале?

Дети. Былтыр.

Звучит музыка, появляется Былтыр.

Былтыр. Здравствуйте, дети! Как дела? Вы меня звали? Что случилось?

Дети. Шурале похитил Науруз, унес ее в дремучий бор, а без нее не наступит весна.

Былтыр. Я помогу вам.

Звучит музыка из балета «Шурале» Ф. Яруллина, появляется Шурале, танцует.

Шурале. Молодой джигит, не бойся, не влечет меня разбой.

Но хотя я не разбойник – я не праведник святой.

Почему, тебя завидев, я издал веселый крик?

Потому, что я щекоткой убивать людей привык.

Каждый палец приспособлен, чтобы злее щекотать,

Убиваю человека, заставляя хохотать.

Ну-ка, пальцами своими, братец мой, пошевели,

Поиграй со мной в щекотку и меня развесели.

Былтыр. Хорошо, я поиграю, у меня условья есть. Ты согласен или нет?

Шурале. Говори же, человечек, будь, пожалуйста, смелей,

Все условия приму я, но давай играть скорей!

Былтыр. Если так – меня послушай, как решишь – мне все равно. Для начала есть загадки у меня.

Загадки.

Шурале не отгадывает.

Былтыр. А теперь давай померимся силой, Шурале!

«Подними-ка».

Шурале проигрывает.

Былтыр. Дух лесной, давай сначала поработаем вдвоем.

На арбу с тобою вместе мы бревно перенесем.

Щель большую ты заметил на другом конце бревна?

Там держи бревно покрепче, сила вся твоя нужна.

Шурале засовывает пальцы в бревно, Былтыр выбивает топором клин, пальцы Шурале прищемились и остались в бревне. Шурале кричит.

Шурале. У-У-У! Мои пальцы! Ой, как больно! Ой, мои пальчики, как их освободить? Помоги, Былтыр!

Былтыр. Ты украл Науруз? Верни нам Науруз, потом я тебя освобожу!

Шурале с бревном уходит за Науруз.

Былтыр. Ребята, а вы сильные, смелые? Вы можете кого-нибудь выручить из беды? Попробуйте помериться силой.

ИГРА «Күтәр әле» «Подними-ка»

На середину выходят два игрока. Опираясь друг на друга спинами, они соединяют свои локти. Тот из них, который сразу после сигнала, сможет первым поднять второго игрока и будет считаться победителем. Победитель остается в игре, но теперь он уже пробует свою силу с новым игроком. Игра продолжается до окончательного выявления победителя.

Звучит музыка, появляется Шурале с Науруз.

Шурале. Вот привел вашу Науруз! Скорей освободи, Былтыр!

Былтыр отвобождает Шурале.

Шурале. Простите меня, я не буду больше вредничать. Можно мне остаться на празднике?

Науруз: Исәнмесез, балалар һәм кунаклар. Мин яз кызы — Нәүрүз. Сезне бәйрәм белән котлыйм. Нәүрүз мөбәрәк булсын ! Хуш , киләсең Нәүрүз .

Разливайся веселье, словно солнца яркий свет.

Здравствуй, праздник наш весенний,

С Наурузом всех, всех, всех!

Ведущая. В гости к нам Науруз пришла

Всем нам стало хорошо.

Мы танцуем и поем

Дружно весело живем.

Хоровод «Куш кулым».

Ведущая: А теперь детвора, поиграть пришла пора.

Музыкальная игра “Тюбетейка”.

Дети: Весеннее солнце

Не прячься, свети.

Пришла к нам весна

Татарстан наш, цвети!

«Кояшлы ил».

Науруз: Я пришла к вам не с пустыми руками. Я принесла вкусный гостинец. Мин алып килдем сезгә тәмле күчтәнәч.

А сейчас, дети, я поспешу

На поля и луга тепло я несу,

Чтоб стояли хлеба.

Зеленела листва

Расцветала родная земля!

Шурале: И мне в лес пора. Но я буду вас навещать, и вы меня не забывайте.

Былтыр. А мне пора в родную деревню.

Герои: До свидания!

Герои уходят.

Ведущий.   Мы вместе сегодня праздник встречали,

                         Танцевали, пели и стихи читали.

                         Науруз нам праздник подарил,

                         Науруз нас всех объединил!

Аулак ?й.

(Татар тарихы ??м м?д?ните елы у?ае бел?н ?тк?релг?н фольклор кич?се)

Катнашалар:

1.?ни.

2.?би.

3.Г?л?амал-кызлары.

4.Кызлар: Биби?амал,С?рби?амал,Х?бби?амал,Г?лбик?.

5.Егетл?р: Шакир?ан,Закир?ан,Габдулла,Миннегали.

                                            Авыл ?е к?ренеше.

?ни кунакка бару ?чен киенг?н) Кызым,без кодаларга кунакка барабыз.?тие? ат ?иг?.?бие? мунча кер?.Чыккач м?тр?шк?л?р салып ч?й эчертерсе?.Без,алла боерса,ирт?г? кичк? кайтып ?ит?рбез.?йб?т кен? торыгыз,яме.

Г?л?амал: ?нием,син бер д? борчылма.Мин инде ?итк?н кыз.Бар эшне д? бел?м.

?ни: Шулай,кызым,шулай.Тик алай да да т?ртипле була к?регез.Аулак ?йг? ипт?ш кызлары? килми калмас.?бие?? д? к?з-колак бул.

Г?л?амал: Борчылма,?нием.Без кызлар бел?н чиг? чигеп кен? утырабыз.

?ни: Ярар,кызым,?зегез карагыз инде.Ходай сезг? ?д?плелек бирсен.Аллага тапшырып кузгалыйк без. Юл кешесене? юлда булуы х?ерле.Биссмил??и,т?в?к?лт? галл?л??.В?л? х??л? в?л? ку?тт? илл? билл??.

Г?л?амал: Ис?н-сау й?реп кайтыгыз,?нием,х?ерле юллар.

         Г?л?амал ?нисен озата.

Г?л?амал: Кызлар зарыгып бетк?нн?рдер инде. Кая тиз ген? Г?лбик?л?рг? кереп чыгыйм ?ле.(кит?).

  ?би кер?.Кулында с?лге,себерке.

?би: ?ай мунчасы да мунчасы,шундый эссе,шундый парлы булды.Кия? ш?п яга шул минем мунчаны.Р?х?тл?неп чабындым,р?хм?т т?шкере.Уф,?иде кат тирем чыкты,валла?и.Кызым,Биби?амал,син кайда??йд? юк, ахыры.Ипт?ш кызына чапкандыр инде.Кая ч?й куеп эчим ?ле.

  Самовар алып кер?.Ч?й эч?.

 Г?л?амал кайта.

Г?л?амал: И-и,?би ?аным чыгып та ?итте?мени? ?ч с?гать т? булмады бит ?ле.Мунча ш?п булдымы?Р?х?тл?неп чабынды?мы?

?би: Яшь чактагы шикелле ?ч?р-д?рт?р с?гать юынып булмый х?зер,кызым,х?л кит?.??йг? туксан суга бит инде,алла боерса.

Г?л?амал: ?би, сине Б?дерниса к?рше? ?зл?рен? чакырды ?ле.Телевизорым ватылды,с?йл?шеп утырырбыз ди.

?би: Шулаймыни? Бигр?к х?йл?к?р инде ?зе?,н?къ ?зем? охшагансы?.Б?дернисаны да к?йл?п куйгансы?.Кер?м,кызым,кер?м.Сезне? янда убырлы карчык булып утырыр х?лем юк.?ыелыгыз аулак ?йг?.Яшь чакта уйнап-к?леп калыгыз.Тик артыгын шаярышмагыз.?егетл?р д? кил?ме со??

Г?л?амал: Син бигр?к инде,?бием.Кызлар гына кил?.Чиг? чигеп утырырбыз диг?н идек.

Просмотр содержимого документа

«Татар халкыны? гореф-гад?тл?ре»

КАЗ ӨМӘСЕ

Татар
халкының бик күңелле бәйрәмнәре, бай
гореф-гадәтләре һәм йолалары бар.
Мәсәлән, ел фасылларына бәйле сабантуй һәм
нәүрүз бәйрәмнәре, ислам диненә
бәйле корбан һәм рамазан бәйрәмнәре,
йолаларга бәйле каз өмәсе һ. б. Еллар үткән
саен бу бәйрәмнәр яңара, аларның формалары
үзгәрә һәм эчтәлекләре тулылана бара.

Каз
өмәсе ничек оештырыла һәм үткәрелә
соң? Күп көч, вакыт сарыф итә торган авыр эшне ирекле
рәвештә, түләүсез, бергә-бергә
башкаруны өмә дип йөртәләр. Халыкта күп
эшләр өмә юлы белән башкарылган. Әле хәзер
дә кош-корт сую һәм йорт күтәрүне
өмә җыеп эшлиләр.

Каз
өмәсе һәр елны көз ахырында яисә кыш
башында үткәрелә. Ул, бүтән
өмәләрдән аермалы буларак, башыннан азагына кадәр
кызлар өмәсе. Башка өмәләр кебек, каз
өмәсен оештыру һәм уздыруның үзенә
генә хас тәртибе бар. Казлары күп кешеләр,
иртәгә өмә уздырасы көнне үк, каз башына
бер кыз, шул ук санда канат сыдыручы кызларны чакырып чыга. Беренче чиратта өмәгә
туган-тумача, күрше кызларын дәшәләр.
Гадәттә, өмәгә чакыруны балалар­га кушалар.

Әйтелгән
көнгә кызлар өмәгә иртүк килеп
җитә. Башта бер бала казны эшкәртәләр, зур
канатларын йолкып, сыдыралар. Иң оста чистартылган казның бер
генә шырпысы да (канат төпләре) калмый һәм бер
җирдә дә тиресе ертылмый.

Казлар
йолкынып, эчләре алынып, аяк-башлары чистартылып бетә. Эре
канатлары сыдырыла. Өмәнең иң күңелле
вакыты— чистартылган казларны, көянтә башларына элеп,
кызларның су буена юарга баруы. Алар белән, сыдырылган канатларны
алып, яшүсмер кызлар да бара. Алар канатларны су юлына бара торган сукмак
буйлап тарата баралар. Монысы киләсе елда хуҗабикәнең
казлары сукмакны тутырып йөрсен дигән теләк белән
эшләнә. Кызларның кайберләре өй җыештырырга
кала.

Су
буеннан кайтуга, кызларны «каз коймагы» көтеп тора. Каз коймагына
күршедәге ятим карчыклар да чакырылырга мөмкин.

               
Ашаганнан соң кызларның бер өлеше, «каз боткасы» пешерү
өчен, көйледә ярма күзләргә (төеп
чистартырга) китә. Кичке ка­раңгылык төшәр алдыннан
өмәдә катнашкан кызларның әниләре ашка
чакырыла. Аларга каз шулпасында токмачлы аш, каз калҗасы белән
бәрәңге, каз ите белән бәлеш пешерелә.

Каз
өмәсенең иң кызыгы кич белән. Кызлар, матур
күлмәкләрен киеп, өмә булган өйгә
җыйналалар. Җор телле, тапкыр сүзле кызлар ишек
төбенә баса. Алар каз канаты «сата». Егетләр өйгә
һөнәрләрен күрсәтеп, канат «сатып» алганнан
соң гына кертелә.

Кунак
җыю, кунак сыйлау—татар халкында гомер-гомергә
дәрәҗәле эш исәпләнгән.
Туганнарың, күршеләрең, авылдашларың белән
аралашып, ашка-суга йөрешеп яшәү тормышны тагын да
ямьләндереп җибәргән. Өмәдә
эшләнгән эшләр, уен-көлке хатын-кызга ел буена
җитәрлек дәрт биргән. Ул көнне
хатын-кызларның ни дәрәҗәдә уңган
булулары ачыкланган.

Каз өмәсе

Каурый
сибәм су юлына,

Ишле
булсын казыгыз.

Өмәләрдә
эш күрсәтеп,

Ярлар
табып калыгыз.

Бии-унный
сылу кызлар,

Чыңлый
чулпы төймәсе.

Борынгыдан
килгән гадәт

Татарның
каз өмәсе.

Каз
мамыгы яшь киленгә—

Түшәк,
ястык, юрганга.

Мамыктай
кулын сөйгәнең

Иңнәреңә
куйганда.

Сокланырсың
сылу кызга,

Чыңлый
чулпы төймәсе.

Борынгыдан
килгән йола

Татарның
каз өмәсе.

Юл
аягы—каз коймагы—

Сыйлансаң,
суык тимәс.

Каз
йолка белмәгән кызны

Егет
солтаны сөймәс.

Бии-уйный
сылу кызлар,

Чыңлый
чулпы төймәсе.

Борынгыдан
килгән йола

Татарның
каз өмәсе.

Татар халык уеннары
Чума үрдәк, чума каз.

Уйнаучылар кара- каршы ике рәт булып тезеләләр, парлашып кулга — кул тотыналар. Рәт башында бер ялгыз уенчы басып тора. Балалар барысы бергә җырлыйлар:
Чума үрдәк, чума каз,
Тирән күлне ярата ул, ярата.
Әлфия үзенә иптәш эзли,
Белмим, кемне ярата шул, ярата.
Илназны ул ярата шул, ярата.

Уйнаучылар, җыр ритмына туры китереп, хәрәкәтләнеп торалар. Ялгыз бала (Әлфия), рәт арасыннан узып, үзенә бер иптәш сайлый ҺӘМ аны (Илназны) җитәкләп ахырга барып баса. Үз парыннан аерылган уйнаучы рәт башына китә.
Уен шулай дәвам итә.

Кунаклар.

Балалар, кулга — кул тотынышып, түгәрәкләнеп басалар. Уртага бер бала чыга. Кырыйдагы балалар түгәрәк буенча әйләнеп җырлыйлар:

Ямьле бәйрәм көн килде,
Чакырдык без кунаклар;
Кунакларны сыйларга,
Салдык майлы коймаклар.
Чыж — пыж итеп коймаклар
Җәелде, әй, җәелде.
Менә тагын кечкенә
Булып калды, җыелды.
Җыелды, әй, җыелды.
Аннан ары кабарды,
Кабарды, әй, кабарды.
Шиңде, юп — юка калды.
Пеште инде коймаклар,
Сыйландылар кунаклар,
Сыйландылар кунаклар.
Тордылар, баш иделәр,
Таралдылар, әй, шатлар,
Бииләр, ай — яй, шатлар.

Түбәтәй.

Балалр түгәрәкләнеп басалар. Түбәндәге җырны җырлый-җырлый, түбәтәйне бар-берсенә бирәләр:
Түбәтәеңне кигәнсең,
Бик ераклардан килгәнсең,
Төскә матурлыгың белән
Шаккатырыйм, дигәнсең.

Кушымта: Түп – түп-түбәтәй,
Түбәтәең укалы.
Чиккән матур түбәтәең
Менә кемдә тукталды.

Җыр ахырында түбәтәй кемдә калса, шуңа җәза бирелә (бии, җырлый, әтәч булып кычкыра н. б.). Уен шулай дәвам итә.

Зәңгәр чәчәк.

Балалар, кулга-кул тотынышып, түгәрәк ясыйлар. Бер бала, чигүле кечкенә мендәр тотып, уртага чыгып баса. Балалар түгәрәк буенча җырлап әйләнәләр:
Юл читендә зәңгәр чәчәк
Якты нурлар тарата.
Безнең кызлар һәм малайлар
Зәңгәр чәчәк ярата.

Тукап биеп торалар, ә уртадагы бала, мендәр тотып, түгәрәк буенча биеп йори:
Якын дуслар арасыннан
Берсен сайлап ал әле.
Тезләреңә ипле булыр —
Мендәреңне сал әле.

Мендәр тоткан бала мендәрен бер бала алдына куя ҺӘМ, тезләнеп, аңа кулын бирә. Ул бала аның тирәли әйләнә, башкалар кул чабып торалар.

Утыр, утыр, Мәликә.

Балалар түгәрәккә басалар. Берәү, күзен бәйләп, түгәрәк уртасына утыра. Балалар, кулга-кул тотыгнышып, түгәрәктә җырлап әйләнәләр:

Утыр, утыр, Мәликә, алмагачның төбенә,
Кем утырган каршыңа, әйтеп бирче тиз генә.

Берәү аның янына килп утыра. Уртадагы бала аны капшап танып исемен әйтергә тиеш. Әгәр белмәсә, аңа җәза бирелә. Уен шул рәвешчә дәвам итә.

Ак калач.

Балалар, кулга-кул тотынышып, түгәрәккә басалар. Берсе уртага чыгып баса. Түгәрәктәге балалар, җырлый-җырлый, калачның ничек пешүен, җәелү-кысылулуарын кул хәрәкәтләре белән күрсәтәләр:

Булатның туган көненә
Без пешердек ак калач;
Менә шулай ул биек,
Менә шулай тәбәнәк,
Менә шуның киңлеге,
Менә шуның тарлыгы.
Ак калач, ак калач,
Теләгәнеңне сайлап кач!

Бала үз урынына берәүне сайлап чыгара да түгәрәктәгеләргә кушыла. Уен-җыр шулай дәвам итә.

Түбәтәйле.

Уртада 5-6 урындык тора, урындыкларга түбәтәйләр куела. Балалар урындыклар тирәли басалар ҺӘМ, көй башлануга, җиңелчә йөгерә башлыйлар. Көй туктауга, түбәтәйләрен кияләр, шул арада урындыкларга утырып өлгерергә тиешләр. Кем урынсыз кала, шул уеннан чыга. Икенче мәртәбә уйнаганда. Уртада өч урындык кала, уйнаучылар саны артыграк була. Соңга таба бер урындык калдыралар. Шулай итеп, иң игътибарлы, җитез бала билгеләнә.

Агыйдел.

Балалар, парлашып, бер бер артлы басалар. Бер бала парсыз кала, ул алга чыга. Кушымтаны җыр таганда, бачачар кулларын бер-берсенә тотынган килеш өскә күтәрәләр (күпер ясыйлар). Шул вакытта парсыз бала күпер аркылы чыга ҺӘМ үзенә ошаган баланы сайлый. Уен дәвам итә.
Агыйделнең суларында
Ак чиләгем күмелде.
Әйдә, дустым, безнең якка,
Безнең яклар күңелле.
Кушымта:
Зәңгәр чәчәк жыя-җыя,
Зэңгэрләттем кулымны.
Бергә-бергә уйныйк әле,
Бир дускаем, кулыңны.

Әйт, күгәрчен.

Балалар түгәрәккә басалар. Ике бала уртага чыгып баса. Алар уенны алып баручылар ҺӘМ җыр башлаучылар булалар. Балалар салмак көйгә түгәрәк буйлап җырлап әйләнеп йөриләр. Җыр эчтәлегендә нәрсә турында сүз барса, шул хәрәкәтне бергәләп башкаралар:

Әйт, күгәрчен, син генә,
Яшь кызлар ничек йөри?
Ул шулай да, ул болай,
Яшь кызлар йөри шулай.
Балалар яулык очларын тотып йөриләр.
Әйт, күгәрчен, син генә,
Куяннар ничек йөри?
Ул болай да, ул шулай,
Куяннар шулай йөри.
Куян кебек сикереп йөриләр.
Әйт, күгәрчен, син генә,
Үрдәкләр ничек йөри?
Ул болай да, ул шулай,
Үрдәкләр шулай йөри.
як-якка янтаеп, алпан-тилпән йөриләр.

Миңлебай.
Балалар түгәрәк уртасына бер бала сайлап чыгаралар. Үзләре кулга-кул тотынышып, түгәрәк байлап жырлап йөриләр:
Без йөрибез әйләнеп,
Син уртада, Миңлебай,
Син нишләсәң, ни кылансаң,
Без кыланырбыз шулай.
Кырыйдагы бачачар туктап калалар, уртадагы бала, җырлый-җырлый, нинди дә булса, хәрәкәт күрсәтә:
Бер болай, бер болай,
Иә, кылыныгыз шулай.
Балалар аның җырын, ул ясаган хәрәкәтләрне кабатлыйлар:
Бер болай, бер болай,
Моны эшләү бик уңай.
Уртадагы бала түгәрәктән берәүне уртага чыгара да, бергә әйләнеп, үзе аның урынына баса.
Уртага кыз бала чыгарылса,түбәндәгечә әйтәләр:
Без йөрибез әйләнеп,
Син уртада, матуркай.
Син нишләсәң, ни кылансаң,
Без кыланырбыз шулай.
Уен шулай дәвам итә.

Яулык алыш.
Бу уен күбесенчә кыз балалар тарафыннан уйнала. Кызлар бер урынга түгәрәкчәнеп басалар ҺӘМ бер кеше яулык җыючы итеп сайлап куялар. Ул уртага чыгып баса да:
Талым, талым, талчыбык,
Уртасында бал чыбык,
Ал яулык, гөл яулык,
Бир син миңа бер яулык, —
дип, такмаклый-такмаклый, барлык кызлардан да яулык җыеп чыга. Җыеп бетергәч, яулык хуҗаларына берәм-берәм җәза бирелә. Җәзадан соң уен тагын яңадан башлана.

Кәрия-Зәкәрия.
Балалар, кулга-кул тотынышып, түгәрәкләнеп басалар. Уртага бер бала чыга. Түгәрәктәгеләр бер якка хәрәркәт итеп җырлыйлар. Җырларда уртадагы баланың укуда, хезмәттә, җыр-биюдә булган сәләте, уңганлыгы мактала:
Бу бик яхшы биюче,
Бу бик яхшы биюче,
Аның биюе матур,
Аннан үрнәк алыгыз.
Җырдан соң түгәрәктәгеләр туктап калалар, кул чабып, такмак әйтәләр:
Кәрия-Зәкәрия, коммая
, Кәрия-Зәкәрия, коммая,
Кәри комма, Зәкәр комма,
Зәкәрия коммая
Бу вакытта уртадагы бала бер иптәшен алып әйләнеп тора. Әйләнеп туктагач, чакырган иптәшен калдырып, түгәрәккә баса. Тагын җыр башлана:
Бу бик яхшы җырлаучы,
Бу бик яхшы җырлаучы.
Аның җырлавы матур,
Аннан үрнәк алыгыз.
Шулай йөзүче, укучы, буяучы һ.б. дип төрлечә әйтеп, җырлап-биепуенны дәвам итәләр.

Яшерәм яулык.
Балалар түгәрәк ясап басалар. Кулларын артка куялар. Санамыш ярдәмендә яулык салучы билгеләнә. Аның кулында кулъяулык. Ул, түгәрәктән чыгып, шушы сүзләрне җырлап йөри:
Кулъяулыгым яшел, яшел,
Яшел чирәм астында.
Сиздермичә ташлап китәм
Бер иптәшем артына.
Сүзләрне әйткәндә, бер баланың уч төбенә кулъяулыкны калдырып китә. үзе түгәрәк эченә кереп баса. Кулъяулыклы бала, тиз генә артка чыгып, сүзләрне әйтә-әйтә, уенны дәвам итәргә тиеш. Әгәр ул тоткарланып торса яки кулъяулык салганны сизмәсә, аңа җәза бирелә.

Куянкай.
Балалар, кулга-кул тотынышып, түгәрәккә басалар. Түгәрәк уртасына кереп, бер бала чүгәли Ул — «куян «. Куян, бер кулын иягенә куеп, моңаеп утыра. Түгәрәктәгеләр җырлый-җырлый әйләнәләр:
Ак куянга ни булган,
Әллә инде авырган?
Иптәшен дә табалмый,
Урыныннан да торалмый,
Куян, куян, син сикер,
Иптәшең табып китер!
Куян биленә таянып сикерә башлый. Аннан бер иптәшен уртага алып әгаәнәләр дә, чакырылган бала куян булып кала. Уен шулай дәвам итә.

Болында.
Балалар кулга-кул тотынышып, түгәрәкләнеп баесалар. Бер бала (Халидә) уртада кала. Түгәрәктәгеләр, әйләнә буенча бер якка хәрәкәт итеп, җыр җырлыйлар:
Чәчәкләр үскән болында
Җырлыйбыз әйлән-бәйлән
Халидә, Халидә,
Әйләнәсең кем белән?
Халидә бер иптәшен уртага ала (Әминә). Җыр тагын кабатлана:
Әминә, Әминә,
Әйләнәсен кем белән?
Шул рәвешчә уртага 5-6 бала җыелгач, уртадагылар түгәрәкләнеп басалар да, кырыйдагыларга капма-каршы юнәлештә хәрәкәт итеп, барысы бергә җырлыйлар:
Гөлнара, Гөлнара,
Син каласың уртада.
Хәрәкәт туктала. Уртадагылыр күмәк рәвештә бер яраткан җырларын башкаралар. Аннан соң, Гөлнарадан башкалары кырый түгәрәккә басалар, ҺӘМ уен яңадан башлана.

Без-без, без идек.
Без-без, без идек,
Без унике кыз идек;
Базга төштек бал каптык,
Келәткә кердек май каптык;
Кап та коп,кара, Якуб,
Тимер туп,
Авызыңны ач та йом!
М-м-м
Балалар уен сүзләрен көйләп әйтәләр, аннары, берьюлы авызларын йомып, җиңелчә, күңелле көйгә төрле шаян хәрәкәтләр ясыйлар. Кем көлеп җибәрә, шул уеннан чыга ҺӘМ җәза үтәргә тиеш була (җырлый, бии, сорауларга җавап бирә н.б.).

Башмакчы.
Балалар түгәрәк ясап басалар. Өлкәннәрдән берәү уенны оештыручы була. Ул, кулына бер башмак алып (башмак уйнаучы балаларның аяк размерыннан зуррак булырга тиеш), уртага баса. Җырлый:
Төрле һөнәр беләбез,
Матур итеп тегәбез;
Асыл төсле җепләр белән
Башмак башын чигәбез.
Балалар аңа каршы, түгәрәк буйлап йөреп, җыр җырлыйлар:
Әй, башмакчы, башмакчы,
Үзең оста такмакчы.
Син җырлама такмагын,
Бир кияргә башмагын.
Балалар җырлап бетергәч, алып баручы башмакны ике бала арасыны куя ҺӘМ аларның иңнәренә кагыла. Ике бала ике якка түгәрәк буйлап йөгереп китәләр. Кем беренче килеп җитә, шул башмакны кия. Ул башмакчы була.
Уен яңадан башлана.

Урманга бару.
Балалар, бер-бер артлы тезелеп басачар. Марш астында атлап баралар. Урманга килеп кергәч. . лирик көй тыңлана. Балалар, таралышып, салмак хәрәкәтләр ясап, җиләк җыялар, җырлыйлар:
Тиз-тиз итеп савытыма
Эре җиләкләр җыям.
Аларны йә киптерәм,
Иэ татлы каклар коям.
Монда җиләк күп икән,
Аю-бүре юк микән?
Соңгы юлны әйтүгә, «аю» белән «бүре» килеп чыга да балаларны куа башлый.

Ачык авыз.
Балалар, аллы-артлы парлашып, түгәрәк ясап басалар. Бер бала парсыз кала. Ул уртада басып тора. Бию көе уйнала. Шул вакытта эчке якта торган балалар түгәрәк ясап җитекләшәләр ҺӘМ бию көенә әйләнәләр. Шулай бераз әйләнгәннән соң. көй кинәт кенә туктала ҺӘМ эчке яктагылар тышкы якта басып калган балалар белән парлашалар. Бер бала тагын парсыз кала. Ул, уртага чыгып: «Мин кем? » — дип кычкыра. Иптәшләре аңа: «Ачык авыз син!» — дип җавап бирәләр. Аннан соң «ачык авыз «ның бер әйбере алына. Уен шулай кабат-кабат уйнала, ҺӘМ «ачык авыз «лар биш-алтыга җиткәч, аларга җәза бирелә.

Әйдә, танышабыз.
Уйнаучылар, ике түгәрәк булып, кулга-кул тотынышып басалар. Уен башлангач, алар әкрен генә җырлап әйләнә башлыйлар. Эчтәгеләр сәгат теле уңаена, ә тыштагы түгәрәк аңа каршы хәрәкәт итә. Җырның бер куплеты беткәч, барысы да туктап калалар. Ике түгәрәктәге уенчылар да бер-берсенә йөз белән борылып басалар, кулларын кысышалар: бер-берсе белән танышалар. Уйнаучылар танышып беткәнче, уен шулай дәвам итә.

Күрсәт әле, үскәнем.
Балалр түгәрәк ясап басалар ҺӘМ бер баланы уртага чыгаралар. Күмәк җырлап әйләнеп, уртсдагы балага төрле эшләр кушалар. Уртадагы бала кушылган эшне башкара. Кырыйдагылар да: «Менә шулай, менә шулай»,-дип, ул эшләгән эшне кабатлыйлар. Эш кушу өчен түбәндәге җыр-такмаклар файдаланыла:
— Күрсәт әле, үскәнем,
Ничек кошлар очалар?
— Менә шулай, менә шулай,
Шулай кошлар очалар.
— Күрсәт әле, үскәнем,
Ничек йөри аюлар?
— Менә шулай, менә шулай,
Шулай йөри аюлар.
— Күрсәт әле, үскәнем,
Ничек чаба поездлар?
— Менә шулай, менә шулай,
Шулай чаба поездлар.
— Күрсәт әле, әскәнем,
Ничек сикерә куяннар?
— Менә шулай, менә шулай,
Шулай сикерә куяннар.

Гөлбаһар.
Балалар, кулга-кул тотынышып, бер сафка басалар. Берсе «бакча каравылчысы итеп билгеләнә. Ул балалар алдында басып тора. Каршы яктан бер бала «көтүче » булып килә. Җырлый:
— Әй, әбекәй, Гөлбаһар,
Синең артта ниләр бар?
— Шалкан белән торма бар.
— Берсен миңа бирсәнә!
— Көчен җитсә тартып ал!
Көтүче балаларның берсен тотып үз ягына тарта башлый, ә «әби » аның юлына каршы чыгып йолкытмаска тырыша.
«Шалкан-тормалар » берсенә берсе нык тотынышканнар, ычкынмаска, иптәшен дә ычкындырмаска тырышалар. Шулай берәм-берәм йолкып алып бетергәнче уен дәвам итә.

Такыя үрәм.
Балалр түгәрәк ясап бас тар. Тәрбияче алып баручы була. Берничә балага «чәчәк» исеме кушыла, ҺӘМ аларга шул чәчәктән ясалган башлык бирелә:
Без йөрибез болында,
Чәчәкләр бик күп монда.
Матур чәчәк җыябыз,
Такыялар үрәбез.
Алып баручы:
Ал кирәк, гөл кирәк,
Безгә нәфис гөл кирәк.
Энҗе чәчәк, кил әле,
Бер елмаеп көл әле.
Энҗе чәчәк:
Энҗедәй чәчәк атам мин
Яз көнендә урманда.
Миңа берни дә кирәкми
Күләгәләк булганда.
Балалар:
Энҗе чәчәк, күр әле!
Такыя итеп үр әле!
Энҗе чәчәк чүгәләп утыра. Уен башка чәчәкләр исемен кушып дәвам итә. Исеме аталган нәр чәчәк уртага чыгып утыра. Шулай итеп, такыя үрелә.
Ромашка:
Күкчәчәк:
Кечкенә көнбагыш кебек
Чәчәк булам мин үзем.
Таҗларымны санап кара,
Әгәр булсаң бик түзем.
Арыш арасында үсәм,
Зәп-зәңгәр чәчәк атам.
Зәңгәр күкле, чат кояшлы
Аяз көнне яратам.
Такыя үрелеп беткәч, такыя бер якка, түгәрәктәге балалар икенче якка әйләнеп җырлыйлар:
Без йөрибез болында,
Чәчәкләр бик күп монда.
Матур чәчәк җыйдый без,
Такыялар үрдек без.

Наза.
Балалар парлашып, бер-б р артлы тезеләләр. Бер бала парсыз, ул уенчылыр каршысына чыгып баса. Балалар, җырлый-җырлый, баскан җирдә аякларын-кулларын хәрәкәтләндерәләр:
Наза дигән кыз баланың
Бөрлегәне түгелгән;
«Наза» дигән уенны без Уйныйбыз чын күңелдән.
Кушымта:
Наза, наза,
Наза матур кыз бала.
Наза тырыш, уңган бала,
Зирәк, акыллы бала.
Кушымтаны җырлаганда, парсыз бала каршыдагы уенчылар арасыннан биеп үтә, үзенә пар сайлый, ҺӘМ алар икенче башка барып басалар. Парсыз калган бала уенны дәвам итә.

Нардуган.
Бер бала уртага чыга. Башка балалр аның тирәсендә бер түгәрәк ясап, кулга-кул тотынышып, нардуган җырын җырлап әйләнәләр:
Син уртада, без кырыйда,
Әйләнәбез, нардуган,
Син нишләсең, ни кылансаң,
Мин дә шуны булдырам!
Җыр беткәндә, уртадагы бала нинди дә булса бер хәрәкәт ясый, түгәрәктәге балалар шул хәрәкәтне кабатларга тиешләр. Кем шуны булдыра алмый, уртадагы бала үз урынына аны чыгара да, уен баштагыча дәвам итә.

Бу дустың белән күреш.
Балалар, кулга-кул тс пынышып, түгәрәккә басалар ҺӘМ, җырның эчтәлегенә әйтелгән ? әрәкәтләрне ясап, «‘Сандугач-күгәрчен » көенә җырлап әйләнәләр:
Аякларың тыпырдат,
Куларыңны чәбәклә,
Бер монда, бер монда,
Кыен эш түгел бер дә.
Башың аска иеп ал,
Кул бармагың янап ал,
Бер монда, бер монда,
Кыен эш түгел бер дә.
Бу дустың белән күреш,
Бу дустың белән күреш,
Йә иптәш, йә, әйлән,
Бик кыен түгел буэш.
Жырга туры килгэн хэрэкэтлэр эшлилэр.

Түгәрәк алан.
Балалар, кулга-кул тотынышып, түгәрәктә йөриләр ҺӘМ такмак әйтәләр:
Бу аланда чәчәкләр күп, Кыймыйм ләкин өзәргә. Әминә, Гөлфия,
Әйдә әле биергә.
Бу аланда чәчәкләр күп
Без аларга тимибез,
Лилия, Гөлия,
Әйдә бергә биибез.
Исеме әйтелгән балалар, уртага чыгып, бергәләп әйләнәләр ҺӘМ икесе дә кырыйдагы балалар арасыннан берәр балалның каршына килеп башларын ияләр. Уен әлеге балалрның исемен әйтеп дәвам итә.

Бүген кемнең туган көне?
Балалар, кулга-кул тотынышып Түгәрәк ясыйлар. Бер бала (туган көне булган бала) уртага чыга. Уйнаучылар, җырлый-җырлый, бер якка таба әйләнәләр, ә уртадагы бала түгәрәк эчендә каршы якка йөри. Тәрбияче балалар белән бергә җырлый:
— Бүген кемнең туган көне?
Нигә кояш елмая?
— Белдек, белдек, Гөлсинәгә
Бүген алты (3, 4, 5) яшь тула.
Гөлсинәгә карагыз:
Ничек матур киенгән!
Сәламәтлек, бәхет, шатлык
Телибез чын күңелдән.
Икенче куплетны җырлаганда, балалар туктап, кул чабып торалар, Гөлсинә бии.

Яулык бирәм.
Уйнаучылар көй астында — зур түгәрәктә, ә уенны алып баручы түгәрәк уртасында бию хәрәкәтләре ясап әйләнәләр. Көй туктауга, уенны алып баручы бер бала янына килә дә: «Яулыгымны ал, кесәңә сал»,- ди. Балалар:
«Бер, ике,өч, дүрт, биш, тотарга тырыш!»,-диюгә, бала уенны алып баручыны тотарга ҺӘМ яулыкны аннан атырга тырыша.

Муниципальное бюджетное дошкольное образовательное учреждение «Высокогорский детский сад «Петушок» Высокогорского муниципального района Республики Татарстан»

——— • ———

«Татарстан Республикасы Биектау муниципаль районының «Биектау «Петушок» балалар бакчасы» ы́ часа он ррр при 66 им мир мракмәктәпкәчә белем бирү муниципаль бюджет учреждениесе.

Сценарий “Бишек туе” (“Празднование рождения ребенка”)

на татарском языке для детей подготовительной группы.

Автор: Галявиева Гульнара Викторовна

воспитатель

с. Высокая Гора

«Бишек туе» күңел ачу чарасы.

Максат:

Татар халкының гореф-гадәтләре, йолалары белән танышу, аларга кызыксыну уяту.

Бурычлар:

-Балаларның монологик һәм диалогик сөйләм телен үстерү.

-Татар халкының гореф-гадәтләре, йолалары белән танышуны дәвам итү.

Горурлану, хөрмәт итү хисен тәрбияләү.

-Бишек җырларын өйрәнү.

-Ата- аналар белән тыгыз элемтәдэ булу, аларның сценарий куюда ярдәм итү.

Җиһазлау:

Бишек

Самавыр

Чиккән сөлгеләр

Татар халкының милли киемнәре ( балаларга)

Савыт-саба

Милли ризыклар (чәк-чәк, өчпочмак)

Курчак

Магнитофон

Пианино

сандык

Алдан эшләнгән эш:

“Бишек туе” темасына әңгәмә үткәрү.

Татар халкының башка төрле йолалары, гореф-гадәтләре белән таныштыру.

Халык авыз иҗатының “үчти-үчти” сикерткәндә, теләкләр, бала йоклатканда әйтелә торган шигырьләр өйрәнү.

Дәрдмәнднең “Бәллү” шигырен өйрәнү.

Татар халкының милли биюен өйрәнү.

Катнашучылар:

Әби

Бабай

2 кыз, 2 малай

Әти

Әни

Чараның барышы.

Авыл өе. Өстәл янында бабай, әби һәм дүрт оныкчыклары. Әби чәй әзерли.

Әби: -Балалар, әйдәгез әле чәй эчеп алыйк.

Барысы да өстәл артына утыралар.Чәй эчәләр. Ишек шакыйлар.

Әти белән әни керә.

Әти:- Сөенче,сөенче

Безнең гаиләдә сөенче!

Дөньяга аваз салып

Бишенче бала туды!

Әби, бабай: — Зур шатлык белән килгәнсен, улым! Әйдәгез, әйдәгез узыгыз, балалар.

Әни баласын гаиләдәге бөтен кешегә күрсәтеп чыга. Һәрберсе теләк теләп чыга.

Әни:

Минем кызым дәү кебек,

Бакчадагы гөл кебек.

Ике күзе янып тора,

Кара бөрлегән кебек.

1нче кызы:

Әлли-бәлли бәү итә,

Сеңлем йокыга китә.

Сеңлем йокыга киткәч,

Әнисе кайтып җитә.

Малай:

Әлли бәлли итәр бу,

Йокыларга китәр бу,

Йокыларга киткәчтен.

Бик дәү булып үсәр бу.

Әти :

Әттә, әттә, әттәти,

Минем кызым бик тәти.

Минем кызым бик тәти дә,

Йөреп китәр ул тәпи.

Бабай:

Үсә-үсә бәбкәем,

Үсә-үсә зур була.

Кояш кебек сөйкемле,

Үзе сүзгә җор була.

Балалар:- Әти-әни без сезгә бүләк әзерләдек.

Бииләр.

Бала елый башлый.

Әни бишекне тибрәтә башлый. Бала һаман елый.

Әби: — И-и балалар, сабыйга ана назы, йөрәк җылысы кергән бишек җыры кирәк ул. Әби-бабаларыбыз элек-электән әйтеп килгәннәр, бишек җыры тыңлап үскән баланың теле иртә ачыла, сәләтле, акыллы бала булып үсә.Ул аны тынычландыра , йоклата.Сиңа да кызым нәни чагында бишек җырларын җырлый идем.

Әни: -Әни, чынлап та искә төште җырлаганнарың. Әйдә әле җырлап җибәрик.

Кыйгач кашым,

Асыл ташым!

Йоклаек икәү!

Йокла, иркә,

Йокла, бәбкә,

Бәүкәй, бәллү бәү!

Хублар хубы,

Алма тубы,

Пешкән,тулгансын,

Бу чагында

Син тагын да

Чибәр булгансын!

Алмакаем,

Аппакаем,

Йоклаек икәү!

Йокла,иркә,

йокла бәбкә,

Бәүкәй, бәллү бәү.

Дәрдмәнднең “Бәллү” шигыре, Р.Әхъярова көе

Әби:- Ана назы –җирдә ул мәңгелек

Бабай:- Мәңгелек җыр- бишек җырыбыз.

Эчтәлек

I. Кереш сүз.

Җир Хартиясе труында  мәгълүмат……………………………………………………….3-4

II. Халкымның йола, гореф-гадәте һәм бәйрәмнәре

1. Татарстан күпмилләтле дәүләт…………………………………………………………..4-5

2.  “ Сез нинди милли бәйрәмнәр һәм йолалар беләсез?”

 Анкета  мәгълүматлары……………………………………………………………………….6-8

3. Татар халкы – республикабызның төп халкы…………………………………….8-9

4. Сабантуй бәйрәме – халык бәйрәме…………………………………………………..9-14

5. Керәшен татарлары бәйрәмнәре – Питрау һәм Казанская………………….14-16

6. Чуваш халкы йолалары……………………………………………………………………16-17

7. Татар халкының гореф-гадәте һәм йолалары……………………………………17-18

III. Нәтиҗә………………………………………………………………………………………….18

IV. Кулланылган әдәбият…………………………………………………………………….19

V. Презентация.

      Максат: Татар халкының йола, гореф-гадәте һәм бәйрәмнәренең Татарстан халыклары тормышындагы ролен ачу .

        Фәнни тикшерү эшенең бурычлары:

— йола, гореф-гадәте һәм бәйрәмнәрнең төрле милләт халыкларын якынайта һәм берләштерә торган чара икәнен дәлилләү;

— әдәби әсәрләргә нигезләнеп, йола, гореф-гадәт һәм бәйрәмнәренең

буыннан-буынга тапшырылып килүен ачыклау;

— Зәй төбәгендә уздырыла торган йола, гореф-гадәте һәм бәйрәмнәрне барлау.

Методлар:

1.     Фәнни, әдәби һәм матбугат материаллары белән эшләү.

2.     Әдәби әсәрләргә анализ бирү.

3.     Өлешчә эзләнүле метод.

4.     Интервью алу.

5.     Анкета тутыру.

        I. “ Булыргамы, әллә булмаскамы?” – дигән сорауны моннан дүрт гасыр элек яшәгән инглиз даһие, шагыйрь һәм драматург Ульям Шекспир куйган. XX гасыр ахырында бу сорау кешелек дөньясынына да экологик афәт, ашкынып  кораллану, сугышлар кебек глобаль проблемалар формасында  килеп туды. Һәм  Җир шарына юк ителү куркынычы янавы турында билгеле булды. Дөньяның бик югары дәрәҗәле галимнәре, проблеманы тану белән генә чикләнмичә, аны бергәләп хәл итү чараларын да эзләргә керештеләр. Җирдә тотрыклы тормыш рәвешенә ирешү, тыныч һәм аның киләчәге өчен җаваплылык тоеп яшәүне күздә тотып, Җир Хартиясе булдырдылар.  Җир Хартиясе ул – XXI гасырда гадел, тотрыклы һәм тыныч кешеләр берлеге төзүнең төп принциплар декларациясе. Максаты кешеләрдә яңа хис – үзара глобаль бәйләнеш һәм кешелек дөньясының, шулай ук бөтен тереклек ияләренең иминлеге өчен җаваплылык хисе тәрбияләү. Җир Хартиясе принциплары үз эченә тереклек берлеген хөрмәт итү һәм кайгырту, экологик бөтенлек, социаль һәм икътисади гаделлек, демократия, көч кулланмау һәм тынычлык мәсьәләләрен үз эченә ала. 2000 нче елның 29 нчы июнендә Гаага шәһәренең Дөнья Сараенда   Җир Хартиясе проектын рәсми тәкъдир итү тантанасы булды. Бу тантанада Татарстан Республикасы президенты М.Ш.Шәймиев:                                                                                                               

“Республикабыз Җир Хартиясен тормышка ашыру өчен эксперименталь территория була алачак , чөнки моның бөтен шартларда тудырылган ”,- дигән мөрәҗәгать белән чыкты. 2001 нче елның апрелендә Татарстан Парламенты тантаналы төстә Җир Хартиясен кабул итте. Шулай итеп, Татарстан Республикасы дөньяда беренчеләрдән булып Җир Хартиясе принципларын  тормышка ашыручы регионга әйләнде.

       Мин үземнең фәнни – эзләнүле эшемне Җир Хартиясенең 12 принцибыннан чыгып эшләдем. Анда болай диелә: “ Төп һәм азсанлы халыкларның хокукларын аерым игътибарга алган хәлдә, һичбер чыгармасыз бөтен кешенең, аларның абруен, хокукын яклау.”  Менә шушы принцип кысаларында Татарстан Республикасының төп халкы булган татар милләтенең йола, гореф-гадәт, бәйрәмнәре турындагы хезмәтемне сезгә тәкъдим итәм.

    II. Халкымның йола, гореф-гадәте һәм бәйрәмнәре .

1. Татарстан Республикасы күпмилләтле дәүләт. Аның территориясендә 115 милләт вәкиле яши. Татарлар барлык халыкның 52,9 %, руслар39,5%, чувашлар 3,4% ын ,ә башка милләтләр 4,2% алып тора.

Туган төбәгебез Зәйдә 10нан артык милләт яши. Шуларның 56% татарлар, 40% руслар, 2% якыны чувашлар, 0,6% украиннар, 0,4% башкортлар, 1,2% ы башка милләт халыклары. Алар республикабызда бер бөтен зур гаилә булып, бер-берсенең гореф-гадәт, йола, бәйрәмнәрен, кайгы-шатлыкларын уртаклашып, бергә эшләп, бәйрәм итеп, үзара дус-тату яшәп, киләчәккә атлыйлар.

 Мин шушы гаиләнең үз туган татар телен яратучы, үз милләтен хөрмәт итүче — бер вәкиле. Шуңа күрә эшемдә республикам да яшәүче халыкларны бер бөтен – халкым дип атадым. Төрле милләт кешеләре булсалар да, алар күп еллар бергә яшиләр. Шулай булгач,  зур бер Халык дип әйтергә хокукыбыз бардыр, минемчә, чөнки татар халкының милли бәйрәме – Сабантуй, керәшеннәрнең һәм башка христиан диненә караган Питрау (Петров день) кебек бәйрәмнәрне олылап, бергәләп бәйрәм итә башладык. Татар халкының традицион йолалары һәм бәйрәмнәре республикабызда яшәгән  төрле милләт халыклары: рус, башкорт, чуваш, мари, удмуртлар белән дә зур уртаклык булуын күрсәтә. Бу исә элек-электән үк бер-берсе белән аралашып, бер төсле булган табигый шартларда тормыш-көнкүреш тәҗрибәсе туплап көн итү нәтиҗәсе булып тора дип әйтергә мөмкин.

       2. Мәктәбебезнең 5 нче б, 7 нче б, в һәм 8 нче б,г сыйныфларында укучы балаларның әти-әниләре белән анкета уздырдык.  Анкетада 100 әти-әни катнашты.

2.     Аларга карата мөнәсәбәтегез . “Үз милли бәйрәмнәребезне яратабыз, башка халыкларының бәйрәмнәрендә хөрмәт итәбез,”- дигән җаваплар алынды.

Сабан-туй	Олы көн	Корбан бәйрәме	Рама-зан бәйрәме	Раштуа	Пок-рау	Пит-рау	Казан- ская	Трой-сын	Май чабу	Берсен- дә дә катнаш- маучы- лар
63%	68%	22%	12%	73%	14%	45%	17%	19%	39%	16%

Анкета мәгълүматларына карасаң, әле әти-әниләрнең барысы да милли бәйрәмнәрне белмиләр яисә алар турында хәбәрдәш  кенә. Халык арасында Сабантуен һәм Олы көнне беләләр. Хәтта шәһәребездә бәйрәмнәрдә катнашмаучылар да юк түгел. Кызганычка каршы, андый гаиләләр очрый әле. Үз гореф-гадәте, йола һәм бәйрәмнәрен белмәгән әти-әниләрнең балаларына яхшы тәрбия бирә алырларына шик туа, чөнки милли горурлык, туган телеңә, туган җиреңә мәхәббәт алар аша гына тәрбияләнә.  Анкета күрсәткәнчә, әле халыкка милли гореф-гадәт, йола һәм бәйрәмнәре турында газета-журналларда мәгълүматлар бирү, катнашырга өндәү бүгенге көн бурычларының  берсе.

    3. Татар халкы — республикабызның төп халкы. Ул төрле кабиләләр кушылуыннан барлыкка килеп, озын һәм катлаулы юл үткән. Аның составында төп урынны болгар, хәзәр, кыпчак, татар, угыз  һәм кайбер башка этник кавемнәр алып тора. Болар- төрки кабиләләре. Шуңа күрә татар халкының тарихы борынгы төркиләрдән башлана. Алтын Урда чорында татарлар халык буларак формалаша, аларның мәдәниятләре зур үсешкә ирешә.

    Сулар аккан кебек, чорлар, еллар үткән. Татар халкы бик күп тормыш сынаулары үтеп, бүгенге көнгә дә килеп җиткән. Кайчандыр югалуга дучар ителгән милләт туган телен саклап, алга таба атлаган. Гасырлардан-гасырга, буыннан-буынга, әби-бабайдан әти-әнигә, әти-әнидән балага  үзләренең борынгы бәйрәмнәрен, гореф-гадәтләрен, йолаларын югалтмыйча тапшырып килгән, һәм алар, күпмедер дәрәҗәдә үзгәреп, югалып бетә язып, безнең көннәргә дә килеп җиткән. Безнең татар халкы төрле этник һәм этнографик төркемнәрдән тора: Казан татарлары, мишәрләр, керәшеннәр, нократ, әстерхан, касыйм , себер, пермь татарлары. Без Зәй төбәгендә яшәүче татарлар – ислам динен тотучы Казан татарлары булабыз. Төбәгебездә татарлар һәм керәшеннәр бер милләт булып яшиләр, чөнки телләребез бер, тик диннәребез генә төрле. Керәшеннәр христиан динен тоталар. Керәшеннәрдә яшәп килгән иҗтимагый йола һәм бәйрәмнәрен үткәрү вакыты христиан календаре бәйрәмнәренә туры китерелгән. Аларның исемнәре татар теле үзенчәлекләренә яраклаштырып, русча йөртелгән. Шуңа күрә керәшен татарларының  бәйрәмнәре рус халкыныкына охшаш. Ә йола, гореф-гадәтләре башкача.

     Соңгы елларда халкыбызның туган җиренә, туган теленә, үткәненә, мәдәниятенә игътибары артканнан-арта бара. Бу үзгәреш йола, гореф-гадәт һәм бәйрәмнәрне үткәрүгә, онытылганнарын торгызуга һәм яңартуга китерә.

Буыннан-буынга күчеп килгән, бу рухи байлыкларыбыз бүгенге көннәрдә дә безнең тормышыбызның, яшәешебезнең бизәге булып тора.

   Татар халкының борынгыдан килгән ел фасылларына бәйле Сабантуйлары, Нәүрүз, Питрау, Нардуган, Май чабу, Покрау, яфрак бәйрәмнәре; ислам диненә бәйле Рамазан һәм Корбан бәйрәмнәре; христиан диненә бәйле Пасха, Раштуа, Кач ману бәйрәмнәре; йолаларга бәйле каз өмәсе, исем кую, туй мәҗлесләрен уздыру, кеше күмү, сөннәткә утырту; аулак өйләр,  утырмалар бүгенге көндә дә сакланган.

      4. Республикабызда бик зурлап уздырыла торган бәйрәмебез – сабантуе.

 Сабантуй – халык бәйрәме. Ул элек яз көне кар беткәч тә, чәчүгә чыкканчы үткәрелгән. Моны, кагыйдә буларак,  авыл картлары киңәшеп хәл кылганнар һәм бәйрәмне үткәрү көне турында базар көнне игълан иткәннәр. Шуның белән бергә, бер төбәктәге авыллар ярышларны төрле көнне үткәрергә омтылганнар. Бу башка авыл кешеләре дә күршеләренең бәйрәмендә катнаша алсын өчен эшләнгән. Ләкин сабантуй ул шул авыл халкының үз бәйрәме исәпләнгән һәм башка авыллардан кунак чакыру гадәте булмаган. Катнашасы килгән күршеләр чакырмыйча гына, мәйданга үзләре килгәннәр һәм бәйгеләр беткәч, гадәттә өйләренә кайтып киткәннәр. Дөрес, бу авылдагы туган-тумачасы һәм таныш-белешләренең ашка чакыруы да мөмкин булган. Ләкин, тулаем алганда, сабантуй кунак чакыру, кунакка йөрешү вакыты түгел. Әйе, ул – олы бәйрәм, һәм аңа хәзерлек алдан ук башланган. Хатын-кызлар өй җыештырганнар, бөтен нәрсәне чистартканнар. Ирләр исә ишегалдын, урам тирәләрен себергәннәр, чүп-чарларны җыештырганнар Һ.б.

     Сабантуй көнне иртән иртүк балалар өйдән өйгә кереп, манган йомырка һәм башка тәм-том җыйганнар, Аннары авылның ир-атлары, егетләре иңнәренә колгалар салып, бүләк җыярга чыкканнар. Бүләкләр җыю һәркайда бер төрле булган. Былтыргы сабантуеннан соң кияүгә чыккан яшь киленнәрдән алган сөлге иң кыйммәтлесе булып саналган. Килен аны шушы йоланы күздә тотып алдан әзерләгән. Башкалар ситсы, баш яулыклары, чиккән кульяулыклар, сөлге һ.б. бүләкләр биргәннәр. .Моннан тыш, һәр хуҗа хатын бер-ике йомыркада бирә торган булганнар. Аның бер өлешен кибеткә тапшырылган, акчасына бүләкләр алынган. Ә калганнары мәйданда файдаланылган – аны җиңүчеләргә биргәннәр, көрәшчеләр чи йомырка эчкәннәр. Бүләк җыючылар бүләкне мул бирүчеләрне мәйдан каршында мактап телгә алганнар. Бүләкне яшьләр җыйганда җыр, моң яңгырап торган.  Бүләкләр җыелып беткәч, бәйрәм башланган.

     Сабантуен үткәрү өчен махсус урын билгеләнгән. Ул болын җир, аланлык булып, агачлар белән әйләндереп алынган тигез һәм уңайлы җирдә урнашкан. Бу урын мәйдан дип аталган. Һәр авыл өчен билгеле булган көнне – иртәнге якта яисә төштән соң хөрмәтле аксакаллар җыелган бүләкне мәйданга алып чыкканнар. Иң алдан ир уртасы кеше сөлге-яулыклар, ситсы бәйләнгән колга күтәреп барган.  Мәйданда бүләкләрне аерым төр ярышлар өчен атап, билгеләп куйганнар.

      Ярышлар гасырлар буена килгән тәртип буенча үткән. Аларны ат чабышы башлап җибәргән. Иң матур сөлгеләрнең берсен ат чабышында җиңүчегә биргәннәр. Кайчакта иң ахырдан килгән атка махсус атап бирелгән сөлгене такканнар.  Сабантуендагы ат чабышын Г.Ибраһимов үзенең “Алмачуар “ хикәясендә бик оста тасвирлаган. Тик хикәя генә үкенечле бетә.

                                       Шул ук вакытта көрәш тә башланган. Көрәшне кечкенә малайлар башлап җибәргән, аннары яшүсмерләр, егетләр һәм ир-атлар көрәшкәннәр. Көрәштә җиңүчегә иң зур бүләк – сарык тәкәсе бирелгән. Төрле ярыш-бәйгеләр үткәрелгән. Аркан тартышу, капчык киеп йөгерү, багана башына менү һ.б. уеннар бәйрәмне җанландырып торган. Сабантуй җыр-биюсез, уен-көлкесез узмаган.  Ярышлар төгәлләнгәч, халык өйләренә таралышкан. Бу көнне һәр өйдә бәйрәм ашлары әзерләнгән.

      Сабантуй бәйрәмендә кичләрен яшьләр уены үткәрелгән. Бу көнне әти-әниләре  аларга күңел ачарга каршылык күрсәтмәгән. Төн урталарына кадәр гармун, скрипка тавышы яңгыраган, егетләр-кызлар әйлән-бәйлән уйнаганнар, биегәннәр, җырлаганнар.

    Гомәр Бәшировның “ Туган ягым – яшел бишек” исемле автобиографик әсәрендә сабантуй бәйрәме нәкъ мин алда язып киткәнчә оештырылган. Ул аны яшьлегенең бик матур мизгеле итеп тасвирлаган. Кечкенә малайның йомырка җыюдан соң кичергән шатлык хисләрен, бәйрәмнең җанлылыгын укучыга шулай сурәтләгән ки, әсәрне укыгач, үзеңне шунда кебек тоя башлыйсың. Чәчү беткәннән соң, печәнгә төшкәнче, керәшеннәрдә, мишәрләрдә, татарлар яшәгән кайбер җирләрдә җыен  үткәргәннәр. Ул кунаклашу, ягъни атна буе кунакка йөрү        һәм ярминкәләрдә булу, сабантуендагы кебек бүләкләр җыеп, көрәш, ат чабышлары, уеннар уздырганнар. 

       Хәзерге вакытта да сабантуйлары бик матур  итеп үткәрелә. Тик ул киресенчә, чәчү беткәч, июнь аеның беренче атналарында авылларда һәм район үзәкләрендә, аннары ай урталарында республикабызның зур  шәһәрләрендә уздырыла. Хәзерге сабантуйларын үткәрү — элекке вакыттагы җыеннар уздыру вакытына туры килә. Июнь ахырында җөмһүриятебезнең башкаласында зур республика Сабантуе була. Сабантуй бәйрәмен үткәрү датасын хакимият тарафыннан билгеләнә. Элек-электән килгән бүләк җыюлар,  ат чабышлары, уен-ярышлар, татарча көрәш бүгенге көндә дә мәйданның иң кызыклы, күркәм чаралары булып торалар. Хәзерге вакытта спорт уеннары да борынгыдан килгән уеннар белән берлектә оештырыла. Бу волейбол, футбол, биеклеккә-ераклыкка сикерүләр, төрле дистанцияләргә йөгерү,армспорт, гер күтәрү. Һәркем анда актив катнашырга тырыша, ниндидер бүләк алырга омтыла. Бәйрәмдә җыр-музыка тынып тормый, халык күңел ача, рәхәтләнеп җырлый, бии. Тик хәзерге сабантуйларының ямен җибәрүче факторлар да бар. Бу хәмер, сыра эчеп, исереп йөрүчеләр, тәртип бозучылар. Элекке заманда бу бик сирәк күренеш булган һәм кешеләр тарафыннан бик нык тәнкыйтьләнгән.

   Сабантуйлары хәзер авылларда да, шәһәрләрдә дә үткәрелә. Анда республикабызда яшәүче барлык милләт халыклары да катнаша, бәйрәм итә, чөнки сабантуе гомумхалык бәйрәменә әверелеп бара. Шулай ук, республикадан читтә яшәгән милләттәшләребез өчен дә сабантуйлары үткәрү бүгенге көндә традициягә әйләнеп бара. Республикабызның күп кенә районнары бу эштә актив катнаша. Безнең Зәебездә инде менә бишенче ел  төрле төбәкләрдә сабантуйлары үткәрә. Ырынбур, Самара, Пермь, Чиләбедә уздырылган сабантуйларында катнашты. Зәй төбәге артистлары, спортчылары, хөрмәтле кешеләре быел шундый сабантуйлардан Чиләбе шәһәрендә үткән федераль Сабантуенда, аннары Ырынбур өлкәсендә Әсәкәйдә уздырылган бәйрәмдә булып кайттылар. Алар анда милләттәшләребез белән аралашып, татар дөньясының яңалыклары белән таныштырып, яңа җыр-моңнарын яңгыраттылар. Бу сабантуйларының чын шаһите булган, төбәгебезнең оста гармунчысы – Фазуллина Роза Степановна белән таныштырасым килә. Шәһәребездә аны белмәгән кеше бик аздыр. Ул “ Уйнагыз, гармуннар!” бәйгесе җиңүчесе. Роза Степановна район гармунчылары белән берлектә сабантуйларда катнаша. Ул бу бәйрәмнәр турында менә нәрсәләр ди:

”  Кайсы гына төбәккә барсак та, безне чәкчәк  һәм якты йөз белән каршы алдылар. Руслар арасында яшәсәләр дә, туган телебездә рәхәтләндереп сөйләшәләр. Син үзеңне чит төбәктә түгел,  ә күрше авылда гына кебек хис итә башлыйсың.

      Ә инде сабантуйларына килгәндә, бездәге кебек уздыралар. Ат чабышлары, көрәш, капчык киеп йөгерү, баганага менү, аркан тартышу, чүлмәк вату һ.б. уеннар уйныйлар. Мәйдан уртасындагы сәхнәдә концерт бара. Татарча җыр-моң бар җирдә яңгырап тора. Зәйдән барган артистлар  концерт куя, спортчыларыбыз җирле халык белән берлектә уеннарда катнаша.

      Татарлар булмаган һәм яшәмәгән җир юк бугай дип, менә шушындый очрашулардан соң уйлап куясың. Икенче елга, 2008 нче елда федераль Сабантуе Әстерханда оештырылачак. Гомерем булса, анда да барырга җыенам әле,” – дип сүзен төгәлләде Роза Степановна.

    Роза апага сәламәтлекләр телик, шәһәребездә мондый җырга-моңга гашыйк кешеләр булганда, гореф-гадәтләребез, йолаларыбыз, бәйрәмнәребез яшәячәк әле.

          5. Сабантуйлары гөрләп үткәннән соң, күп тә үтми тагын бер олы бәйрәм  — Питрау бәйрәме ( Петров день) уздырыла. Бу керәшен татарлары һәм христиан диненә караган бөтен милләтләрнең бәйрәме.  Питрау ул – табигатьне олылау. Аңа табыну, биргәннәренә шөкерана итү, матурлыкка, табигатьнең иркенлегенә мәдхия җырлау. Шулай ук халыкның алда торган олы һәм җаваплы эшләре – игеннәрне урып-җыю алдыннан ял итеп алу бәйрәме дә.

   Бу бәйрәм Татарстанның керәшеннәр яшәгән барлык өлкәләрендә дә үткәрелә. Ул һәр елны 12 нче июль көнне билгеләп үтелә. Питрау – ул җәйнең нәкъ кыл уртасы. Бу көнне тереклек һәм үсемлекләр дөньясында үзгәреш чоры башлана, нәкъ көн уртасында кошлар сайраудан туктый. Бу көнне җыеп киптерелгән кыр чәчәкләре, барлык авырулардан файдалы диләр. Шуңа күрә иртәнге якта басу-кырлардан, урманнардан җыеп кайтылган кыр чәчәкләре белән өй эчен, капка һәм коймаларны бизәгәннәр. Бу гадәт бүген дә сакланган. Бер-берсенә кунакка йөрешкәннәр. Ә яшьләр төнне болында, кырда, урман аланында күңел ачып үткәргәннәр, төрле уеннар уйнаганнар. Бу “Кояш каравыллау “ дип аталган.

   Хәзер Питрау – Зәй җирлегендә Баграж яныдагы Кашкатау итәгендә бик зурлап уздырыла. Анда керәшеннәр генә түгел, барча зәйлеләр катнаша. Кайлардан гына килмиләр бу көнне Кашкатауга. Җыр-биюләр белән бергә төрле уен, ярыш-бәйгеләр үткәрелә. Мәйданда спорт уеннары ( армспорт, гер күтәрү, көрәш), утын яру һәм кисү, себерке бәйләү, “Питрау такыясе” үрү, “Питрау букеты ” төзү, таяк тартышу, капчык киеп йөгерү, су ташу һ.б. уеннар оештырыла. Иң кульминацион вакыты – “ Питрау чибәре“ сайлау. Питрау учагы да бәйрәмнең бер бизәге булып тора. Аны “ Питрау чибәре“ кабыза. Ә инде учак янында кичке әйлән-бәйлән уены башлана. Бу бәйрәмдә Зәй төбәгендә яшәгән барлык милләт вәкилләре дә катнаша. Питрау бәйрәме Мамадышта да бик олылап үткәрелә башлады.

         Зәй төбәгендә бүгенге көндә дистәгә якын милләт вәкилләре бер гаиләдәй, дус-тату яши. Аларга мәдәниятне үстерү, гореф-гадәтләрен яңарту өчен шартлар тудырыла. Сабантуй, Питрау, Казанская һәм башка халык бәйрәмнәре елдан-ел матуррак үтә. Һәр авыл ниндә булса бәйрәм үткәрүе белән элек-электән аерылып торган. Баграҗда Питрау, Сәвәләйдә Боламык,  ә Якты Күл Казанскаясы белән тирә як авылларны шаккатырган. Казанская бәйрәме 21 нче июль көнне уздырыла. Ул дини бәйрәм. Шулай ук халыкның зур эшкә тотынганчы , яъни урып- җыю эшләре башланганчы ял итеп алу бәйрәме дә.        Казанская – халыкның кичке уенга төшүе, ял итү киче ул. Уеннар, җыр-биюләр төнгә кадәр дәвам иткән, Зәй болыннары, авыл урамнары гөр килеп торган, күршеләр, туганнар йорттан-йортка йөреп, кунак булганнар. Әлеге бәйрәмдә кавышкан, туй көннәрен билгеләп үткән парлар да булган. Казанская – ул гаилә иминлеге һәм хатын-кызлар бәйрәме дә. “Казанская чибәре”, “ Иң яхшы  керәшен җырын башкаручы” бәйгеләре бүгенге көндә дә күпләрдә кызыксыну уята.

       Керәшеннәрнең , русларның һәм чувашларның бик олылап бәйрәм итә торган  дини бәйрәмнәре: Олы Көн ( Пасха ), Раштуа, Нардуган, Май чабу ( Масленница ), Тройсын (Троица), Покрау (Покров) һ.б.

      6. Безнең Зәй төбәгендә руслардан кала саны буеча өченче урында чувашлар тора. Чувашлар татарлар кебек чукынган чувашларга һәм чукынмаган чувашларга бүленәләр. Канаш авылында чукынмаган чувашлар яши. Алар көлеп, “ безне чукындырырга онытканнар” дип әйтәләр. Шуңа күрә дә ислам динен дә, христиан динен дә тотмыйлар. “Әби-бабайлар өйрәтеп калдырган догаларны укыйбыз, алардан калган гореф-гадәтләрне саклап яшибез,” — ди Татьяна Ильяровна. Шуңа  аларның үз бәйрәмнәре, гореф-гадәтләре башкачарак. Олы көн, Симек һәм Тройсынны гына билгеләп үтәләр. Бу турыда мин 75 яшьлек , саф татар телендә сөйләшүче Савгильдина Татьяна Ильяровна белән очрашудан белдем. Олы көн бәйрәме христианнардан алдарак үткәрелә, ул пәнҗешәмбе көнне була. Йомырка ману, җыю  кебек йолалар да бар. Ә инде Симек июнь аенда уздырылган. Чәршәмбе көнне кешеләр мунча якканнар, өй җыештырганнар, кер юганнар, барлык эшләрен бетереп , бәйрәмгә әзерләнгәннәр. Кече атна (пәнҗешәмбе) көнне, үлгәннәрне искә алу көне ( родительский) үткән. Бу көнне сарык тәкәсе суеп, бәлеш пешергәннәр. Бәлешләр саны парлы   булмаган, я ул өч, я биш, я җиде булган. Бер бәлеш һәрвакытта балаларга атап салынган. Ит шушы көнне үк ашалып бетәргә тиеш булган, ә сөякләрне кемгә атап суелуына карап, шуның каберенә күмелгән. Җомга көнне сабантуе уздырганнар. Татарлардагы кебек уеннар, ярышлар барсы да булган. Шимбә көнне Тройсынны бәйрәм иткәннәр. Керәшеннәрдәге  кебек урманнан каен ботаклары алып кайтып, йорт тирәсен, өйнең эчен бизәгәннәр, каен ботаклары тотып, җырлар җырлап, урам әйләнгәннәр. Урамның иң матур җирендә уен оештырганнар.  Аннары елгага каен ботакларын ташлаганнар. Әгәр каен ботагың батса, начарга юраганнар, ә инде йөзеп китсә, яхшылык көткәннәр.

      7. Татар халкының үзенә генә хас бер йоласы бар. Бу сөннәткә утырту. Бик күп ир балалары булган гаиләләр сөннәт йоласын үтиләр, чөнки бу ата-ананың изге бурычы. Хәзер бу йола  шифаханәләрдә табиблар тарафыннан лазер белән башкарыла. Ә бит моннан берничә дистә еллар элек кенә сөннәтче бабайлар, әбиләр булган. Быел  әдәбият дәресендә Г. Исхакыйның ” Сөннәтче бабай “ әсәрен өйрәндек. Сөннәт йоласының гасырлар дәвамында буыннан-буынга  тапшырылып килүен белдем. Милләтнең киләчәге аңа да бәйле булуын аңладым.

 Татар халкының бүгенге көндә яратып каршы ала торган дини бәйрәмнәребез Рамазан һәм Корбан гаетләре бар. Аларны аны башка мөселман кардәшләребез белән бергә бәйрәм итәбез.  Халкымның үзенә генә хас туй, үлгән кешеләрне күмү йолалары  буыннан-буынга күчеп, безнең көннәргә кадәр сакланган    

Г.Бәшировның “ Туган ягым – яшел бишек” автобиографик әсәрендә каз өмәсе, сүс һәм тула өмәләре, кунакка килү, утырмалар бик матур итеп сурәтләнгән. Зәй төбәгендә дә аулак өйләр уздыру, утырмага йөрүләр булган. Аларда кызлар кул эшләре белән шөгыльләнгәннәр, уеннар, җырлар җырлаганнар. Каз өмәләре, кунаклашу, утырмага, аулак өйләргә йөрүләр көз-кыш айларында гына булган. Татар халкында Яңа ел каршылау бәйрәмнәре элекке вакытта үткәрелмәгән. Ә керәшеннәрдә 25 нче декабрьдән 5 нче гыйнварга кадәр Нардуган, аннары Раштуа бәйрәме башланган.    

      Татарстан халыкларының үзара дус, тату яшәве — бөтендөнья өчен толерантлык үрнәге булып торуын да күрсәтә. Халыклар арасында дуслык бәйләнешләрен ныгытуда бәйрәмнәрнең роле зур, чөнки алар аша халыклар бер-берсенең мәдәниятен, яшәү рәвешен,  гореф-гадәте, йолаларын өйрәнә һәм шулар аша бер-берсенә хөрмәт тәрбияли, үз итә, дуслыгын ныгыта.

  Бүгенге көндә милли бәйрәмнәребезне, йола, гореф-гадәтләребез районыбызда  яңадан торгызылып, яңартылып, заман төсмерләре биреп үткәрелә башлады. Аларны халык белә, хөрмәт итә икән милләт яши, милләт яшәгәч, тел яши, ягъни тормыш дәвам итә.

 III.    Нәтиҗә. Туган телебезне, тарихыбызны, рухи байлыкларыбызны, гореф-гадәтләребезне өйрәнеп, буыннар арасында ныклы бәйләнеш булдыру, бөек милләт булып яшәвебезне дәвам итү.

     Халык бәйрәмнәрен саклап калу,  аларны кабат  җанландыру, өйрәнү, җәмгыятебезнең бәйрәм культурасын баета, халыклар дуслыгын ныгыта.

     Республикабыздагы милләтләрнең зур бер гаилә, толерантлык үрнәге булып яшәвендә милли бәйрәм, йола, гореф-гадәтләрнең роле зур.

IV. Кулланылган әдәбият

1. Баязитова Ф.С. Татар халкының бәйрәм һәм көнкүреш йолалары.Кзан,1995.

2. Баязитова Ф.С. Керәшеннәр. Тел үзенчәлекләре һәм йола иҗаты. Казан, 1997.

3. Борһанова Р. “ Якты Күлдә – Казанская бәйрәме”, .“Зәй офыклары”, 2007.

 4. “Зәй офыклары”, “ Питрау”, 18 нче август, 2007.

5.  Кашапова Р. “ Әсәкәйдә татарлар рухы, татар галәме”, “Зәй офыклары”,30нчы июнь, 2007.

6. Максимов Н.В. Без бер тамырдан. Казан, Мәгариф, 2002.

7. Мөхәрҗи М. Җир Хартиясе. Казан, 2007.

8. Сафин Р. Татар юлы. Казан, 2002.

9. Уразман Р. Татар халкының йолалары һәм бәйрәмнәре.Казан, 1992.

10. Филиппов А. Карендәшләр. Казан, 2001.