Автор: Хайрова Айгуль Равилевна
Должность: преподаватель татарского языка и литературы
Учебное заведение: ГАПОУ ЕПК
Населённый пункт: город Елабуга, Республика Татарстан
Наименование материала: методическая разработка
Тема: «Разработка внеклассного мероприятия Татар халык ашлары»
Раздел: среднее профессиональное
Рассмотрено
на заседании ЦМК
________________________
Голованова О.Н.
«_____» _______________
2015г.
.
Согласовано
зав.методкабинетом
_____________________
Хатипова Е.Х.
«_____» _____________
2015г.
Утверждено
замдиректора по УПР
_____________________
_
Тихомирова Н.В.
«_____» ________2015г .
МЕТОДИЧЕСКАЯ РАЗРАБОТКА
внеклассного мероприятия
«Татар халык ашлары»
Подготовили:
преподаватели татарского языка
и литературы
Хайрова А.Р.
Зиганшина Э.М.
Елабуга 2015 г.
В данной методической разработке представлена методика организации
и проведения внеклассного мероприятия по теме «Татар халык ашлары».
Министерство образования и науки Республики Татарстан
Государственное автономное образовательное учреждение
среднего профессионального образования
«ЕЛАБУЖСКИЙ ПОЛИТЕХНИЧЕСКИЙ КОЛЛЕДЖ»
Методическая разработка внеклассного
мероприятия
Лист: 2 из 10
Редакция: 1-2015
Целью методической разработки является развитие у студентов чувства
любви и уважения к традициям и музыке татарского народа, узнавание новой
информации
об
истории
татарской
национальной
кухни,
ознакомление
с
образцами татарской национальной кухни.
Разработка
предназначена
для
использования
преподавателями
на
классных часах.
Пояснительная записка
Реализация личностно-ориентированной технологии обучения является
одной из основных задач современного образования. Педагогический процесс
при
личностно-ориентированной
педагогике
направлен
на
развитие
уникальной
целостной
личности,
развитие
ее
задатков
и
творческого
потенциала. При этом необходимо учитывать возможности и особенности
каждого студента.
Внеклассные мероприятия, проводимые в свободной игровой форме,
способствуют
решению
вышеозначенной
задачи,
поскольку
создают
комфортность общения, поддерживают интерес к учебе и непрерывный рост
каждого студента, участвующего в проведении и подготовке мероприятия.
Каждый студент может найти себе дело по душе: участие в оформлении или
организация
команды,
подготовка
материалов
к
турниру
или
участие
в
выступлении.
Практика свидетельствует: чем разнообразнее по форме и богаче по
содержанию
жизнь
студентов
в
колледже,
тем
успешнее
развиваются
их
творческие способности, раскрываются сильные стороны личности молодых
людей, растёт их интерес к знаниям, тем самым плодотворнее протекает
процесс обучения и воспитания.
Данное внеклассное мероприятие посвящено популяризации татарского
языка и литературы.
Методическая разработка адресована преподавателям образовательных
учреждений среднего профессионального образования.
Оглавление
Методическая разработка внеклассного
мероприятия
Лист: 3 из 10
Редакция: 1-2015
1.Введение
2.Подготовительный этап
3.План мероприятия
4.Методика проведения
5.Сценарий проведения
6.Заключение
7.Список литературы
ВВЕДЕНИЕ
Методическая разработка внеклассного
мероприятия
Лист: 4 из 10
Редакция: 1-2015
Кулинарное
искусство
татарского
народа
богато
своими
традициями.
Сложилось
оно
в
результате
многовекового
развития,
тесно
связанного
с
окружающей средой, как природной, так и этнической. Глубинные же корни
ведут в тюркский мир – к традициям народов Волжской Булгарии, Золотой Орды,
Казанского ханства. Основу татарской кухни составляли продукты крестьянского
хозяйства. Это различные зерновые и бобовые в виде муки и крупы. Любимым
мясом
поволжских
татар
считается
баранина,
хотя
широко
используется
и
говядина. Лошадей так же разводили не только для хозяйственных нужд: конина
шла
в
пищу
как
в
вареном,
так
и
в
соленом,
валеном
виде,
в
виде
колбасы.Значительным подспорьем являлось птицеводство (куры, гуси, утки),
пчеловодство.
Молоко использовалось, главным образом, в переработанном виде –
творог, сметана, сливки, катык, айран и другие.
Помимо этих продуктов татары издавна широко использовали привозной
рис,
пряности,
южные
сухофрукты
(изюм,
урюк,
чернослив),
чай.
Из
всего
многообразия блюд наиболее характерными для традиционной татарской кухни
являются, во- первых, супы и бульоны, мясные, постные ( вегетарианские),
молочные, названия которых определялись по названию заправленных в них
продуктов – круп, овощей, мучных изделий. Именно разнообразие последних
( токмач, умач, салма и др.) является приметноой чертой татрской кухни. А суп –
лапша на мясном бульоне до сих пор остается обязательным блюдом и во время
приема гостей. В бульоне подовались и пельмени, которые готовились так же и к
званым обедам.Тесту татары всегда придавали большое значение и хорошо умели
его
готовить.
Во-
вторых,
обилие
мучных
изделий,
используемых
как
в
повседневной
пище,
так
и
по
случаю
званых
обедов.
Тесту
татары
всегда
придавали большое значение и хорошо умели его готовить, причем одинаково
искусно выпекают пироги из кислого ( дрожжевого) и пресного, простого и
сдобного, крутого и жидкого теста, с начинкой и без начинки, хотя именно
изделия с начинкой придают своеобразие татарской кухни.
Татарская кухня очень богата изделиями из сдобного и сладкого теста,
которые подовались к чаю: чельпек, катлама, кош теле, паштет и.т.д.. Кстати,
многие из них по содержанию, способу приготовления типичны для тюркских
народов в целом. “Чайный стол – душа семьи”, говорят татары, подчеркивая тем
самым не только свою любовь к чаю, как к напитку, но и значимость его в
застольном ритуале. Это третья характерная особенность татарской кухни. Пьют
чай
крепким,
горячим,
нередко
разбавляя
молоком,
сливками.
Без
чая,
по
существу,
не
обходится
ни
один
прием
пищи.
Чай
с
печеными
изделиями
(коймак, кабартма) порой заменяют завтрак, обед или ужин. Чай – непременный
атрибут встречи гостя, причем любого – званого и незваного.
Кстати, угощение начинается с раздачи каждому участнику специальной
салфетки, которую растилают на колени. В прошлом нередко для этих целей
использовали одно длинное – метров 15- 20 полотенце.
Появление
на
званом
обеде
нежданного
гостя,
особенно
если
это
человек
приезжий, считается хорошим предзнаменованием. Украшением же застолья и
Методическая разработка внеклассного
мероприятия
Лист: 5 из 10
Редакция: 1-2015
сейчас остается хорошая беседа: “Ашның тәме тоз белән – мәҗлес яме сүз
белән”, — считают в народе.
ПОДГОТОВИТЕЛЬНЫЙ ЭТАП
Современная молодежь должна уметь формировать представление о кухне
в
целом
и
о
татарской
кухне
в
частности,
знать
историю
татарской
национальной
кухни,
научиться
готовить
татарские
национальные
блюда,
определять ее особенности.
Преподавателем был найден материал:
— высказывание великих людей;
— игры;
— презентации;
— информативный материал;
— видеоматериал
При проведении мероприятия были использованы образцы татарской
национальной кухни: губадия, треугольники, сметанник, хворост.
ПЛАН МЕРОПРИЯТИЯ
Тема
: «Татарская национальная кухня»
Цели
:
— развитие творческой деятельности и способностей студентов, ознакомление
студентов
с
татарской
национальной
кухней,
развитие
речевых
навыков
студентов.
-воспитание у студентов чувства любви и уважения к татарской нации, кухне,
гордости
(детям-татарам)
за
свою
нацию,
сплочения
студенческого
коллектива;
—
формирования
у
студента
представления
о
татарской
кухне,
ее
особенностях,
традициях
татарского
народа,
о
современных
технологиях
приготовления различных блюд, формирования у студентов умений вжиться в
роль.
Вид мероприятия
: урок – экскурсия в ресторан «Татар халык ашлары»
Сфера:
общественное питание
Социальная роль
: нравственная
Место проведения:
аудитория учебная
Время проведения:
1.30 минут.
Оформление :
плакаты , интерактивная доска, проектор, оформление
«ресторанного стола с угощениями татарской национальной кухни» (стол,
угощения, самовар).
Участники:
студенты группы 521.
Методическая разработка внеклассного
мероприятия
Лист: 6 из 10
Редакция: 1-2015
МЕТОДИКА ПРОВЕДЕНИЯ
В аудитории собираются студенты группы 521, приглашенные гости.
Участники мероприятия занимают рабочее место.
Ведущий (преподаватель) открывает ресторан, представляет присутствующих
гостей – участников посетителей ресторана и жюри.
Преподаватель, используя презентацию:
— сообщает тему и цели мероприятия;
— представляет участников мероприятия, жюри.
Ведущая (студентка 521 группы) читает стихотворения, предоставляет
информативный материал.
Ведущий (студент) читает стихотворение.
Ведущий
(преподаватель)
представляет
презентации,
информативный
материал
на
компьютере
на
тему:
«Татар
халык
ашлары».
Презентации,
информативный материал подобраны согласно целям и задачам мероприятия.
Мероприятие
начинается
с
музыкального
оформления
–
татарской
танцевальной музыки. Проводится игра «Правильное название блюда» (нужно
сложить
все
буквы
в
правильное
название
блюда).Выигравший
получает
звездочку.
Ведется беседа о татарской и русской национальных блюдах. Студенты
рассказывают
про
татарскую
кухню.
Далее
проходит
игра
«Угадай
не
национальное блюдо» (студенты из выбранных картинок на доске убирают те
картины,
которые
не
входят
в
татарскую
кухню).
Выигравший
получает
звездочку.
Ведущий (студент) дает информативный материал о традициях
татарского народа, относящихся к кухне. После этого он поет татарскую
песню.
Ведущий (преподаватель) развивая тематику татарских традиций, показывает
участникам словарь татарских фразеологизмов, далее ведущий рассказывает о
10 фразеологизмах, касаемо татарской кухни, еды, продуктов. Происходит
обсуждение этих высказываний с участниками.
Ведущий
(преподаватель)
показывает
видеоролик
технологии
приготовления
татарского
национального
блюда
«чак-чак».
Обсуждение
с
участниками данного видеоролика.
Ведущий (студент) дает информацию о культуре чаепития. Далее ведется
обсуждение со студентами о различных традициях разных народов культуры
чаепития.
Ведущий (преподаватель) подводит итоги внеклассного мероприятия,
связывая его с получаемой студентами 521 группы профессией «Технология
продукции общественного питания».
Методическая разработка внеклассного
мероприятия
Лист: 7 из 10
Редакция: 1-2015
Ведущий
(преподаватель)
дает
слово
студенту,
который
читает
стихотворения, зазывающий к чаепитию. Преподаватель награждает активных
студентов. Чаепитие с гостями и студентами.
На экране высвечивается и проигрывается гимн Татарстана.
СЦЕНАРИЙ МЕРОПРИЯТИЯ
«Татар халык ашлары»
Ход мероприятия
Ведущий:
Хәерле көн кунаклар һәм укучылар! Без бүген сезнең белән татар
халкына гына хас булган милли ашлары турында сөйләшербез.
Д
әресебезнең
темасы “Татар халкының мили ашларын өйрәнү һәм әзерләү”
дип атала.
Дәресебезнең
төп
максаты
Татар халкының гореф- гадәтләрен хөрмәтләү,
татар
халкының
милли
ризыкларына
кызыксыну
уяту, толерант
шәхес
тәрбияләү.
Ведущая (студентка)
: Ишек ачыла, ишек ябыла
Ишек ачык түрдән үтегез
Кайчан булмасын , рәхим итегез.
Кем килсә дә чыгармабыз борып ,
Ачарбыз күңел, әңгәмә корып.
Туклану — кешенең яшәве өчен төп шартларның берсе. Кешенең сәламәтлеге
дә, аның эшкә сәләтлелеге дә һәм хәтта озак яшәве дә туклануны дөрес
оештыруга бәйләнгән. «Раннур» нәшриятында басылып чыккан «Татар халык
ашлары» китабы да нәкъ менә туклану мәсьәләләрен яктырта.
Татар
ашларын
әзерләү-пешерүнең
төгәл
рецептларын
булдыру,
аларны
халыкка
җиткерү
буенча
бик
күп
еллар
дәвамында
зур
эш
башкарган
күренекле
аш-су
остасы
Юныс
Әхмәтҗановның барлык мирасы да бергә
туплап
чыгарылды.
Китапта
төрле
ашларны
ничек
әзерләргә
өйрәткән
киңәшләр
бирелә.
Анда
яшелчә
һәм
ит,
диңгез
һәм
елга
балыгы,
камыр
ашлары, үләннәр, җиләк-җимеш, гөмбә, сөт ашлары, кыргый җәнлек һәм кош
итләреннән ашамлыклар, чәй турында һәм башка бик күптөрле мәгълүматлар
бар. Азыкны ничек эшкәртү, чистарту, саклау турындагы һ. б. киңәшләр
китапта зур урын алып тора. Китап 14 бүлектән тора. Һәр бүлек ахырында
файдалы киңәшләр бирелеп барыла. Иң соңыннан табын әзерләү, табында
утыруның милли традицияләре хакында да мәгълүматлар бирелә. Әлеге китап
төсле фоторәсемнәр белән дә бизәлгән.
Ведущий (студент)
: Ямьле матур көн иде,
Чакырдык без кунаклар.
Кунакларны сыйларга,
Салдык майлы коймаклар.
Чыж-чыж итеп коймаклар
Җәелде, әй, җәелде.
Менә тагын кечкенә
Методическая разработка внеклассного
мероприятия
Лист: 8 из 10
Редакция: 1-2015
Булып калды, җыелды
Җыелды, әй, җыелды.
Аннан ары кабарды
Кабарды,әй, кабарды.
Шиңде, юп-юка калды
Пеште инде коймаклар.
Сыйландылар кунаклар,
Тордылар, баш иделәр
Таралдылар, әй, шатлар.
Ведущий
: Ә хәзер мин сезнең белән уен уйнап алам. Сезгә бирелгән хәрефләр
җыелмасы, шулардан татар халык ашын танып алырга кирэк.
Ведущий
: Ә хэзер без сезнең белән татар халык традицияләре һәм ашлары
турында аралашып алыйк әле дуслар.
Студент
: Татар халкының милли традицияләргә бай ашлар әзерләү осталыгы
бик күптәннән килә. Ул күп гасырларга сузылган табигый, шулай ук этник
әйләнә-
тирә
мохит
белән
тыгыз
бәйләнгән
үсеш
нәтиҗәсе.
Тирәндәге
тамырлар исә төркиләр дөньясына – Болгар йортына, Алтын Урдага, Казан
ханлыгына барып тоташа.
Студент
:
Татар халык ашларының нигезен крестьян хуҗалыгы продуктлары
тәшкил иткән. Болар – бөртекле ашлык һәм кузаклылардан әзерләнгән оннар
һәм ярмалар.
Студент
: Идел буе татарлары аеруча сарык итен яратып ашаган, сыер итен дә
шактый күп кулланганнар. Атларны хуҗалык ихтыяҗлары өчен генә түгел,
бәлки ите өчен дә үрчеткәннәр, ат итен пешереп ашаганнар, тозлаганнар,
каклаганнар,
казылык
ясаганнар.
Кошлар
(тавык,
каз,
үрдәк)
үрчетү,
умартачылык белән шөгыльләнү хуҗалык өчен зур ярдәм булган.
Студент
: Сөтне, башлыча, эшкәртеп – эремчек, каймак, сөт өсте, катык, әйрән
һ. б. рәвешендә кулланганнар. Бу продуктлардан тыш, татарлар читтән
китерелгән дөге, аш тәмләткечләр, кипкән җиләк – җимешне (йөзем, өрек,
кара җимеш), чәйне бик күптәннән кулланганнар.
Студент
:
Гаять
күптөрле
ашамлыклардан
татар
халкына,
беренчедән,
традицион ашлар һәм шулпалар хас: итле, сөтле, кысыр ашлар; аларның
исемнәре ашка нәрсә салуга – ярма, яшелчә, камыр салынуга карап билгеләнә.
Ашка сала торган камыр эшләнмәләренең төрлелеге (токмач, умач, чумар,
салма һ.б.) татар табынының үзенчәлекле ягы. Ә ит шулпасында пешерелгән
токмач
белән
әле
хәзер
дә
кунак
сыйлыйлар.
Пилмәнне
дә
шулпа
белән
биргәннәр, аны да кунак чакырганда әзерләгәннәр. Икенчедән, татарларда
камырлы ашлар гомүмән күп кулланыла, аларны көндәлек ашамлык буларак
та,
кунак
чакырганда
да
әзерлиләр.
Камырны
татар
халкы
һәрвакыт
бик
тырышып һәм җиренә җиткереп әзерләгән. Шунысы да бар, ашамлыкларны
әче (чүпрү салган) һәм төче, гадәти һәм татлы, каты һәм сыек камырдан да,
эченә берәр нәрсә салып һәм салмыйча да оста пешергәннәр. Тик шулай да
нәкъ менә эчле камыр ашлары табынның тагын бер үзенчәлеге булып тора.
Методическая разработка внеклассного
мероприятия
Лист: 9 из 10
Редакция: 1-2015
Ведущий
: Рәхмәт сезгә укучылар. Бик кызык итеп сөйләдегез. Ә хэзер без
сезнең белэн тагы бер уенны уйнап алабыз. Сезнең максатыгыз татар халык
ашларына керми торган ашамлыкны табарага.
Ведущий
:
Дөрестән
дә
,Һәр
бер
милләтнең
тормыш-көнкүреш
тәртибе
үзенчәлекле
күп
йолалар
,
гореф-гадәтләр
белән
бәйләнгән.
Йола
дип
милләтнең
яшәешенә
борынгы
заманнарда
ук
кереп
урнашкан
тормыш-
көнкүреш, дин кануннарын үтәү белән бәйле тәртип һәм гадәтне атыйлар.
Мәсәлән,
исәнләшү-сәламләшү
тәртибе,
зур
эш
башкарыр
алдыннан
олылардан фатиха алу тәртибе, юлга чыгар алдыннан дога уку h.6.
Гореф — гадәт — халыкка хас, нык урнашкан үзенчәлек, һәркем үтәргә тиешле
кагыйдә, канун. Мәсәлән, кунакны каршы алганда татар халкы чәкчәк белән
каршы ала. Ә урыс халкы?
Соңгы
елларда
халкыбызның
туган
җиренә,
туган
теленә,
үткәненә,
мәдәниятенә игътибары арта башлаганы сизелә. Бу үзгәреш йола, гореф-гадәт
һәм бәйрәмнәрне үткәрүгә, онытылганнарын торгызуга һәм яңартуга китерә.
Татар халкының борынгыдан килгән ел фасылларына бәйле Сабантуйлары,
Нәүрүз,
Питрау,
Нардуган,
бәйрәмнәре;
ислам
диненә
бәйле
Рамазан
һәм
Корбан бәйрәмнәре; йолаларга бәйле каз өмәсе, исем кую, туй мәҗлесләрен
уздыру, аш-су әзерләү бүгенге көндә дә сакланган.
Гасырлар дәвамында халыкның күңеленә сеңгән йола Һәм бәйрәмнәрнең рухы
безнең әдәбиятыбызда чагылыш тапкан.
Ведущий
:
Рәхмәт
сезгә
укучылар.
Ә
хэзер
мин
сезгә
татар
фразеология
сүзлеген күрсәтәм. Һәм аннан мин сезгә 10 фразеологизмны укып китәсем
килә.(Работа со студентами над переводом и пониманием фразеологизмов)
Ведущий
: Рәхмәт сезгә укучылар, булдырдыгыз. Хәзер без сезнең белән “Чәк-
чәк” ясалышы технологиясенә карата видеоролик карап узарбыз.(Просмотр
видеоролика с технологией приготовления чак-чака “Чак-чак”)
Ведущий
:
Укучылар,
чәк-чәк
ясауның
технологиясен
сөйләп
бирегез
әле.
(Студент рассказывает технологию приготовления чак-чака)
Ведущий:
Укучылар чәк-чәкне чәй белән эчәләр
.
Чәйне яраткан эчемлек
буларак кына түгел, бәлки гореф- гадәт буларак та әһәмиятенә басым ясап,
“Чәй яны – гаилә җаны», ди, халык. Бу – татар халык ашларының өченче
үзенчәлеге. Чәйне куе итеп, кайнар килеш, еш кына сөт, сөт өсте белән эчәләр.
Чәйсез
бер
генә
табын
да
үтми
диярлек.
Кайагында
камыр
азыклары
–
кабартма, коймак белән чәй иртәнге, төшке яисә кичке ашны алыштыра.
Чакырган кунакны да, чакырылмаганын да чәй белән сыйламый калмыйлар.
Сүз уңаенда әйтеп үтик, башта һәр кешегә тастыамал бирәләр, аны тез өстенә
ябалар. Элегрәк бөтен кеше өчен 15- 20 метрлы бер генә сөлге кулланганнар.
Чакырылган кунаклар мәҗлесенә көтелмәгән кунак, бигрәк тә чит кеше килеп
керсә, моны яхшылыкка юраганнар. Табын янындагы күңелле әңгәмә хәзер дә
Методическая разработка внеклассного
мероприятия
Лист: 10 из 10
Редакция: 1-2015
мәҗлес күрке булып тора. “Ашның тәме тоз белән, мәҗлес яме сүз белән”, ди
халык .
ЗАКЛЮЧЕНИЕ
Ведущий:
Рәхмәт укучылар сезгә бүгенге ачык чараны ямьләндергән өчен,
рәхмәт
сезгә
кунаклар
килгән
өчен.
Сезнең
профессиягез
туклану
белән
бәйләнгән,
сез безнең көллияттә төрле ашлар пешерергә өйрәнәсез, татар
халык ашларын да үз өегездә туганнар белән яратып пешерерсез дип уйлап
калам. Ә хэзер сүземне Динарга бирәсем килә.Рәхим итеп тыңлагыз, өстә
янына рәхим итегез.
Студент
:
Энҗе Мөэминова “Чакыру.”
Безнең халык кунакчыл:
“
Якты чырай—такта чәй”, — дип,
Каршы ала кунакны.
Ата- баба гадәтләрен
Без дә дәвам итәбез
Безгә кунакка килегез –
Көтәбез!
Һәр кемгә чыгар өлеш:
Бар кыстыбый һәм бәлеш!
Җитешегез, кунаклар,
Кыстатмагыз, кунаклар!
Өйгә кайтып китәргә
Ашыкмагыз, кунаклар!
Татарстан Республикасы Мамадыш муниципаль районы
муниципаль бюджет гомуми белем учреждениясе
“Мамадыш шәһәре өченче номерлы гомуми урта белем мәктәбе”
ТАТАР ХАЛЫК АШЛАРЫ
(Ачык дәрес)
2 нче сыйныф (рус төркеме)
Мубаракшина Лейсан Забировна
Мамадыш, 2013
Дәреснең максаты:
- укучыларны татар халык ашларының атамалары белән таныштыру, аларны танып-белергә һәм дөрес итеп әйтергә өйрәтү;
- “Гаилә” темасы буенча алдагы дәрестә өйрәнелгән төзелмәләрне куллана белүне камилләштерү, диалогик сөйләмне үстерү;
- милли ризыкларга карата кызыксыну тәрбияләү.
Дәреснең тибы. Лексик күнекмәләр камилләштерү.
Җиһазлау: дәреслек, компьютер, татар халык ашлары туында слайд-презентация, рәсемнәр, иҗек карточкалар.
Дәрес барышы.
- Оештыру.
1.Уңай психологик халәт тудыру.
— Исәнмесез, укучылар! Хәерле көн. Татар теле дәресен башлыйбыз. Бергәләп кабатлап дәрескә үзер икәнебезне күрсәтик. Мин игътибарлы. Мин яңа сүзләр өйрәнәм. Мин татарча сөйләшәм. Дәрестә үземне матур тотам, укучы икәнемне онытмыйм.
2. Укучылар белән әңгәмә:
— Бүген кем дежур?
— Сыйныфта кем юк?
— Бу нинди ел фасылы?
— Бүген көн нинди
— Яз билгеләрен атагыз?
— Бу нинди ай?
— Март аенда нинди зур бәйрәм була?
— Сез әниләрегезгә нинди бүләк бирдегез?
— Әниләрегез нинди ризыклар пешерде?
3. Дәреснең темасы һәм максаты белән таныштыру.
- Фонетик күнегү.
- Хәерлә иртә речевкасы
Хәерле иртә әнкәйгә!
Хәерле иртә әткәйгә!
Хәерле иртә бабаема!
Хәерле иртә әбиемә?
Хәерле иртә үземә!
- Актуальләштерү.
- “Тәмле” сүзләрне искә төшерү.
- Тәрҗемә эше.
Доброе утро -… , здравствуйте -… , добропожаловать -… , добрый день — … , привет -… , спокойной ночи -… , добрый вечер -… , спасибо -… .
- Ситуатив күнегүләр
— Поздоровайся с другом и позови его играть;
— На улице ты увидел учителя, что ты ей скажешь;
— Тебе подарили игрушку. Поблагодари за это;
— Пригласите гостей в дом;
— Пожелай бабушке спокойной ночи.
IV. Яңа теманы аңлату.
- Сүзлек эше. Компьютер экранында слайдлар бирелә. Слайд №2-8
Сүзләр:
Бәлеш – балиш
Чәк-чәк – чак-чак
Кыстыбый – кыстыбый
Гөбәдия – губадия
Өчпочмак – триугольник
Кош теле – хворост
Пәрәмәч – перемяч
- Иҗекләрдән сүзләр төзү (тактада иҗекләр язылган карточкалар, шулар арасыннан сайлап алып сүзләр төзү). Слайд №9 (тикшерү)
Өч ди я кош пә чәк бә кыс те поч рә ле мәч ты бый гө мак чәк
- “Кунак табыны” уен. Кунаклар килүенә әби бик ныклап әзерләнде. Ул җиде төрле ризык пешерде һәм аларны өстәлгә чыгарды. Ләкин берсен онытып калдырды. Әби нәрсәне оныткан? Слайд №10-11
- Сүзләрне сөйләмдә куллану. Сору-җавап. Рәсемнәр буенча әңгәмә.
— Бу кем? Бу әби.
— Әби нишли? Әби бәлеш пешерә.
— Бу кем? Бу малай.
— Малай нишли? Малай өчпочмак ашый.
— Бу кем? Бу әти.
— Әти нишли? Әти гөбәдия ашый?
— Бу кем? Бу Әни
— Әни нишли? Әни пәрәмәч пешерә.
5. Диалог.
— Син нәрсә яратасың?
— Мин өчпочмак яратам.
— Син чәк-чәк яратасыңмы?
— Юк, мин чәк-чәк яратмыйм (әйе, мин чәк-чәк яратам) һ.б.
6. “Нәрсә артык” уен. Слайд №12-13
7. Физкультминут.
Тәрәз каршына (аяк очына басып тәрәзәгә карау)
Килгән бер чыпчык (бармак белән төртеп күрсәтү)
Миңа кычкыра: (үзенә төртеп)
-Чык әле, чык! (кул изәп чакыру)
Алдый ул, беләм (кул селкү)
Гел шулай итә (кул келкү)
Йөгереп чыксам (йөгерү хәрәкәте)
Оча да китә (очу хәрәкәте ясала)
- Ныгыту.
- Дәреслек белән эш.
- Өстәлгә нинди татар халык ашлары куелган? Укып чыгыгыз.
- Парларда диалогны уку.
- Ситуатив күнегүләр.
Спроси у друга:
- Любит ли он триугольники?
- Любит ли он чак-чак?
- Что он ест?
- Что готовит бабушка?
- Дәфтәрләрдә эш.
VI. Йомгаклау. Бәяләү.
- Балалар сезгә кояшчыклар таратылды, әгәр сезгә дәрес ошаган икән, сез аңа елмая торган авыз,ошамаса елмаймый торган авыз ясап куясыз. (нәтиҗә)
- Дәрес тәмам , сау булыгыз.
автор: Маннанова Венера Талгатовна
Воспитатель МБДОУ “Детский сад общеразвивающего вида №59 “Солнечная страна” города Альметьевска
Сценарий фольклорного мероприятия на татарском языке “Бәби ашы”
Сценарий: “Бәби ашы”
Максат:
Балалар фольклоры, халык авыз иҗаты аша балаларны туган телебезне яратырга өйрәтү, фольклор элементлары белән таныштыруны дәвам итү, зиһеннәрен, тапкырлыкларын арттыру, сөйләм телен баету, эстетик зәвык тәрбияләү.
Әзерлек эшләре:
Уеннар, җырлар, мәкальләр, шигырьләр, биюләр өйрәнү.
Татарча җиһазланган өй эче күренеше. Салмак кына музыка яңгырый. Әни бишектә җырлый-җырлый бәби тирбәтә. Бала елаган тавыш ишетелә. Әнисе тынычландыра.
Әни: “Әлли- бәлли бәү итә,
Кызым йокыгы китә!”
Әби чыга. Бишеккә карый.
Әби: Йоклыймы бәләкәчебез?
Әни: Әйе! Хәзер кунаклар да килеп җитер инде, Айсылуны күрергә.
Ишек шакыйлар. Әни барып ача.
Әни: Исәнмесез! Кунаклар килгән безгә! Керегез!
Бүләкләр тотып кунаклар керәләр. Шул арада көй уйный. Бала тавышы ишетелә.
Әби: Кызым, кара әле, синең яныңа апалар, абыйлар килгәннәр.
1 кунак: Без бәби ашына дип килдек, бүләкләр белән.
2 кунак: Менә тәмле бавырсак! Әнигә бирә. Ул өстәлгә куя
3 кунак: Бездән каз! Шулай ук әнигә бирә
4 кунак: Аяклары җылыда булсын! Бишеккә куя
1 кунак: Мин дә күчтәнәч белән! Бәби тәпиен карыйм әле! Бишеккә куя, бәби тәпиен карый.
Әби: Айсылу йоклый. Уятырга кирәк аны.
2 кунак: Минем әбием безне уятканда менә мондый сүзләр әйтә:
Алтын, алтын, алтыным
Минем йөрәк ялкыным.
Уян, бәбкәм, күз нурым,
Кояш булып балкырмын.
3 кунак: Ә мин “үс-үс” иттерү сүзләрен беләм. Аны миңа әнием өйрәтте
Үс, үс, улым, үс әйдә,
Дөнья бик киң, сыярсың.
Аягың җиргә терәрсең.
Башың күккә сузарсың.
Бу җирләргә сыймасаң,
Галәмнәргә чыгарсың.
Күчтәнәчләр алып кайтып
Әнкәеңне сыйларсың.
Зу – у – у – у – р ү – с – с – с.
Әби: Бигрәк матур!
4 кунак: Ә мин чәбәк-чәбәк уенын беләм.
Чәп-чәп, чәбәкәй,
Безнен Айсылу бәләкәй.
Ул – акыллы, ул – тәтәй,
Килмә монда кәҗәкәй! Бармаклар белән күрсәтә
1 кунак : Айсылу уянган. Әйдәгез әле биеп тә алыйк.
Татар Биюе
Әби: Бигрәк матур, бигрәк күңелле булды. Кул чаба
Бала елый башлый.
Әни: Йә-йә кызым. Бишек тирбәтә.
1 кунак: Гөлнур апа, бала елаганда бишек җыры җырлап йоклатыйк.
Бишек җыры
Әлли-бәлли итәр бу,
Йокыларга китәр бу,
Бәү-бәү итеп күз йомып
Изрәп кенә китәр бу.
Алма кебек тәгәрәп
Үсеп буйга җитәр бу.
Әлли итәр бу бала.
Бәлли итәр бу бала.
Әтисе кайтып җиткәнче
Йоклап китәр бу бала.
Әби: И-и, бигрәкләр дә уңган балалар икән сез. Җырлыйсыз да, төрле уеннар да беләсез. Ә хәзер, әйдәгез, бәби йоклаганда чәй эчеп алыйк.
Әни: Бавырсаклар, кош теле, чәк-чәк белән. Чәйгә рәхим итегез!
“Үчти-үчти дигәндә” Җыры яңгырый. Барысы да баш ияләр.
КАЗ ӨМӘСЕ
Татар
халкының бик күңелле бәйрәмнәре, бай
гореф-гадәтләре һәм йолалары бар.
Мәсәлән, ел фасылларына бәйле сабантуй һәм
нәүрүз бәйрәмнәре, ислам диненә
бәйле корбан һәм рамазан бәйрәмнәре,
йолаларга бәйле каз өмәсе һ. б. Еллар үткән
саен бу бәйрәмнәр яңара, аларның формалары
үзгәрә һәм эчтәлекләре тулылана бара.
Каз
өмәсе ничек оештырыла һәм үткәрелә
соң? Күп көч, вакыт сарыф итә торган авыр эшне ирекле
рәвештә, түләүсез, бергә-бергә
башкаруны өмә дип йөртәләр. Халыкта күп
эшләр өмә юлы белән башкарылган. Әле хәзер
дә кош-корт сую һәм йорт күтәрүне
өмә җыеп эшлиләр.
Каз
өмәсе һәр елны көз ахырында яисә кыш
башында үткәрелә. Ул, бүтән
өмәләрдән аермалы буларак, башыннан азагына кадәр
кызлар өмәсе. Башка өмәләр кебек, каз
өмәсен оештыру һәм уздыруның үзенә
генә хас тәртибе бар. Казлары күп кешеләр,
иртәгә өмә уздырасы көнне үк, каз башына
бер кыз, шул ук санда канат сыдыручы кызларны чакырып чыга. Беренче чиратта өмәгә
туган-тумача, күрше кызларын дәшәләр.
Гадәттә, өмәгә чакыруны балаларга кушалар.
Әйтелгән
көнгә кызлар өмәгә иртүк килеп
җитә. Башта бер бала казны эшкәртәләр, зур
канатларын йолкып, сыдыралар. Иң оста чистартылган казның бер
генә шырпысы да (канат төпләре) калмый һәм бер
җирдә дә тиресе ертылмый.
Казлар
йолкынып, эчләре алынып, аяк-башлары чистартылып бетә. Эре
канатлары сыдырыла. Өмәнең иң күңелле
вакыты— чистартылган казларны, көянтә башларына элеп,
кызларның су буена юарга баруы. Алар белән, сыдырылган канатларны
алып, яшүсмер кызлар да бара. Алар канатларны су юлына бара торган сукмак
буйлап тарата баралар. Монысы киләсе елда хуҗабикәнең
казлары сукмакны тутырып йөрсен дигән теләк белән
эшләнә. Кызларның кайберләре өй җыештырырга
кала.
Су
буеннан кайтуга, кызларны «каз коймагы» көтеп тора. Каз коймагына
күршедәге ятим карчыклар да чакырылырга мөмкин.
Ашаганнан соң кызларның бер өлеше, «каз боткасы» пешерү
өчен, көйледә ярма күзләргә (төеп
чистартырга) китә. Кичке караңгылык төшәр алдыннан
өмәдә катнашкан кызларның әниләре ашка
чакырыла. Аларга каз шулпасында токмачлы аш, каз калҗасы белән
бәрәңге, каз ите белән бәлеш пешерелә.
Каз
өмәсенең иң кызыгы кич белән. Кызлар, матур
күлмәкләрен киеп, өмә булган өйгә
җыйналалар. Җор телле, тапкыр сүзле кызлар ишек
төбенә баса. Алар каз канаты «сата». Егетләр өйгә
һөнәрләрен күрсәтеп, канат «сатып» алганнан
соң гына кертелә.
Кунак
җыю, кунак сыйлау—татар халкында гомер-гомергә
дәрәҗәле эш исәпләнгән.
Туганнарың, күршеләрең, авылдашларың белән
аралашып, ашка-суга йөрешеп яшәү тормышны тагын да
ямьләндереп җибәргән. Өмәдә
эшләнгән эшләр, уен-көлке хатын-кызга ел буена
җитәрлек дәрт биргән. Ул көнне
хатын-кызларның ни дәрәҗәдә уңган
булулары ачыкланган.
Каз өмәсе
Каурый
сибәм су юлына,
Ишле
булсын казыгыз.
Өмәләрдә
эш күрсәтеп,
Ярлар
табып калыгыз.
Бии-унный
сылу кызлар,
Чыңлый
чулпы төймәсе.
Борынгыдан
килгән гадәт
Татарның
каз өмәсе.
Каз
мамыгы яшь киленгә—
Түшәк,
ястык, юрганга.
Мамыктай
кулын сөйгәнең
Иңнәреңә
куйганда.
Сокланырсың
сылу кызга,
Чыңлый
чулпы төймәсе.
Борынгыдан
килгән йола
Татарның
каз өмәсе.
Юл
аягы—каз коймагы—
Сыйлансаң,
суык тимәс.
Каз
йолка белмәгән кызны
Егет
солтаны сөймәс.
Бии-уйный
сылу кызлар,
Чыңлый
чулпы төймәсе.
Борынгыдан
килгән йола
Татарның
каз өмәсе.
ЭЧТӘЛЕК
Кереш 3
I – бүлек Татар халкының бәйрәмнәре 6
II –бүлек Татар халкының дини бәйрәмнәре 13
III- бүлек Христиан динен тотучыларның бәйрәмнәре 16
IV бүлек Минем тикшерүләрем 18
Йомгаклау 19
7. Әдәбият исемлеге 20
8. Кушымталар 21
Кереш
Дөрес юлны табу өчен, безгә үзебезнең үткәнебезне, халыкның гүзәл йолаларын, гореф- гадәтләрен өйрәнергә кирәк. Фәкать алар гына безгә дөрес юлны табарга, халкыбызга нахак бәла ягуларга дөрес җавап бирергә ярдәм итәчәк”. Г. Бәширов.
Үз халкыңның улы яки кызы булу өчен аның гореф-гадәтләрен йолаларын, җыр-моңнарын, күп гасырлы тарихын, әхлак, тәрбия тәртипләрен ана сөте белән сеңдереп үсү кирәк. Татар халкында: Ана сөте белән кермәгән, тана сөте белән кермәс, — дигән гыйбарә яши.
Халык бәйрәмнәре – шул халыкны милләт итеп берләштерә торган
чараларның берсе. Һәр милләтнең үзенә генә хас бәйрәмнәре була. Алар халыкның милли горурлык, милли хисләр культурасын тәрбияләргә ярдәм итеп кенә калмыйлар, ә шул хисләрне кичергән кешеләрдә рухи канәгатьләнү дә тудыралар. Әгәр дә халык бәйрәмнәре югала, юкка чыга икән, бу инде аның рухи байлыклары саега баруын чагылдыра. Халык бәйрәмнәре һәр кешенең йөрәк түрендә саклана, чөнки җыр, бию, яңа көйләр башкару, очрашу – танышулар шушы көннәрдә була. Алар аны кайда гына булса да, үз авылына, төбәгенә тартып тора.
Кешелекнең иң зур байлыгын милләтләр тәшкил итә. Һәр милләт үз теле, мәдәнияте белән яшәешне бизи, баета һәм үзе дә башка халыклар белән аралашып үсә, алга китә.
Әлки районы — күпмилләтле төбәк. Монда татарлар, руслар, чуашлар, таджиклар, керәшен татарлары элек–электән дус, тату яшәп килгәннәр. Бу үзенчәлекне истә тотып, безнең район мәктәпләрендә төрле милләт балалары арасында толерантлык саклау — бик зур бурычларның берсе. Укучыларда милләтара дуслык, хөрмәт, түземлелек тәрбияләүгә дәресләрдә генә ирешеп булмый, әлбәттә. Аларны күмәкләштереп, күңелләрен күтәреп, төрле бәйрәмнәрдә катнаштырырга кирәк. Шул чакта гына аларның чын сәләтләре, эстетик байлыклары тулысынча ачылачак. Укучы сәнгатькә, матурлыкка, рухи байлыкка һәрдаим омтылырга тиеш.
Мин үзем татар телен, халкымның йолаларын, гореф-гадәтләрен, бәйрәмнәрен хөрмәт итәм. Мәктәптә, районыбызда үткәрелә торган бәйге-кичәләр миннән башка үтми диярлек.
Хәзерге вакытта нинди генә бәйрәмнәр үткәрмәсеннәр, ничек кенә күңел ачмасыннар — борынгы әби-бабаларыбыздан килгән йолаларыбыз, гореф-гадәтләребезнең күбесе югала бара. Минем уйлавымча, күптәннән килгән бәйрәм ,йолаларны саклау һәм кабат торгызу эшендә эзлеклелек җитми һәм бу борынгы йолаларыбызны начар белүебездән дә килә. Иң аянычлысы — халыкның гореф – гадәт, йола һәм бәйрәмнәр мирасын буыннан – буынга тапшыру механизмы югалуда, Җәмгыятьтә үз – үзеңне тотарга һәм, гомумән, яшәргә өйрәтә торган, гасырлар буена сыналган үрнәкләрнең югалуында, бозылуында. Шушы уйлар миңа, өлкән буын хәтерендә сакланып калган, кайбер йола, бәйрәмнәрне язып алырга этәргеч ясады. Мин үз эшемдә Әлки төбәгендә кайбер йола һәм бәйрәмнәрнең ничек уздырылуын күрсәтергә теләдем.
Әби-бабаларыбыздан килгән йолаларыбыз, гореф-гадәтләребезнең югала баруы нәтиҗәсендә халкыбыз мәдәни, рухи яктан саега бара, шуңа күрә халыкны милләт буларак рухи яктан баету бүгенге көндә бик актуаль дип саныйм. Минем уйлавымча, әлеге тема игътибар үзәгендә булырга тиеш.
Бу фәнни – тикшеренү эше гасырлар аша безнең хозурга килеп ирешкән гореф-гадәтләребезне, бәйрәм-йолаларыбызны түкми-чәчми киләчәк буынга тапшыруга юнәлдереп язылды. Без, 21 нче гасыр буыны, боларның барысын да киләчәк буыннарга илтеп җиткерергә тиешбез. Шул вакытта гына татар халкы милләт буларак яшәр, рухи яктан тагын да баер. Темасы – “Әлки районы мисалында халкыбызның бәйрәм, йолалары”.
Тикшеренүнең объекты – Әлки төбәгендә яшәүче халыкның гореф-гадәтләре, бәйрәм,йолалары.
Тикшеренү эшенең максаты:
Әлки төбәгендә яшәүче халыкларның бәйрәмнәрен барлау һәм онытылып баручы йолалар өстендә эшләү алымнарын билгеләү.
Эшнең максатыннан чыгып, бурычлар куелды:
— халыкның рухи мирасын яктырткан бәйрәмнәр турында әби-бабаларыбыздан сорашу;
— хәзерге көндә онытылып баручы йолаларны барлау;
— халыкның рухи мирасын баетуга юнәлдерелгән эш төрләрен өйрәнү.
Фәнни – тикшеренү эше керештән, 4 бүлектән һәм йомгаклау өлешеннән тора.
I бүлек
Татар халкының милли бәйрәмнәре
Һәр халыкның үз бәйрәмнәре, үз гореф-гадәтләре, үз йолалары бар.
Аларны ел фасылларына бәйле «Сабантуй”, «Нәүрүз”, «Сөмбелә”, «Яңа
ел,” , «Карга боткасы”бәйрәмнәренә, ислам диненә бәйле «Корбан гаете”һәм «Рамазан” бәйрәмнәренә һәм каз өмәсе, балага исем кушу, яңгыр теләү, орлык чыгару кебек йолаларга бүлеп йөртәләр. Букүркәм традицияләр бик борынгы заманнардан ук , буыннан- буынга күчеп, безнең чорга килеп җиткәннәр.Алар- барысы да безнең әби-бабаларыбызның күңел сандыгын күрсәтә торган дәлилләр.Нәрсә генә эшләсәләр дә, алар бер-берсенә таянганнар, эшне күмәкләшеп башкарганнар. Шул ук вакытта үз күңелләрен үзләре күргәннәр. Уен-көлке, җыр-бию белән авыр эш тә җиңелрәк тоелган.
Халык бәйрәмнәре һәр кешенең йөрәк түрендә саклана, чөнки җыр, бию, яңа көйләр башкару, очрашу – танышулар шушы көннәрдә була.
Татар халкының күп кенә милли бәйрәмнәре бар. Тәрбияви әһәмияте ягыннан зур булган бәйрәмне әйтеп китүне дөрес дип саныйм: ул – Сабантуй бәйрәме. Халкыбызның бәйрәмнәре диюгә, иң беренче чиратта Сабантуй бәйрәме күз алдына килеп баса.
Бу борынгы бәйрәмнең мең елдан артык тарихы бар. Сабантуй бәйрәме Идел буе Болгары дәүләтендә уздырылган булган. Борынгы Идел буе Болгары сүзе — сабан һәм бөек Идел буе Болгары дәүләтенең гореф-гадәтләре, мәдәнияте, фәне Казан ханлыгы мирасчы булып дәвам иттергән.
Идел буе Болгары Ислам динен кабул иткәнче Мәҗүсилек чорында Сабан туеның максаты, мөгаен, уңыш рухларын юмалау белән, хәтта яңа елда яхшы уңыш булсын өчен булган, ләкин хәзер ул халыкның күңелен ачу максатынан гына бәйрәм ителә.
Сабантуй бәйрәме хәзерге вакытта язгы кыр эшләре беткәч, хезмәт бәйрәме буларак үткәрелә. Бу милли бәйрәмебез Татарстан белән генә чикләнмичә, Россиябезнең татарлар яшәгән башка төбәкләрендә , хәтта Литва, Төркия, Алмания кебек чит илләрдә дә уздырыла. Сабантуйга әзерлек, бик борынгы чорлардагы кебек, берничә ай буе бара. Ул һәр елда төгәл бер вакытта, язгы чәчү эшләре тәмамләнгач кына уздырыла. Аны әзерләүчеләр һәм традицион күренешләрне (Сабан туен ачып җибәрү, ат бәйгесе, милли көрәш һ.б.) оештыручылар шулай ук алдан билгеләнә. Бик борынгы заманнарда уздырылган йола бәйрәмнәре кебек, Сабантуй ифрат та тантаналы рәвештә башланып китә һәм көн буе дәвам итә. Хәзергә Сабантуйлар сәнгатьнең барлык төрләре югары үсеш дәрәҗәсенә ирешкән бер чорда уздырыла. Тик биредә без игътибарны мәсьәләнең башка ягына — борынгы йола бәйрәмнәренең Сабантуйда сакланып калган үзенчәлекләренә юнәлтергә омтылабыз. Алар түбәндәгеләрдән гыйбарәт: йолада төрле сәнгать төрләре үзара аралашып килә: анда драматик күренешләр, халык уеннары, җыр, музыка, биюләрнең барысы да була.
Сабантуй бәйрәменең әби-бабаларыбыз заманында ничек үткәрелүен белү теләге белән мин үзебезнең район үзәгендә яшәүче Шарапова Әлфия апа янында булып кайттым. Ул үзенең яшь вакытында Сабантуй бәйрәменең ничек күңелле узуы турында сөйләп бирде:
“Сабантуй җитәргә 1-2 көн кала яшь егетләр һәр өйдән бүләк җыеп йөргәннәр. Өй саен кереп, бүләк җыюны сөрәнгә чыгу дип атаганнар. Ә сөрәнче – сабан туена бүләк җыючы булган. Безнең якларда яшь киленнәр сөрәнгә бик матур чигелгән сөлге, ә яшь кызлар күз явын алырдай итеп чигелгән кулъяулык биргәннәр. Яшь киленнәрдән алган сөлге иң кыйммәтлесе булып саналган. Килен аны шушы йоланы истә тотып, үзенең бирнәсендәге иң матур бизәкле сөлгедән әзерләгән. Һәр хуҗабикә өйдәге сабыйлар санынча йомырка биргән, ә карчыклар тавыклары исән-имин торсын дип күбрәк тә биргәннәр.
Сабантуй бәйрәмендә ат чабышлары иң абруйлы ярыш булып санала. Иң матур сөлгеләрнең берсе ат чабышындаҗиңүчегә бирелә. Иң ахырдан килгән атка махсус атап бирелгән сөлгене тагаиделәр. Татарча көрәш, ат чабышы, йөгерү, сикерү кебек уеннар бикборынгыдан килгән. Соңрак капчык киеп йөгерү, капчык сугышы, чүлмәквату, колгага менү уеннары гадәткә керде. Көрәшчеләр һәм җайдакларүзләренең гайрәтен, осталыгын, батырлыгын күрсәтә торган булсалар,җырчылыр һәм музыкантлар бу бәйрәмдә үзләренең талантларын күрсәтеп,халыктан мактау, хуплау сүзе ишетү өчен көтеп алалар иде. Сабантуйда яңаҗыр, яңа көйләр отып калабыз, аларны басу – кырда эш вакытында яки өйдәкышкы озын кичләрдә җырлый идек. Халык күп булуга, ярыш вакытындагыыгы – зыгыларга карамастан, бу бәйрәмдә тәртип бозулар булмады. Ярышлартөгәлләнгәч, халык шат күңел белән өйләренә таралыша иде”.
Сорашып йөрүләр барышында күрше Ташбилге авылында Сабантуй
бәйрәменең башка авыллардан үзенчәлеклерәк уздырылуы билгеле булды. Бу
авылда халкым йолалары әле хәзер дә саклана. Ташбилге авылында яшәүче
Талия апа безгә түбәндәгеләрне сөйләде: «Кичен авыл яшьләре болынга,
ягъни сабан туе буласы урынга кичке уенга җыела. Егетләр — кызлар татар
халкының җырлы-биюле уеннарын, «Назалы», «Биш парлы», «Балыкчы»,
«Капкалы», “Биеп алышлы» «Каешлы» һ.б. уйныйлар. Сөрән җыючы егетләр
башларына түбәтәй, аякларына киез итек, ак күлмәк, кара чалбар киеп,
билләренә чиккән сөлгеләр бәйләп кичке мәҗлестән кичке уенлыкка киләләр.
Төнге сәгать 1-2 ләрдә сөрән җыю башлана. Ул кичтә авыл халкы йокламый, хәзинәсендә булганча, ишек алдына табын әзерли. Табынга эчемлекләр, буялган йомырка, камыр ризыклары, кабымлык куела. Хуҗаның үсмер ягъни 8-9 класста укыган һәм кияүгә чыкканчы булган кызлары һәр елны чиккән
кулъяулык бүләк итә. Аңа да рәхмәт әйтелә. Чиккән кулъяулыклар
гармунчыга бәйләнә, җыеп барыла һәм сөрән тәмамлангач егетләр үзара бүлешәләр. Яшь киленнәр егетләргә чиккән сөлге бүләк итәләр. Сөлгеләрне
атап та бирәләр. Яшь кияү урам уртасына алып чыгып чөелә .
Егетләр урамда » Алмагачлары» көенә җырлап йөриләр.
Алмагачым чәчәк ата
Майның 15 ләрендә.
Шул алмагач чәчәге күк
Минем дус-ишләрем дә.
Сусар баласын өйрәтә
Суга каршы йөзәргә.
Бик күп сабырлыклар кирәк
Аерылганда түзәргә.
Икенче көнне сөрәнче егетләр Сабантуй күрке булып йөриләр. Татар
халык җырларын җырлап әйләнү, күмәк биюләр оештыру, кыр батырларын,
яшь кияүләрне кабат мәйдан уртасында чөю әлеге егетләрнең вазифасына
керә. Сөрәнче егетләрнең аякларына киез итек, ак күлмәк, кара чалбар киеп,
билләренә чиккән сөлгеләр бәйләп, башларына түбәтәй киеп мәйданда матур
итеп җырлап йөрүләре күңелләрне әллә кайларга алып китә, йөрәкләрне
җилкетә.»
Һәрбер укучы сабантуйда катнашып, үз сәләтен күрсәтергә тырыша. Мәсәлән, безнең гимназиядә бию түгәрәге эшләп килә. Без шушы түгәрәккә йөреп, күп төрле биюләр өйрәнәбез һәм районыбызда үткәрелә торган бәйрәмнәрдә чыгыш ясыйбыз. Әлбәттә, мондый чаралар зур әзерлек һәм көч таләп итә, әмма әлеге бәйрәмнәрдән алган шатлык-куанычлар безнең күңелләрдә мәңге калачак (1,2 нче кушымталар)
Әлфия апа сөйләгәннәрдән шуны аңладым: Сабантуй бәйрәменең күп кенә йолалары безнең буыннарга кадәр килеп җитмәгән. Безгә, яшь буынга шуларны торгызу өстендә эшләргә дә, эшләргә әле.
Татар халкының тагын бер күркәм бәйрәме- Нәүрүз бәйрәме бар.Бу бәйрәмне безнең райондагы Әлморза авылында бик күңелле үткәрәләр.Шул авылда яшәүче Сафина Рокыя ападан бәйрәм турында сорашып утырдым:
Нәүрүз сүзенең мәгънәсе фарсыча “яңа көн” дигәнне аңлата. Нәүрүз көн белән тән тигезләшкән чорга – 21-22 мартка туры килгән.
“Бу бәйрәмне безгә борынгы бабаларыбыз биреп калдырган. Нәүрүз
җиткәч, авылның иң чибәр, иң уңган кызын сайлап “ Нәүрүзбикә” дип игълан итәләр. Укучы балалар өйдән — өйгә кереп нәүрүз әйтеп йөриләр иде. Алар такмакны әйтеп, хуҗаларга бәхет, уңышлар теләп йөриләр.
Ач ишегең, керәбез,
Нәүрүз әйтә киләбез,
Хәер – дога кылабыз,
Аш – сый көтеп торабыз,
Нәүрүз мөбәрәкбад.
Таң ату белән учак кабызганнар. Шул учакта итле аш пешереп, кешеләр бер – берсен сыйлаганнар Ә учак әйләнәсендә кызлар, егетләр
әйләнгәннәр. Бу көнне Нәүрүзбикә хөрмәтенә төрле ярышлар үткәрелгән(5 нче кушымта).
Татар халкының борын- борыннан безнең чорларга кадәр килеп җиткән дини бәйрәмнәрнең берсе- Ураза гаете. Шул хакта күбрәк белү өчен мәчеттә дин сабакларына укытучы Кәфия апаянына киттем: .
“Мөселманнар бер ай дәвамында сәхәргә тордылар, «Бисмилла” әйтеп, сәхәр ашын ашадылар, кулларын, аякларын, телләрен, күзләрен һәм колакларын да динебездә хәрәм булган нәрсәләрдән тыйдылар. Аяклар начар юлда йөрмәде, куллар җәбер-золым кылмады, күзләр әшәкелекне, нәҗеслекне күрмәде, колаклар әхлаксыз сүзләрне тыңламады, телләр гайбәт сөйләмәде… Ахшам азаны ишетелү белән дога кылдылар, авыз ачтылар, рухый ләззәтнең югары нокталарына ирештеләр. Ифтар табыннарында мохтаҗларны, ятимнәрне туендырдылар… Тәравихка бардылар, җәмәгать эчендә саф-саф булып тезелделәр, Аллаһының хозурында рөкугъка иелеп сәҗдәгә бардылар. Калебләреннән кинә, ачу, хирыслык, дошманлыкны чыгарып аттылар, шул рәвешчә, тыйнак һәм самими бәндә, эчкерсез кол булдылар ( 6нчы бит).
Инде менә бәйрәмдә бу тырышлыкның, бу иҗтиһадның җимешләрен татыйбыз. Рамазан гаетендә кардәшлек-туганлык хисләре иң югары ноктага җитә. Туган-тумача бер-берсенә кунакка йөрешә, балалар ата-аналар янына барып, хәлләрен белешә, хөрмәт күрсәтә… Бәйрәм бер-берсенә үпкә тоткан кешеләрне татулаштыру көченә ия. Мөэминнәр Рамазан гаетендә бигрәк тә мохтаҗларның, ятим вә үксезләрнең күңелен күрергә тырышырга тиешләр. Моның савабы бик зур..
Гает – сөенеч, шатлык һәм күңел ачу көнедер. Пәйгамбәребез салләллаһу галәйһи вә сәлләм бәйрәм көннәрендә кылычлы-калканлы уеннарны карарга рөхсәт иткән. Рамазан бәйрәме көнне, мөмкин булса, һәр мөселман иртүк йокыдан торырга тиеш. Әйбәтләп юынырга, чиста киемнәр кияргә кирәк. Мәчеткә барганда ашыгып атламаска, салмак кына, вәкарь белән бару мәслихәт. Юлда Аллаһыны зикер итеп, тәкбир әйтеп бару тиешле.
Ураза гаетеннән соң 70 көн узгач татар халкының иң зур бәйрәме — Корбан ае башлана.Корбан бәйрәме Мәккәгә хаҗ кылу тәмамланган көнне башлана һәм 3-4 көн дәвам итә. Бәйрәмнең беренче көнендә хаҗ кылучылар корбан чалалар. Корбан чалуның да үз тарихы булган. Риваятьләргә караганда, Ибраһим пәйгамбәр Аллаһы Тәгаләгә чиксез бирелгәнлек билгесе итеп үзенең улы Исмәгыйльне корбан итеп чалмакчы булган. Әмма Аллаһы Тәгалә, Ибраһимны кызганып, аңа сарык бәрәне җибәрә һәм аның улын коткарып кала. Шуннан соң һәр мөселман кеше шушы вакыйга истәлегенә корбан чалырга тиеш була… Әлеге бәйрәм көннәрендә, догалар кылып, корбаннар чалу дәвам итә. Бәйрәм табыннарына дин әһелләре һәм башка кунаклар чыкырыла. Коръән укыла, изгелеккә өндәп вәгазьләр сөйләнә”.
Барлык ислам дөньясындагы кебек, татарларда да соңгы елларда мөселманлык күзгә күренеп ныгыды.Аның күптөрле чагылышлары бар. Мәсәлән, элегрәк корбан чалдыручы кешеләр сирәк иде, ә хәзер бу күренеш күпкә үзгәрде: кайбер гаиләләрдән икешәр корбан чалдыручылар да бар. Без үзебез дә ел саен Аллаһы Тәгалә ризалыгы өчен корбан чалдырабыз.
Шушы электән килгән гореф-гадәтләр арасында безнең халкыбызда изге урыннарга йөрү, ул урыннарны яңарту да уңай якка үзгәрә башлады. Шуңа бер мисал: безнең районыбыздан ерак кына түгел Биләр шәһәрлеге җирлегендә “изгеләр чишмәсе” дигән урын бар. Бу изге урынга безнең район халкы гына түгел, Яр Чаллы, Түбән Кама, Ульяновск кебек ерак шәһәрләрдән дә киләләр. Монда тавык яки сарык суеп ашлар пешерәләр, мулладан укытып, вәгазь тыңлыйлар. Аннары биек тау башына — изгеләр истәлегенә куелган таш янына менәләр.
II-БҮЛЕК
Татар халкының йолалары
Халык йолаларын фәндә икегә бүлеп өйрәнү кабул ителгән: гаилә йолалары һәм ел фасылларына караган йолалар. Гаилә йолаларына: туй, бала туу, үлгән кешене күмү, искә алу йолалары керә, ә язгы чәчү, сабан йолалары,нардуган, раштуа, кызыл йомырка бәйрәме, аулак өйләр, кич утырулар, өмәләр, яңгыр сорау,түгәрәк уеннар һ.б.ел фасылларына караган йолаларга керәләр.
Татар халкының буыннан- буынга күчеп килгән тагын бер милли йоласы—“Каз өмәсе” турында язып үтмәкче булам.
Һәр кеше яшәү өчен нинди дә булса хезмәт башкарырга тиеш. Кешедә хезмәт уңай тойгылар уята икән, ул тойгылар хезмәт сөючәнлек сыйфатын формалаштыруга этәргеч була. Алда язылып китәсе бәйрәмебез – “Каз өмәсе” шундый хезмәт бәйрәмнәренең берсе.
“Каз өмәсе” бәйрәме турында тулырак мәгълүмат алу нияте белән, мин татарлар яши торган Салман авылына юл алдым. Безнең анда тормышның барлык авырлыкларын үз җилкәсендә татыган, эшчән, батыр туганыбыз—Хәйруллина Мәүлия апабыз яши. Алар хәзерге көндә дә күп казлар үстереп, Каз өмәләре үткәреп, матур гомер итәләр (3, 4 нче кушымталар)
Мин аның сөйләгәннәрен язып алдым:
“Бу бәйрәм һәр елны көз ахырында яисә кыш башында үткәрелә. Ул, бүтән өмәләрдән аермалы буларак, башыннан азагына кадәр кызлар өмәсе. Башка өмәләр кебек, каз өмәсен оештыру һәм уздыруның үзенә генә хас тәртибе бар. Казлары күп кешеләр, иртәгә өмә уздырасы көнне үк, туган-тумача, күрше кызларын дәшәләр. Гадәттә, өмәгә чакыруны балаларга кушалар.
Әйтелгән көнгә кызлар өмәгә иртүк килеп җитә. Башта бер бала казны эшкәртәләр, зур канатларын йолкып, сыдыралар. Иң оста чистартылган казның бер генә шырпысы да калмый һәм бер җирдә дә тиресе ертылмый.
Казлар йолкынып, эчләре алынып, аяк-башлары чистартылып бетә. Эре канатлары сыдырыла. Өмәнең иң күңелле вакыты— чистартылган казларны, көянтә башларына элеп, кызларның су буена юарга баруы. Алар белән, сыдырылган канатларны алып, яшүсмер кызлар да бара. Алар канатларны су юлына бара торган сукмак буйлап тарата баралар. Монысы киләсе елда хуҗабикәнең казлары сукмакны тутырып йөрсен дигән теләк белән эшләнә. Кызларның кайберләре өй җыештырырга кала.
Су буеннан кайтуга, кызларны «каз коймагы» көтеп тора. Каз коймагына күршедәге ятим карчыклар да чакырылырга мөмкин.
Ашаганнан соң кызларның бер өлеше, «каз боткасы» пешерү өчен, көйледә ярма күзләргә китә. Кичке караңгылык төшәр алдыннан өмәдә катнашкан кызларның әниләре ашка чакырыла. Аларга каз шулпасында токмачлы аш, каз калҗасы белән бәрәңге, каз ите белән бәлеш пешерелә”.
Безнең гимназиябездә дә ноябрь ахыры—декабрьбашларында“Каз өмәсе” бәйрәме үткәрелә. Залга укучылар җыела. Без, “Курчак театры” түгәрәгенә йөрүче укучылар ясалма казларны көянтә башларына элеп, Каз канаты җырын җырлап зал буйлап йөреп чыгабыз. Каз йолкыганда кызлар белән төрле такмаклар әйтешеп, уйнап-көлеп утырабыз.Соңыннан хуҗабикә безне каз коймагы белән сыйлый.
“Каз өмәсе” укучыларда эш нәтиҗәсе белән горурлану һәм канәгатьләнү хисе тәрбияли. Хезмәттән алган шатлык–сөенеч укучыларның күңелләренә бик тирәнтен кереп кала. Мондый бәйрәмнәр укучылар өчен тәрбияви чара да булып тора.
Хезмәткә карата хөрмәт тәрбияләүдә “Сөмбелә” йоласының эчтәлеген аңлатып китү дә әһәмиятле. Иген бабайның: “Киләчәктә табыннар гел шулай мул булсын, җиребездә игеннәр күкрәп уңсын. Мәңге бергә шулай насыйп булсын, дуслар белән бергә гомер итәргә,” — дигән сүзләреннән соң укучыларның күз алларына туган як басу–кырлары, ашлык белән тулы амбарлары, тырыш авыл хезмәтчәннәре килеп баса. Кешеләрнең уңышлы хезмәт эшчәнлеге аларда үз халкы белән горурлык хисе тәрбияли.
Тагын бер онытылып баручы йолабыз – “Карга боткасы”. Бу бәйрәм турында авылыбыздагы аксакал Каюм бабайдан сораштым.
“Карга боткасы”,” Карга туе” — XIX гасырда бу бәйрәм балалар бәйрәме генә булып саналды. Аны иртә язда, кара җир күренә башлагач, аксакаллар әйткән аерым бер көнне үткәрделәр. Бала-чага, авыл буенча өйдән-өйгә йөреп, ярма, сөт, май, йомырка җыеп йөриләр иде. Шулай җыйган ризыклардан болында, тауда, басуда, бер-ике өлкән яшьтәге хатын-кыз җитәкчелегендә, зур казанда ботка пешерәләр иде. Сыйланырга бөтен авыл баласы җыела. Һәркайсы савыт, кашык алып килә, шунда төрле уеннар уйныйлар иде”.
Исем кушу йоласы.
Бу бәйрәмгә мулла чакырыла. Ул баланың колагына аның булачак исемен һәм әтисенең исемен өч тапкыр әйтә. Баланың битен ябып, мендәргә салып, мулла янына китерәләр. Киездә баланың әти-әнисе, мулла, авыл картлары утыра. Мулла баланы алып утыра да, аның уң һәм сул колагына баланың исемен әйтә.
Бала авырса, яки миң чыкса, баланың исемен алыштыралар.
III-БҮЛЕК
Христиан динен тотучы халыкларның бәйрәмнәре
Әлки районы — күпмилләтле төбәк. Монда татарлар, руслар, чуашлар, керәшен татарлары элек–электән дус, тату яшәп килгәннәр. Төрле милләт халыклары арасында милләтара дуслык, хөрмәт, түземлелек кебек сыйфатлар хөкем сөрә. Аларның шулай ук үз бәйрәмнәре, йолалары бар. Безнең районда христиан динен тотып яшәүче халыклар Пасха, Раштуа,Язны озату (Масленица), Качману бәйрәмнәрен зурлап үткәрәләр.
Ерак кына түгел чуаш халкы яши торган Иске Матак авылы бар. Мин шул авылга барып Демидова Таисия апа белән әңгәмә кордым:
“Пасха” – христиан динен тотучы кешеләр өчен зур бәйрәм. Бу көн—Христосның яңадан туган көне. Пасха бәйрәме ел саен бер үк көнгә туры килми—ул үзгәреп тора. Менә 2014 нче елда бу бәйрәм 20 нче апрельгә туры киләчәк. Пасха датасына карап башка христиан бәйрәмнәренең дә үткәрелү вакыты үзгәрә.
Пасха бәйрәмен төрле төскә буяган йомыркалар һәм бизәлгән күмәчләрдән башка күз алдына да китереп булмый. Без бәйрәм җиткәнче өйдә барлык эшләрне бетереп куябыз. Ә Пасха көнне кулга чүпрәк тотып бер җирне дә сөртергә дә, җыештырырга да ярамый, йомыркаларны да алдагы көнне буяп куябыз. Шимбә көнне чиркәүгә барып, дога кылып кайтабыз, ә Пасха көнне балалар, туган—тумачалар белән бергәләп бәйрәм итәбез. Ул көнне күбебез зиярәткә барып, үлгән мәетләребезнең каберләрен чистартып, аларга дога кылып кайтабыз.
Бу олы вакыйганың асылында дин тотучыларны иң югары гомумкешелек идеаллары нигезендә яшәргә чакыру ята. Пасха, безнең күңелләребездә тынычлык, иминлек һәм гаделлекнең тантана итәчәгенә өмет-ышаныч тудырып, якыннарыбызга, бер-беребезгә карата ярату һәм ихтирам тойгыларын гәүдәләндерә. Ул бездә намус белән яшәү, игелекле булу, мохтаҗларга ярдәм итү кебек изге теләкләр уята”
Шунысы куанычлы, диннәр һәм милләтләр арасында татулыкны ныгытуга актив ярдәм итеп, бүген дин җәмгыятьне рухи яңартуда көннән-көн зуррак роль уйный. Бу күркәм эшкә руханиларның тырышлыгы һәм гыйбадәтханәләрне торгызу, шул исәптән Изге Ананың Казан иконасы табылган урында гыйбадәт кылу үзәген торгызу, зур этәргеч бирә.
Рус, чуаш халкының тагын зур бәйрәмнәренең берсе-Раштуа бәйрәме. Раштуа көне-Алланың христиан динен тотучылар өчен җиргә җибәрелгән пәйгамбәре Гайсә Коткаручы туган көн. Бу бәйрәм чиркәү
яктылыгы һәм исе торакны һәм күңелне чистарта, дип ышаналар.
Праваслау динендәгеләрнең кышкы салкында үтә торган тагын бер изге бәйрәмнәре-Качману(Крещение) бәйрәме бар. Качману — бөек бәйрәм, яңа календарь буенча 19 гыйнварда бәйрәм ителә.
Уразаны тәмамлап, керәшеннәр, православие динентотучылар7 гыйнварга каршы төндә, изге Раштуа бәйрәмен каршылый.
Праваслаудинендәгеләр6 гыйнвар көнне төнлә чиркәүләрдә иртәнгә кадәр келәү итеп — гыйбадәт кылып, исәннәр һәм бакыйлыкка күчкән туганнары өчен шәмнәр яндырып, язык — гөнаһларны кичерүне сорап бу бәйрәмне каршы алалар.
Раштуа көнне һәр православие христианына чиркәүгә бару мәҗбүри. Бу көнне йортларда кабызган шәмнәрнең көннәре була. Качману көнен икенче төрле Белем бирү көне һәм Яктылык көне дип тә йөртәләр — аның алдыннан борынгыдан ук калган буенча суга чумылдыру йоласы үтәлә.
Безнең районыбызда да Качману көнендә суга чуму йоласы бар. Аның өчен Шәпкә сулыгында махсус урын әзерләнгән. Суга чуму вакытын безнең хәбәрчеләребез төшереп кайтканнар ( 7 нче кушымта).
Безнең гимназиябездә дә төрле милләт балалары белем ала. Без бер-беребез белән үзара дус- тату яшибез, бер-беребезнең динен хөрмә итәбез.
IV-БҮЛЕК
Минемкүзәтү нәтиҗәләре
|
Авыл исеме |
Авылда яшәүче милләт кешеләре |
Шушы халыклар катнаша торган бәйрәмнәр, йолалар |
|
Базарлы Матак(район үзәге) |
Татарлар, руслар, чуашлар,керәшеннәр,таджиклар, әрмәннәр |
Ураза гаете, Корбан гаете, Сабантуй,Мөстәкыйльлек бәйрәме, Раштуа,Качману |
|
Салман авылы |
Татарлар |
Ураза гаете, Корбан гаете, Сабантуй,Мөстәкыйльлек бәйрәме, Каз өмәсе,Исем кушу йоласы |
|
Чаллы авылы |
Татарлар |
Ураза гаете, Корбан гаете, Сабантуй,Мөстәкыйльлек бәйрәме, Каз өмәсе,Исем кушу йоласы |
|
Ташбилге авылы |
Татарлар |
Ураза гаете, Корбан гаете, Сабантуй,Мөстәкыйльлек бәйрәме, Каз өмәсе,Исем кушу йоласы |
|
Иске Матак авылы |
Руслар, чуашлар |
Раштуа,Качману, Пасха, Боз озату, Мөстәкыйльлек бәйрәме |
ЙОМГАКЛАУ
Шулай итеп, мин куйган максатыма ирештем, билгеләнгән бурычлар үтәлде: Әлки төбәгендә яшәүчеләрнең бәйрәмнәре, гореф- гадәтләре, йолалары турында күп мәгълүмат тупладым, таблицага яза бардым. Халыкларның бәйрәм, йолаларына юнәлтеп язылган хезмәтләр белән таныштым, тел һәм әдәбият дәресләрендә безнең мәктәп укытучылары тарафыннан кулланыла торган татар фольклоры җыетыгыннан кирәкле мәгълүматлар алдым.
Хәзерге вакытта бик күп бәйрәмнәр үткәрелә, ләкин борынгы әби-бабаларыбыздан килгән йолаларыбыз, гореф-гадәтләребезнең кайберләре югала бара. Минем уйлавымча, күптәннән килгән бәйрәм ,йолаларны саклау һәм кабат торгызу эшендә эзлеклелек җитми һәм бу борынгы йолаларыбызны начар белүебездән дә килә. Иң аянычлысы—халыкның гореф – гадәт, йола һәм бәйрәмнәр мирасын буыннан – буынга тапшыру механизмы югалуда, Җәмгыятьтә үз – үзеңне тотарга һәм, гомумән, яшәргә өйрәтә торган, гасырлар буена сыналган үрнәкләрнең югалуында, бозылуында. Шушы уйлар миңа, өлкән буын хәтерендә сакланып калган, кайбер йола, бәйрәмнәрне язып алырга этәргеч ясады. Мин үз эшемдә Әлки төбәгендә кайбер йола һәм бәйрәмнәрнең ничек уздырылуын күрсәтергә теләдем. Минем бәхеткә авылларыбызда борынгы йолаларны искә төшереп,матур итеп сөйләп бирә белгән өлкәннәребез сирәк булса да очрады. Алар исән чагында, белгәннәрен язып алып каласы, саклыйсы иде.
Халыкны тәрбия итүдә бәйрәмнәр, йолалар һәм төрле тәртип
кагыйдәләре (ритуаллар) бик зур урын алып тора. Аларда тупланган тирән кешелекле идеяләр, халыкның яшәү рәвеше белән тыгыз бәйләнгәнлек кешенең рухи баюына ярдәм итә, аның рухын һәм хезмәткә дәртен күтәрә.
Һәр халыкның да рухи мәдәниятендә туган тел төп урынны алып тора.Халыкның милли йөзе,гореф-гадәтләре йолалары,туган тел,үз ана теле саклаган очракта гына саклана.
Адрес публикации: https://www.prodlenka.org/metodicheskie-razrabotki/31441-tatar-halyk-folklory
Шайдуллина Гульнара Салимовна
музыкальный руководитель,
воспитатель
МБДОУ «Детский сад №28 г.Лениногорска» муниципального образования «Лениногорский муниципальный район» Республики Татарстан
г. Лениногорск, Республика Татарстан
Праздник “Гусиного пера”
(Музыка залы өй кебек бизәлгән: борынгы челтәрләр, чиккән кашагалар. Ун якта-карават, ана челтәрле япма ябылган, чигүле мендәрләр куелган. Түрдә -сандык; алдарак-самавыр, чәйнек хәм чынаяклар, татар халык ашлары(очпочмак,чәкчәк,кош теле, тугәрәк ипи) куелган, ашъяулык ябылган борынгы остәл. Сандык остендә-каба, йон хәм орчык. Карават янында-чаршау, келәм, чигелгән солгеләр.
Репертуар:
1.Жыр «Бәйрәм җыры» Л. Хисматуллина муз.суз.
2.Уен «Кәрия-Зәкәрия» татар халык уен жыры .
3. Җыр: “Хәерле көн”
4.Уен «Парлашу уены»татар халык уены»
«Капкаллы уены»
“Яулык салыш”
5. Җыр” Әбикәем ”.
6.Уен « Йозек салыш уены» татар халык биюе
7. Бию “Елмай”.
Максатлар:
- Татар халыкының әби-бабайлардан калган греф-гадәтләрн яңарту;
- укучыларны татар халык традицияләрендә тәрбияләү, гореф-гадәтләре аша татар теленә мәхәббәт хисләре уяту;
- татар халык уеннарын һәм җырларын өйрәтү;
- әдәплеккә, бер-береңә карата игътибарлы булырга, олылырны хөрмәт итәргә өйрәтү.
Кичә барышы:
В зал входит воспитатель с ребятами, все одеты в татарские национальные костюмы, встают полукругом.
Ведущий – Ребята, сегодня мы с вами собрались на праздник «Каз өмәсе» – «Праздник гусиного пера», который проводится поздней осенью, когда крепчают морозы, снегом покрываются поля и леса, реки сковываются льдом. Этот праздник в деревнях был очень важным и большим событием.
Поэтому ребята и мы сегодня пришли в этот зал празднично красиво одетыми. Нас в гости позвали әби и бабай, мы им поможем в работе, заодно и повеселимся.
Выход Эби (с коромыслом и ведрами)
Әби: – Исәнмесез, исәнмесез, килдегезме?Ай, нинди матурлар бөтенесе!
Ведущий. – Әби, мы пришли к тебе, чтобы помочь, слышали, гусей много у тебя в этом году.
Әби – И-и! Аллага шөкер! Бик яхшы килүегез, миңа бик тә ярдәм кирәк! Әйдәгез, килегез менә монда. Хәзер казларны чыгарам .
Ведущий. – Ребята, әби очень рада нам. Она предлагает девочкам пройти к ней и помочь ей ощипывать гусей.
Әби. – Егетләр, кызларга эшләгәндә бераз күңелле булсын өчен, яле, үзегезнең осталыгызны күрсәтеп китегез әле.
Ведущий. – Мальчики, әби предлагает, чтобы нашим девочкам работалось легче, повеселить их своим умением. Камиль, жырлап ал эле узеңнең жырыңны .
Жыр «Мин бит татар малае»
Әби.- Булдырдын! Вәт, ичмасам, чын татар малае дип әйтергә дә була!
Ведущий.– Да, әби, ты права, молодцы наши мальчики! Я смотрю и наши девочки свою работу закончили. Пускай и они нам свое умение покажут. Станцуют все вместе.
Әби. – Яле, яле, биеп күрсәтсеннәр әле!
Татар халык биюе тугәрәктә
Эби – Бик матур биедегез, балалар , рэхмэт. Әйдәгез күңел ачып, уйнап алабыз!
Ведущий. – Ребятки, әби предлагает нам поиграть.
Әби- «Куш кулым» дигэн уенны уйнап алыйк эле
Игра: «Куш кулым»
Әби- «Каз өмесендэ» тагын бик кызык уен уйный иделэр «Чума урдэк, чума каз дип атала».
Игра: «Чума урдэк , чума каз»
Ведущий. –Әбекәй,узегез уйнаган уеннарын балаларга дә өйрәт әле.
Әби: И балалар, узем генә өйрәтә алмам шул.Кая, куршекәемне чакырып керим әле, булмаса.
(“Зэмзэмия!.Кер әле, кер тизрәк!”дигән тавышы ишетелә.)
Зэмзэмия (узе куренми)
Кунакларым бар иде шул.
Әби:
Ә,ә, ярар, кунакларын белән кер.
Зэмзэмия (кунаклары белән керә)
Исэнмесез балалар!
Әби:
Балалар каз омесенэ жыелганнар. Берәр уен өйрэтуне сорыйлар.
(Исәнләшәләр)
Зэмзэмия:
Чулпан, син оста ойрәтәсең бит , әйдә әле әйдә.
Чулпан:
Әйдәгез , дуслар, ашыгыйк,
Узебезгә пар табыйк.
Сезнен белән бергәләшеп,
Шәп итеп биеп алыйк.
“Парлашу”дигэн уенны уйныйк.Давайте поиграем в игру “Парлашу”
«Парлашу»
тат.хал.уены
“Капкалы”уены
Әби: Гармун тавышы түгелме соң бу? Кем дер килэ бугай. Я слышу кто-то играет на гармошке, к нам идет.
входит Бабай.
Бабай. – Иии, әби, бездә кунаклар бар икән. Внуки, внучки мои пришли! Исэнмесез балалар, килгэн кунаклар!
Әби. – Да, они пришли нам помогать гусей щипать и повеселиться.
Бабай –Ребята , знаете ли вы какой сегодня праздник? (Ответы)
Бабай. – Әйе! Каз өмәсе..
Бабай: Кара әле, Эби. Без бит бэйрэмдэ җырлап-уйнап кына утырмый идек. Табышмаклар да әйтешэ идек. На этом празднике мы не только играли и пели, но и загадывали загадки.
Эби: Әйе шул. Әйдә әле, бабай син башла. Да, да, давай бабай ты начинай
Бабай :
Башы – мунчала, койрыгы сус (Голова мочаловидная, хвост волокнистый)..(Жавабын белмиләр.)
И, балалар, сез таба алмассыз шул анын жабавын. Вы не сможете ответить, сейчас их не носят, это лапоть
(Мич башыннан чабата алып курсәтә.) Чабата ул. Элек әтилэәр чабата үреп бирәләр иде.Төшеп калмасын өчен, артына киндерә,сүс бау да тагалар. Ә яз, коннәрендә, пычрак кермәсен өчен табанына шакмак кагып, күтәртмә ясый торганнар иде. (Лаптева. Раньше папы лапти ткали. Чтобы не выпадало, за спину привязывали веревку из конопли и волокна. А весной, чтобы не попадала грязь, делали подъемник из деревянных кубиков)
Чулпан:
Әйдәгез, тагын әйтешәбез.Давайте еще скажу:
Мич башында комган,
Авызын-борынын йомган. (Мәче)(На печке кувшин, рот и нос закрытые.) (Кошка)
Ач дисән – ачыла,
Яп дисән – ябыла.( Авыз)(скажешь открой-открывается,скажешь закрой закрывается)рот
Бертуктаусыз йөри,
Урыныннан кузгалмый.( Сәгать) (Беспрерывно ходит, не двигается с места).(Часы)
Бабай :
Элек-электән иң олы нигъмәт ипи, икмәк булган. Шуннан башлыйк әле.
Испокон веков самым главным благом был хлеб. С этого начнем ( Остәлдән тугәрәк ипи ала).
Зәмзәмия :
Ипи остенә әйбер куйма, ипидән остен нәрсә юк. Ипикәйен валчыгы да бездән олы, коеп ашама.(Ничего на хлеб не клади, хлеб всему голова. Не кроши, даже крошки хлеба главнее нас.)
Чулпан :
Өстәлне кәгазь белән сөртмә, тавыш чыгар. Не вытирай стол бумагой, это к ссоре)
Олыларга узен башлап сәлам бир.Со старшими первым сам здоровайся.
Эби:
Безнен заманда коз омесендэ күңел ачу кичеләре генә түгел иде. Кышкы озын кичләрдә кызларның уңганлыгы, олгерлеге тикшерелә иде. Анда без бирнәләр әзерли идек. В наше время в этом празднике “Гусиное перо” были не только развлекательные вечера. В длинные зимние вечера проверялась ловкость и смекалка девушек. Там мы готовили подарки. (Сандыкны ачып, курсәтә башлый).
Карагыз әле нинди матур шәл. Кызлар бу шәл белән биергә чыга торган булган. Посмотрите какой красивый шаль, девушки танцевали с ним
Сандыктан йозек чыгара
Эби: (Сандык тартмасыннан чиккән кулъяулыкка торелгән йөзек ала.)
Бу йөзек- әбиемнән калган истәлек.Мин аны бик кадерләп саклыйм. Аулак өйгә җыелгач, шушы йөзек белән “ Йөзек салыш” уйнадык. (Этот кольцо – память о моей бабушке. Я очень дорожу им. Когда собирались на посиделки играли в игру «Колечко, колечко»)
Йөзек салыш уены
Эби: Әйдәгез барыгызда тезелешеп утырыгыз,учларыгызны тотыгыз. Мин сезгә йөзек салам. Йөзек кемдә икәнне сизсәгез, ана берэр “жәза” бирәбез.(Йөзек ……… сала). Кемдэ йөзек, йөгереп чык.(Давайте все сядем вряд , держите свои ладошки, я буду ложить колечко. Если почувствуете у кого кольцо,то мы дадим наказание)
Ильназ: Миндә йөзек
Эби:……. нашләтәбез!
Уйнатучылар:Шигырь сөйләтәбез…
Шигырь сөйли
Бала ( йөзекне ……….. сала) Кемдэ йөзек, йөгереп чык.
Алсу: Миндә йөзек.
Эби:……. нишләтәбез!
Уйнатучылар: Биетәбез, биетәбез!
Эби. Әйдәгез бергәләп биик!!!
Бию “Елмай”
Ведущий: Әби, сез безгэ уеннар, табышмаклар хэм мэкаллэр өйрәттегез, узегез дэ биеп күрсәтегез эле.
Татарский танец взрослых
Бабай:
Әй малайлар, әй кызлар,
Уйнагыз да көлегез!
Бик яхшы бэйрэм иттек
Рэхмэт ярдэм иткэн очен
Эби: Менэ минем коймакларым да өлгергэн. Әйдэгез әле бергәләп чәй эчәрбез.
Ведущая:
Әбилэр, апалар сезгэ зур рәхмәт.
Мы говорим: «Спасибо вам,
Всем сегодняшним гостям.
Наш долг – традиции хранить,
Культуру предков возродить,
Достойным гражданином быть»
Бәйрәмебезне чәй өстәле янында дәвам итебез. Барыгызында каз коймагы белән эчәргә чакырам. Рәхим итегез!
Предмет: Татар әдәбияты Сыйныф: 2 нче сыйныф УМК авторы: И.Л.Литвинов,Э.Р.Садыйкова,Л.И.Гарипова
Дәрес тибы: Б.с.ү.”Татар халык ашлары”.
|
Тема: |
Бәйләнешле сөйләм үстерү. “Татар халык ашлары” |
|
|
Теманың максаты |
Ны Ныгыту: “Мин әнигә булышам” темасы буенча алган белемнәрне ныгыту. Өйрәтү максаты:”Татар халык ашлары” темасы буенча белемнәрен актуальләштерү ; татар ашамлыкларының атамаларын искә төшерү,аларны характерлый белү аша монологик,диалогик -сөйләм күнекмәләрен үстерү; Үстерү максаты: укытучы куйган максаттан чыгып, үз эшчәнлекләрен планлаштыру һәм аларны тормышка ашыру юлларын, чараларын эзләү, табу, сынап карау, нәтиҗә ясау; « “Мин әнигә булышам” темасы буенча сүзләр истә калдыру һәм грамматик яктан дөрес төзелгән сссөйләм телен үстерү. Кирәкле информацияне сайлап алырга өйрәтү.Укучыларның чагыштыру, ана -н лиз ясый белү,кагыйдәләр формалаштыра һәм дәлилли белү күнекмәләрен үстерү, укучыларның сү сүзлек байлыгын арттыру. Тәрбия максаты: укучыларда үз-үзләренә карата таләпчәнлек, төгәллек, әйләнә-тирә дөньяга, янәшәдәге кешеләргә игътибарлылык, дуслык хисен һәм әниләргә карата хөрмәт хисе тәрбияләү. Татарстанда бик күп милләт вәкилләре,дус,тату яшәүләрен төшендерү ,горурлык хисе тәрбияләү Т Татар милли ризыкларына кызыксыну уяту, толерант шәхес тәрбияләү |
|
|
Көтелгән нәтиҗә |
Предмет күнекмәләре -Ашамлыклар темасына сүзләрне дөрес,матур итеп әйтә белү; — дөрес һәм образлы итеп сөйли белү,матур итеп укый белү. |
УУГ Шәхси: -индивидуаль эшчәнлек стилен формалаштыру; -кешенең башкаларны кабул итүе,аңлавы,фикерләрен җиткерә алуы. Регулятив: бәйләнешле сөйләм,үз фикерләрен һәм җавапларын телдән матур,дөрес итеп әйтә белү; Коммуникатив: ишетә һәм тыңлый белү күнекмәләре формалаштыру,фикерләү сәләтен үстерү; Танып-белү:үзеңнең белем системасында ориентлаша белү;яңа белемнәр табу,үткәндә өйрәнгәнне укытучы ярдәмендә яңасыннан аера белү;яңа белемнәр табу,дәрестә алган информациядән файдаланып сорауларга җавап бирү. |
|
Предметара бәйләнешләр Төп ресурслар |
Татар теле һәм әдәби уку И.Л.Литвинов,Э.Р.Садыйкова,Л.И.Гарипова |
|
|
Өстәмә ресурслар |
Презентация,интерактив такта,карточкалар, рәсемнәр,ноутбук,экран. |
|
|
Эш формалары |
Проект эше,фронталь эш, индивидуаль эш,төркемнәрдә эш,парларда эш. |
|
|
Дәрес барышы |
||
|
Үткәрү технологиясе |
Укытучы эшчәнлеге |
Укучылар эшчәнлеге |
|
I Оештыру моменты. Уку эшчәлегенә мотивация.Уңай халәт булдыру. 1 нче слайд.”Иртә” Фонетик зарядка, укучыларны үзара сөйләштерү II Актуальләштерү. 1.Уку мәсьәләсен кую. 2 нче слайд. 3нче слайд: ТИМ ЧИР. МЭНЭНДЖ МЕНТ 3. “Адашкан” уены. (тактада) 4.Тест чишү III.Физкультминутка. 4 нче слайд. ФЛОУ ЗЕ ЛИДЕР. IV.Проект (Презентация карау.) 5нче слайд. “Татар халык ашлары” V. «Мин- булышчы» темасын ныгыту.Презентация карау.Диалог төзү. 6нче слайд V.Йомгаклау.Телдән рефлексия. 1.Нәтиҗә ясау. 7нче слайд 8нче слайд VI.Саубуллашу.Өй эше |
-Исәнмесез,балалар! -Хәерле көн миңа, -Хәерле көн сезгә, -Хәерле көн кояшка, -Хәерле көн кунакларга! (Мультфильм карау) -Бүген көн салкынмы, җылымы? Яңгыр явамы?Кояшлымы?Болытлымы? -Укучылар, мин сезгә өйгә эш итеп, ашамлыкларга багышланган рәсемнәр ясап килергә әйткән идем. Әйдә әле. Тикшереп алыйк. Алинә, син нәрсә ясадың? -Хәзер проекторда бирелгән, җөмләләрне укыйбыз. .(Слайд№2) Без сезнең белән татар халык ашлары турында сөйләшкән идек.Әйдәгез искә төшерик әле.
-Булдырдыгыз,рәхмәт.Балалар,әйтегез әле,бүгенге дәреснең темасы нинди булыр икән?Дәрестә нәрсә турында сөйләшербез? Ясап бетергәч,фейерверк ясыйбыз. “Адашкан” уенын уйнау. -Хәрефләрне тиешле тәртиптә урнаштырып, сүзләрне җыярга Кыс Чәк Бә ты чәк леш бый Кой
Ә хәзер ,укучылар,тест биремнәрен үтәрбез . Тапкырлыгыгызны, зирәклегегезне тикшереп алабыз. мак Тест сораулары. “Чәк-чәк”көе яңгырый — Татар халык ризыкларыннан нинди ашамлыкларны исегездә калдырдыгыз? — кунак каршы алганда нинди сүзләр әйтәбез? — Бәйрәмнәргә сезгә кунаклар киләме? -Сез кунакка барасызмы? -Кунакларны ничек каршы алалар,ничек сыйлыйлар? -Сез әниләрегезгә ничек ярдәм итәсез? -Нәрсәләр эшлисез? -Без нинди максатлар куйган идек? -Бу белемнәрегезне кайда һәм ничек куллана аласыз? -Дәрес сезгә ошадымы? Әгәр дәрес ошаган булса,кызыл төсле карточкаларны күтәрегез,әгәр дәрестә аңламаган булсагыз яшел төсне күтәрегез,ә инде дәрес кызык булмаса, зәңгәр төсне күтәрерсез. Җыр башкаралар”Кояшлы ил” -Сау булыгыз!Әфәрин,балалар! Сүзлекне кабатларга, ашамлык исемнәрен кертеп 5 җөмлә төзеп дәфтәргә язарга. |
-Исәнмесез, -Хәерле көн,сезгә дә! -Менә дигән!(күрсәтәләр) Мультфильм карыйлар -Әйе,көн болытлы!(кояшлы)((әйтәләр) Укучылар рәсемнәр буенча татар милли ризыкларын искә төшерәләр Слайдтагы җөмләләрне укып тәрҗемә итәләр (Бәлеш тәмле була. Бу-өчпочмак.Аның өч почмагы бар.Мин коймак яратам.Пәрәмәчләр кечкенә һәм тәмле.Гөбәдияне минем әбием пешерә.Бу-кыстыбый. Чәкчәк баллы Кош телен балалар яраталар) Дәреснең темасын ,максатын укучылар үзләре чыгаралар Фейерверк ясыйлар Хәрефләрне тиешле тәртиптә урнаштырып, сүзне җыялар леш Бә чәк чәк бый кыс ты кой мак
Укучылар тест биремнәрен чишәләр. А лар Б лар белән,Б лар Алар белән алышынып тикшерәләр (лицом к лицу).(Укучылар проекторда бирелгән сүзләрне укыйлар) Без әзерлибез табын Китереп бөтен ягын:(Сабина) Уртага куйдык чәчәк Чәчәк янына чәкчәк, Бавырсак һәм кош теле,(Абд.Камила) Ризыклар төрле-төрле. Сумса, бәлеш, өчпочмак, Гөбәдия һәм коймак. “Чәк-чәк” көенә бииләр,төрле элементлар ясыйлар,музыка туктый алдагы бала,артка баса Түрдән узыгыз кунаклар! ! (Ахм.Камила) -Сыйланыгыз кунаклар! (Юлиана) -Ашагыз, кунаклар! (Ульяна) -Җитешегез, кунаклар! (Вика) -Кыстатмагыз, кунаклар! (Данил) Укучылар «Мин- булышчы» темасы буенча үзләренең презентацияләрен күрсәтәләр,диалоглар төзиләр. Без яраткан ризыкны сорый белергә, тәгъдим итә белергә өйрәндек. -Дустымның нинди ризык яратканын белдем. -Тестлар,презентацияләр эшләргә өйрәндек. Укучылар җырны башкаралар -Сау булыгыз! |
